Gəncəbasar aşıq sənətində
musiqi ifaçılığı
(Əvvəli ötən saylarda)
...Çox qəribədir,
aşıq Əkbərdən sonra onun sənət irsindən
bütün türk dünyasında çox bəhrələnənlər
oldu. Kimi bu sənətdən
dəyər götürdü, kimi də öz səsi,
avazı ilə aşıq Əkbərin səsinə,
avazına heç olmasa bir qədər oxşarlıq, bənzərlik
yaratmağa çalışdı, o cümlədən də
güneyli, quzeyli bütün Azərbaycanda bir çox sənətkarlar.
Hər yerdə aşıq Əkbər sənətindən bəhrələnərək
onu inkişaf etdirən, yaşadanlar oldu. Yalnız aşıq
Əkbərin özünün doğulub boya-başa
çatdığı Gəncəbasar bölgəsinin bir
parçası olan Tovuz rayonundan başqa. Əslində bu,
konkret olaraq aşıq Əkbər sənətinə yönəlmiş
bir münasibətin nəticəsi deyildi. ümumiyyətlə,
XX əsrin sonlarına yaxın Tovuz aşıq sənəti
bütünlüklə tənəzzülə uğradı.
Daha doğrusu, aşıq Əkbərdən sonra musiqi
ifaçılığındakı müəyyən dəyər
çatışmazlıqları bir yana, bu bölgədə ənənəvi
aşıq sənətinin özü süqut etdi. Bu dövrlərdən
başlayaraq, Gəncəbasar bölgəsinin hər yerində
olduğu kimi, Tovuz rayonu ərazisində də aşıq sənəti
əsasən iki istiqamətdə və iki formada
"inkişaf" etməyə başladı: instrumental saz
ifaçılığı və qadın
aşıqlığı formalarında.
Biz əvvəlki
yazılarımızda solo-saz ifaçılığı və
onun tarixi xronologiyası, həmçinin funksional mahiyyəti
haqqında ətraflı məlumat vermişdik. Ona görə
də güman edirəm ki, bu mövzuyla bağlı əlavə
şərhə ehtiyac yoxdur. Sadəcə olaraq mən bununla
bağlı yalnız onu bir daha deməyi vacib bilirəm ki,
ümumiyyətlə, solo-saz ifaçılığı ilkin
olaraq böyük sənətkar aşıq Əmrah Gülməmmədov
sənətinin ən üstün xüsusiyyətlərindən
biri kimi formalaşmış və müstəqil hala
keçmiş bir ifaçılıq ənənəsidir. Yəni
bu, danılmaz faktdır.
***
İndi isə bir qədər
qadın aşıqlığı haqqında. Bildiyimiz kimi,
bu, olduqca maraqlı və müəyyən qədər də
mübahisəli bir mövzudur. Digər tərəfdən,
xüsusilə Gəncəbasar aşıq sənəti
haqqında danışıb qadın
aşıqlığı mövzusuna toxunmamaq əsla
mümkün deyil. Ən azı ona görə ki, bu gün Azərbaycanda
ən ali "Aşıq məclisi"nin, "Dədələr
yığıncağı"nın ozanı faktiki bu
bölgədən olan aşıq Zülfiyyə
İbadovadır. Daha doğrusu, aşıq H.Bozalqanlı,
aşıq M.Bayramov, aşıq M.Azaflı və aşıq Ə.Cəfərovun
sənət davamçısı olan aşıq Zülfiyyə.
Gəncəbasar aşıq
bölgəsi həmçinin qadın
aşıqlarının ümumi say çoxluğu ilə də
seçilən bir mühitdir. Ona görə də güman edirəm
ki, bu mövzu ilə bağlı bir qədər şərh
vermək tamamilə yerinə düşər.
Son zamanlar müxtəlif mətbuat
səhifələrində, həmçinin telekanallarda bir
sualla çox tez-tez rastlaşırıq. Qadından
aşıq olarmı?
Yeri gəlmişkən, bu
sual ilkin olaraq mənə verilmiş bir sualdır. Özü
də çox-çox öncə, daha doğrusu, 2008-ci ildə
"Reytinq" qəzetinin müxbiri tərəfindən. Onda
mən bu sualı ən qısa şəkildə məhz bu
cür cavablandırmışdım. Həmin cavabı bir daha
təkrar edirəm: "Ənənəvi aşıq sənətinin
peşəkar bir daşıyıcısı səviyyəsində
tarixdə heç vaxt qadın aşığı olmayıb,
bu gün də yoxdur, heç zaman da olmayacaqdır.
çünki heç kimin iradəsindən asılı
olmayaraq qadın səsi aşıq musiqisi
ifaçılığı üçün yaramır.
İstər bu səs qadınlara məxsus ən zil soprano, istər
orta-zil messo-soprano, istərsə də aşağı
kaltorado-alt səsi olsun. Heç bir fərqi yoxdur. Təbii ki,
əgər söhbət peşəkar ifaçılıqdan
və bütövlükdə peşəkar sənətdən
gedirsə".
