Gəncə üsyanı

Gəncə üsyanı...

(Gəncə üsyanının 90 illiyinə həsr olunur)

Gəncə Azərbaycanın, Azərbaycan xalqının qədim, zəngin tarixini özündə əks etdirən bir diyardır, gözəl şəhərdir. Biz hamımız - harada yaşamağımızdan asılı olmayaraq, hər bir azərbaycanlı Gəncə ilə, onun qədim və zəngin, şanlı tarixi ilə fəxr etməlidir. Gəncənin Azərbaycan xalqı qarşısında göstərdiyi xidmətlərə görə gəncəlilər əbədi minnətdarlığa layiqdirlər.

Heydər Əliyev

Tarix millətin ona olan sevgisi boyda olur. Ona dəyər verməyəndə xalq özü dəyərsizləşir.

Bizim tarixçilərin, tətqiqatçıların işi çox ağırdır. Çünki nə zəngin arxivlər var, nə doğru-dürüst yazılı mənbələr qalıb, nə də bir çox dövrlərə aid ciddi araşdırmalar tapmaq mümkündür.

Tarixin olduğu kimi yazılmamasının ən başlıca səbəblərindən biri bəlkə də elə budur.

Gəncə üsyanı XX əsr Azərbaycan tarixinin yaralı səhifələrindən biridir. Zəfər və faciəmiz baş-başa verdiyi məqamlardandır. Orada bizim mübarizə əzmimiz, qürur və ləyaqətimiz, yadelli işğalçılara qarşı nifrətimiz qorunur.

Öz yerini, haqqını tanıyan, boyun əyməyə, tabe olmağa nifrət edən fərdlər və xalqlar tarixən üsyana qalxıb.

Üsyan böyük gücün qarşısına kiçik güclə çıxmaqdır. üsyançıların amalı - ölüm-qalım savaşı təkcə yaşadığı vaxtda deyil, gələcəyə hesablanır.

Şükür, sular durulur. Bəs hanı Gəncə üsyanı fədailərinin layiqli xatirəsi? Niyə bircə yerdə onların adlarını anmırıq? Hünərləri şərəfinə bir abidə, bir nişanə qoymuruq? İndi əsl məqamdır. Gec də olsa gəlin indi müstəqilliyimizin işığında səhvimizi düzəldək.

(Əvvəli ötən sayda)

...Bolşeviklər çox böyük həvəslə Bakıdakı yüksək rütbəli zabitlərin Gəncə üsyanı ilə əlaqələrinin olub-olmadıqlarını diqqətlə araşdırırdılar. Burada ən şübhəli faktlardan biri Gəncə üsyanının başçılarından birinin, general Cavad bəy Şıxlınskinin Əliağa Şıxlınski ilə qohum olmasıydı.

Əliağa Şıxlınskidən istintaq zamanı hərbi müstəntiqlər heç bir fakt qopara bilmirlər.

Buna baxmayaraq, S.Mehmandarovla birlikdə Əliağa Şıxlınskini də həbsxana vaqonunda Moskvaya aparırlar.

İsmayıl Umudlunun "İki general" adlı məqaləsində qeyd olunub ki, Moskvanın "Butır" həbsxanasında Anastas Mikoyan Mehmandarovun və Şıxlınskinin güllələnməsinə çalışsa da, arzusuna çata bilmir, arzusu xain ürəyində qalır.

O vaxt N.Nərimanovun sovet rəhbərləri yanındakı yüksək avtoriteti bu işə mane olur və Azərbaycan generalları azad olunaraq Bakıya qayıdırlar. Onların azad olunmasında və sağ-salamat Bakıya qayıtmalarında N.Nərimanovun Leninə göndərdiyi məktubun da xüsusi rolu olmuşdur.

Tanınmış tarixçi alim Firdovsiyyə Əhmədova yazılarında belə qənaətə gəlir ki: "üsyanlar Azərbaycanda sovetləşmə prosesində təsirsiz qalmadı, sovet tarixçilərinin inkar etmədiyi bu üsyanlar, əsas xalqın öz varlığını təsdiqləmək, tanıtmaq, hüququnu xatırlatmaq və onun iradəsi ilə hesablaşmaq əzmini daha da möhkəmlətdi".

