Nizami Tağısoy tənqidçi və publisist kimi

Ədəbiyyat adamı olaraq deyirəm: elə vaxtlar olur ki, elmdə, sənətdə imzası olan, hərtərəfli yaradıcılığa malik, şəxsən tanıdığımız və tanımadığımız adamlar haqqında söz demək ehtiyacı duyursan; ancaq hansı səbəblərdənsə (şəxsən məndən asılı olmayan, özüm üçün də aydınlaşdıra bilmədiyim) bu cür yazılar ya gecikir, ya da vaxtında yazılmadığından daim səni narahatçılıq içində buraxır. Nədənki cəmiyyətin aparıcı simaları olan ziyalılar, elm və sənət adamları, müəllimlər bir xalqın, millətin yaşam ağacının müxtəlif budaqlarıdır. Gərəkdir ki, o budaqları vaxtında tanıyasan, belədə millət, xalq da cəmiyyətin bu sağlam qollarını yaxşı tanımağa və tanıdığı üçün də qorumağa çalışacaq. Ancaq nə yazıq ki, həmişə bu cür yazıları yazmaqda bəzən gecikirik, bəzən də hansısa bir münasibət (məsələn, yubiley) gözləyirik. Budur, özüm də bilmədən yaxşı tanıdığım, son illərdə yaradıcılığını daha yaxından izlədiyim filologiya elmləri doktoru, professor Nizami Tağısoy (Məmmədov) haqqında yazmaq istədiyim bu yazı da onun 60 illiyinə təsadüf edir.

Nizami Tağısoyu yaxından tanıdığım vaxtlardan onun fəaliyyətini izləyir, hər uğuruna sevinir, əsərlərilə tanış oluram; bütün bunlar məndə belə bir təsəvvür (tək məndə yox, eləcə də onu yaxından tanıyanlarda) yaradır ki, onun yaradıcılıq sferası çox geniş və çoxşaxəlidir. İmzasını müxtəlif elm və sənət sahələrində görən oxucunu daim təəccübləndirməklə yanaşı, daim axtarışlar aparır, yeni problematikalar tapır. O, fəaliyyəti, elmi-bədii yaradıcılığını bir neçə aspektdə davam etdirir; belə ki, onu həm bir pedaqoq kimi Bakı Slavyan Universitetində, Bakı Qızlar Universitetində, eləcə də Azərbaycan Beynəlxalq Universitetində mühazirələr oxuyan görürük, həm tərcümə nəzəriyyəçisi olaraq tədqiqatlarını ("Səməd Vurğun pyeslərinin rus tərcümələri və səhnə təcəssümü" adlı namizədlik, "XX əsr rus poeziyası Azərbaycan tərcümələrində" adlı doktorluq dissertasiyası) oxuyuruq, həm türk xalqları ədəbiyyatı üzrə araşdırmalarına rast gəlir və beynəlxalq elmi konfranslarda çıxışlarını dinləyirik, həm də bir şair, nasir olaraq bədii əsərlərinə rast gəlirik. Əlbəttə, bütün bunlar ayrı-ayrılıqda hər hansı bir şəxsiyyətin həyat və yaradıcılıq yolu üçün son dərəcə ciddi bir fəaliyyət sferası olmasına rəğmən, N.Tağısoy nəinki bunları özündə birləşdirib, hətta hər birində müəyyən uğurlar da qazanıb. Bu uğurları aşağıdakı kimi təsnif edərdim: Nizami Tağısoy müəllim kimi. Bu sahə onun yaradıcılığının əsas prioritetidir, əgər belə demək mümkünsə, ona son dərəcə doğma olduğu kimi, həm də təbiətinə uyğun gələn bir sahədir. Artıq qırx ilə yaxındır ki, "XX əsr rus ədəbiyyatı", "Türk xalqları ədəbiyyatı", "Tərcümə nəzəriyyəsi", "Azərbaycan ədəbiyyatı" fənləri üzrə oxuduğu mühazirələrlə, rəhbəri olduğu kurs, diplom, magistr və namizədlik işlərinə rəhbərliyi ilə yüzlərlə tələbənin formalaşmasında önəmli rol oynayıb.

Nizami Tağısoy tərcümə nəzəriyyəçisi və tədqiqatçı kimi elmi fəaliyyətlə məşğul olan məhsuldar alimlərimizdən biri olaraq Azərbaycan ədəbiyyatının, türk xalqları ədəbiyyatının, eləcə də tərcümə nəzəriyyəsinin müxtəlif aspektlərinə, aktual problemlərinə aid bir neçə monoqrafiya və 300-ə yaxın məqalələr yazıb. Bunlardan yalnız bir neçəsinin adını çəkmək kifayətdir ki, elmi yaradıcılığının məhsuldarlığını göz önünə gətirəsən: "XX əsr rus poeziyası Azərbaycan tərcümələrində"(1992), "Qazax ədəbiyyatı"(1993), "Əslin milli özünəməxsusluğu və tərcümə", (1998), "Səməd Vurğun dramaturgiyası rus dilində"(1999), "Poetik tərcümə"(2001), "Qaraqalpaq ədəbiyyatı"(2007) və s. Burada o, adı çəkilən monoqrafiya və məqalələrində ayrı-ayrı problematikanın, ədəbi hadisə və faktların nəzəri təhlilçısi kimi çıxış edir, elmi təsnifatları və şərhlərilə elmi təsərrüfatın zənginləşdirilməsinə çalışır. Əslində N.Tağısoyun elmi fəaliyyətinin bu sahəsi özü bir neçə lokal sahəyə bölünür ki, bunların hər biri ayrıca bir tədqiqatın mövzusudur. Onun qaqauz, qazax, qaraqalpaq, qaracay, qırğız, malkar, özbək, xəzərlər və s.türk qövmlərilə bağlı araşdırmaları bu sahədə yeni bir başlanğıcın əsasıdır.

Nizami Tağısoy tənqidçi və publisist kimi. O, bir ədəbiyyat tarixçisi və tərcümə nəzəriyyəçisi olaraq yalnız ədəbi prosesi izləməklə qalmır, ədəbi prosesin ayrı-ayrı şəxsiyyətləri, ədəbi hadisələrlə bağlı məqalələrdə, monoqrafiyalarda fikir və mülahizələrini söyləyir. Onun müasir ədəbi prosesin aparıcı simaları Sabir Əhmədli, Elçin, Anar, Kamal Abdulla, Ağarəhim Rəhimov, Elçin Hüseynbəyli, Əlirza Xələfli, Yusif Nəğməkar və başqalarının yaradıcılığı ilə bağlı yazdığı məqalələr ədəbi tənqidimizin yeni mərhələsinin əsas səhifələrini təşkil edir. "Nəsrin axarı: zaman və məkan konteksti" bu axtarışların məntiqi nəticəsi olaraq meydana gəlib. "Şilyan: özü, sözü-çeşmənin gözü"(2009), "Səftər Həsənzadə. Vətən həsrətli, barıt qoxulu sətirlər"(2009) kitabları isə onun publisistikada son uğurları hesab olunmalıdır.

Onun bir şair, yazıçı olaraq özünüifadə etməsində də bir məntiq və ardıcıllıq görmək mümkündür. Təbiiilik, səmimilik, dağ çayıtək axıcılıq pafos və ifadəlilik onun xarakterinin, təbiətinin əsas cizgilərindəndir."Axtaracaqsan məni"(2000), "Bəlkə dünya öz yolunu çaşıbdı"(2004) şeirlər kitabları,"Natiqlə qara zurnanın nağılı və ya hər ikisinə elegiya"(2008) povesti ədəbi prosesdə maraqla qarşılandığındadır ki, şeir və poemalarının bir neçəsi tərcüməçi Giya Paçxataşvili tərəfindən rus dilinə tərcümə edilib, bir neçə şeirinə isə bəstəkarlar Cavanşir Quliyev və Razim Paşayev tərəfindən mahnı yazılıb. N.Tağısoy digər müəlliflərlə (professor Rafiq Manafoğlu və dosent Rüstəm Kamalla) birlikdə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq "İzahlı tərcüməşünaslıq terminləri lüğəti"ni hazırlayıb. N.Tağısoy regional etnoqrafiya və folklor nümunələrinin toplanılıb araşdırılması və nəşri istiqamətində də müəyyən işlər görüb. 25 ilə yaxındır ki, onun bu istiqamətdə apardığı tədqiqatlar ayrı-ayrı məcmuə və monoqrafiyalarda öz əksini tapıb.

Şübhəsiz, N.Tağısoyun yaradıcılıq sferasının, elmi fəaliyyətinin çoxşaxəli istiqamətlərinin siyahısını uzatmaq, bu yaradıcılıq istiqamətlərinin hər birinin ayrıntıları üzərində geniş dayanmaq, araşdırmalarının məzmununa nəzər yetirmək də məqsədəuyğun olardı. Belə ki, N.Tağısoyun özü ilə sözü, yaradıcılığı ilə kimliyi vəhdətdədir. Onun yaradıcılığını səciyyələndirən amillərdən biri məhz budur; bəzi hallarda zaman-zaman ziyalılarda bu vəhdətin qabarıq nəzərə çarpmadığının az şahidi olmamışıq. O, həyatda olduğu kimi, elmi fəaliyyətində, bədii və publisistik yaradıcılığında da eyni dərəcədə səmimidir, təvazökardır. Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif problemləri, ədəbi prosesin inkişaf istiqamətləri, tərcümə məsələlərilə eyni dərəcədə və eyni doğmalıqla məşğul olur. Hətta bəzən bu fəaliyyətində o, nədənsə mənə ifrata varmış kimi görünür; dayanmadan işləyir, yazır. Məqalədən gah dərsliyə, gah proqrama, gah da monoqrafiyaya keçir, çox zaman bu əziyyətin adekvat qarşılığını almasa belə usanmadan, yorulmadan yenə yazır və yazdıqlarını dərc etdirir. Onsuz da o, yazdıqlarından heç bir təmənna və qarşılıq gözləmir. Bu cəhətdən N.Tağısoyu klassik alim və ziyalı tipinə bənzədirəm. O, üzərinə düşən missiyanı təbiətinə uyğun olaraq həyata keçirməyə çalışır və çox zaman buna nail olur.

N.Tağısoyun bütün fəaliyyəti boyu yazdıqları (həm elmi-publisistik, həm də bədii düşüncə sahəsində) əslində onun yaşadığı şərəfli tərcümeyi-halın yalnız kiçicik bir hissəsidir. Biz də burada həyatda və yaradıcılığında son dərəcə səmimi olan bu ziyalımızın əsərləri üzərində demək olar, dayanmadıq. Bizə yalnız onu demək qalır ki, N.Tağısoyun yaradıcılığı çağdaş və gələcək oxucular üçün mənəvi sərvətdir. Yaxşı haldır ki, bu mənəvi sərvətin sahibi bizim tez-tez qarşılaşdığımız həmkarımızdır: onun yaradıcılığı kimi xarakteri də safdır, təmizdir.

Bədirxan Əhmədov,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Xalq Cəbhəsi.- 2010.- 25 may.- S.14.