...Gəncədə ağır döyüşlər ara vermirdi. Mayın 29-da Ruslar yenidən şəhərin bir neçə məhəlləsinə hücuma keçdilər. Şəhərin hər yerində qızğın küçə döyüşləri gedirdi. üsyançılar həmlələri uğurla dəf edir, bütün əhali isə onlara hər cürə kömək edirdi.

Gəncə od içində idi.

Alay komandiri Kanora, bölmə komandirləri Levin, Tolstoy və neçə-neçə başqaları artıq cəzasına çatmışdılar.

Gəncə vuruşur, gəncəliləri əymək olmurdu. Mayın 30-da bolşeviklərə yenə də çoxlu əlavə qüvvə gəldi. Həmid Sultanov da onlara kömək eləmək üçün öz başının dəstəsi ilə Qazax səmtindən gəlib çıxmışdı. Bala Əfəndiyevin də milis dəstələri rus əsgərlərinə qarışmışdı.

Bolşeviklərin əlində 5 atıcı, 5 süvari alay, yeddi əlahiddə hissə, 57 top, 2 zirehli maşın və bir neçə zirehli qatar var idi. Gəncə yenə mərdanəliklə dözür, ürəklə döyüşür, hünərlə tab gətirirdi.

Kimlər idi Gəncənin bu qeyrətli oğulları? İllər boyu onların adlarını dilə gətirmək yasaq edilmişdi. Odur ki, çoxunu düz-əməlli tanımırıq. Biz bəzilərini deyək, qalanlarını da tarix, inşallah, yavaş-yavaş üzə çıxarar.

Başçılarla tanış olun: Gəncə üsyanının başında bax bu igidlər dururdu:

Birinci piyada diviziyasının rəisi, general-mayor Cavad bəy Şıxlınski (Ə.Şıxlınskinın qardaşı oğlu), üçüncü süvari alayının komandiri polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyov, sabiq Gəncə komendantı general-mayor Məmməd Mirzə Qaçar, ilk islam cumhuriyyətinin fədailərindən Nəsif bəy Yusifbəyli, Şəfi bəy Rüstəmbəyov, İsmayılxan Ziyadxanov (Cavad xanın nəticəsi) Qafar ağa Rəfiyev, Şəmil bəy İsgəndərov, Qazax qəzasının sabiq general-qubernatoru Əmir xan Xoyski, Gəncənin sabiq polis rəisi Bağmanlı Qəmbər Tağı oğlu və bir də adı dillərdə gəzən qaçaq Sarı Ələkbər İmamqulu oğlu.

Üsyana əsas 32 yaşlı polkovnik Cahangir Kazımbəyov rəhbərlik etmişdir. Gəncəli Cahangir bəy Peterburqda hərbi akademiyanı bitirmişdi. Tanınmış təyyarəçi idi. Birinci dünya müharibəsində almanlara qarşı vuruşmada qəhrəmanlıq göstərən neçə-neçə orden və medallara layiq görülmüşdür.

1918-ci ildə Milli ordumuz yarananda Gəncəyə gəlib polk komandiri olub. General Hüseynqulu xan Xoyskinin qızı Valiyə xanımla ailə qurmuşdu.

Üsyan yatırıldıqdan sonra ailəsi ilə birlikdə çətinliklə də olsa Türkiyəyə köçərək İstanbul şəhərində yaşayıb. Sonra Polşada ruslara qarşı yaranmış "Protemey" cəmiyyətinə işə dəvət olunub.

Rus-Alman müharibəsində Polşa zabiti kimi əsir düşür. Təsadüfən Xanlarda alman koloniyasında yaşamış köhnə dostuna Emin Quta əsir düşərgəsində rast gəlir və alman dostu onu azad etdirir.

Sonralar ömrünün sonuna qədər "Azadlıq" radiosunda işləyib. 1995-ci ildə vəfat edib. İki oğlu qalıb, biri İtaliyada, o biri oğlu isə İstanbulda yaşayır.

Gəncə üsyanı amansızdlıqla yatırılsa da bu qanlı döyüş səhnələri Gəncənin azadlıq ruhunun nə dərəcədə yüksək olduğunu bir daha sübut etdi. Təqribən 10 gün ərzində hər iki tərəfdən 20 mindən artıq adam öldü. Minlərlə gəncəli öz doğma yurdunu tərk etməli oldu.

Şəhər demək olar ki, boşalmışdı. Əgər 1916-17-ci illərdə Gəncədə 60291 nəfər əhali var idisə, 1923-cü ildə bu rəqəm 38880-ə enmişdi.

Hərdən düşünürsən ki, lazım idimi bu qiyam, bu qırğın?

Hamının ürəyindən keçən bu suala Hacıbəyli 1952-ci ildə Parisdə çıxan "Azərbaycan" dərgisinin ikinci sayında çox gözəl cavab verir:

"Gəncə üsyanı millətimizin şərəf və namusunun özündə əks etdirən, qazandıran bir dastandır. Gəncədə üsyan zamanı axıdılan türk qanları 27 aprel hadisəsi hərəkatında millətimizə atılan ləkəni silib təmizlədi".

Gələcəkdə Gəncə qisasçılarının şərəfinə müvafiq abidənin ucaldılması imkanları yəqin ki, nəzərdən keçiriləcək. ölənlərə ehtiram, qalanlara dərsdir bu. Mustafa Kamal Atatürk demişkən, "türk cocuğu əcdadını tanıdıqca özündə daha böyük işlər üçün qüvvə tapır".

2006-cı ildə YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban Əliyevanın dəstəyi ilə "Cavad Xan adına Tarix və Mədəniyyət fondu" yaradıldı. Bu təşkilatın məqsəd və məramı öz adında ehtiva olunmuşdur. Şərəf və namus tariximizi, qeyrət və milli birlik gücümüzü toparlamağa, onu tətbiq etməyə, Azərbaycanımızın müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, milli dövlətçiliyimizin göz bəbəyi tək qorunması naminə xidmət göstərmək və bu ali məqsədi vətənimizin hər bir insanına aşılamaq.

Cavad xanın adını daşıyan bu ocağın işığını artıran fondun prezidenti Valid Ziyadlı, Məşədi Xanım Nemətova, çingiz Qaçar, Fərhad Bədəlbəyli, Yüksəl Bağırov və başqa ziyalılarımızdır.

Fondun gördüyü işləri bütövlüdə sadalamaqla qurtaran deyil. Amma bəzi məqamları vurğulamaq zəruridir.

Hər il yanvar ayının 4-ü Cavad Xanın və oğlu Hüseynqulu xanın şəhid olduğu gün anım mərasiminin keçirilməsinin qeyd olunmasını xatırlatmaq məncə kifayətdir.

Fondun ekspertlər şurasının rəhbəri, ictimai-siyasi xadim Tofik Bağırovun oğlu Yüksəl Bağırovun təşəbbüsü və köməkliyi ilə rəsam Arif Məmmədovun "Azərbaycan Cumhuriyyət xadimlərinin Gəncədə qarşılanması" adlı möhtəşəm rəsm əsəri də görülən qiymətli işlərdən biridir.

"Gəncə üsyanı - 1920" kitabının da ərsəyə gəlməsində fondun, Gəncə ziyalılarının, şəhər sakinlərinin, mərhum ziyalımız, sabiq millət vəkili Tofik Bağırovun və onun övladlarının zəhməti əvəzsizdir.

Bu tarixi kitab da uzun illərin zəhmətindən sonra ərsəyə gəldi, bu yaxınlarda onun təqdimat mərasimi də keçirildi və qovuşdu bir tarixə. Azərbaycan tarixinin şanlı bir səhifəsinə.

Qalır üsyan nəticəsində bolşeviklər tərəfindən amansızlıqla qətlə yetirilmiş on beş minə yaxın insanın xatirəsini əbədiləşdirmək.

Ona görə də qədim Gəncənin, Nizami yurdunun, Məhsəti elinin, Bəndərin, Cavad xanın, İsrafilin vətəni, gəncəlilər demiş, İmam Hüseyn şəhərinin bütün sakinləri və Cavad xan adına Tarix və Mədəniyyət fondunun ziyalıları YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, milət vəkili Mehriban xanım Əliyevaya müraciət edir, Gəncənin və Bakının möhtəşəm bir yenində 1920-ci ildə Gəncə üsyanında şəhid olanların xatirəsinin əbədiləşdirilməsində köməklik göstərilməsini xahiş edir.

Eldar Əzizli

Təzadlar.- 2010.- 26 may.- S.14.