Fikrimizin daha aydın
olması üçün əlavə olaraq onu da bildirmək
istərdim ki, aşıq mahnıları xalq mahnıları
kimi bütün həyat hadisələrini özündə əks
etdirmir. Onun özünəməxsus səciyyəvi janr
xüsusiyyətləri, daha doğrusu, janr məhdudiyyətləri
var. Aşıq mahnılarının poetik mətni kimi melodik
mətni də özündə yüksək bədii məzmun,
fəlsəfi, ürfani, həmçinin sosial köklü ən
mühüm etik dəyərlər ehtiva edir. Bunlar isə
melodik formada yalnız kişi səsinə xas, xüsusən də
tenor intonasiya nümunələri, intonasiya formatları ilə
şərh edilə, açıla bilər. Bu funksiyanın
icrası üçün qadın səsi yalnız texniki cəhətcə
effektlidir, bədii cəhətcə yox. Necə ki, bir ana
laylası demək üçün hətta ən məlahətli
kişi səsi belə məhz bu cür imkanlara, daha
doğrusu, imkansızlığa malikdir. Bildiyimiz kimi,
aşıq mahnılarının ifası müxtəlif
boğaz qaynatmaları, uzun nəfəsli səslər, mürəkkəb
xarakterli zəngulələr fioriturlar, fermatalar və digər
texniki priyomlarla daha səciyyəvidir, o cümlədən də
reçetativ tərzli sərbəst diksiyalar və vurğulu
sfortsando intonasiyalara uyğun oxunuş tərzi ilə. Bəzi
halda isə, aşıqların öz sözləri ilə desək,
"hərbə-zorba"larla. çox maraqlıdır,
görəsən, sırf kişi səsi üçün
xarakterik olan bu səs işlətmələrinin, melodik
priyomların, boğazların qadın aşıqları tərəfindən
icrası, ümumiyyətlə, necə səslənər?
Gülməlidir, deyilmi?
Müəyyən mənada Gəncəbasar
bölgəsində bu məsələ öz həllini
tapmışdır. Belə ki, bu bölgənin qadın
aşıqlarının əksəriyyəti haqlı olaraq ənənəvi
aşıq mahnılarına heç müraciət etmirlər.
Onların reperturalarını əsasən öz zövqlərinə
və səs xüsusiyyətlərinə uyğun sevgi-məhəbbət
nəğmələri təşkil edir. Məsələn,
"ölürəm səndən ötəri", "A
Ceyranım", "Göy-gölə gəl" və s.
Onu da qeyd etmək istərdim ki, xüsusilə son dövrlər
Gəncəbasar bölgəsinin bir çox kişi
aşıqları da bu yönümlü fəaliyyətləri
ilə qadın aşıqlarından heç də geri
qalmırlar. Məsələn, üzündən heç zaman,
hətta "Yanıq Kərəmi", "Dilqəmi"
kimi qəmli havalar oxusa belə,
gülüş, təbəssüm əskik olmayan aşıq
İlham Aslanbəyli və digərləri kimi.
Yeri gəlmişkən, Gəncəbasar
bölgəsində ənənəvi aşıq
mahnılarına ən çox müraciət edən
qadın aşığı aşıq Ulduzdur. Yəni aşıq
Ulduzda bunun üçün kifayət qədər təcrübə
və ustalıq bacarığı var. Ona görə də
aşıq Ulduz bütün aşıq mahnılarını
texniki cəhətcə tam düzgün və bütöv
şəkildə ifadə edir. Lakin bədii-ruhi təsir və
emosional obrazlı məzmun baxımından bu ifalar heç
bir məna və melodik fikir bitkinliyi əks etdirmir. Təbii
ki, bu da yuxarıda dediyimiz kimi, ümumən qadın səsindəki
çatışmazlıqlarla bağlıdır. Yəni bu
qüsurlar istər aşıq Ulduz, istərsə də digər
qadın aşıqlarının iradələrindən
asılı olmayan bir prosesin nəticəsidir. Sadəcə
olaraq, bunu qadınların özləri və onlara himayədarlıq
edən bir çox folklorşünas alimlər də etiraf etsələr,
güman edirəm ki, aşıq sənətimizə daha
çox fayda vermiş olarlar, nəinki televiziya ekranlarında
bir-birilərini tərifləyərək, el arasında deyildiyi
kimi, "üzgörənlik" eləməklə.
***
Solo-saz
ifaçılığı və qadın
aşıqlığından əlavə, Gəncəbasar
mühitində "aşıqlığın" digər
növləri də mövcuddur, sözün əsl mənasında,
ağla sığmayan növləri. Məsələn, bir dəfə
telekanalların birində belə bir dialoqun şahidi oldum.
özünü tovuzlu kimi təqdim edən bir gənc sevimli
aktyorumuz Arif Quliyevə öz sənəti haqqında
danışırdı. Mən onun hansı sənət sahibi
olduğunu ən qısa şəkildə bu cür yadda
saxlaya bildim. Vokalist-instrumentalist-parodist-artist-aşıq.
Sonradan öyrəndim ki, bu universal sənətkarın adı
İlhamdır.
Çox təəssüflər
olsun ki, Gəncəbasar bölgəsində
aşıqlığın yeni növü tək bu deyil. Bir qədər
gülməli də səslənsə, bu bölgədə ənənəvi
aşıq sənətini əvəz edən saz-söz
aşıqlığı, tamada aşıqlığı,
şair aşıqlığı, hətta
falçı-cindar aşıqlığı kimi digər yeni
aşıqlıq növləri də mövcuddur. Özü
də bunlar bu bölgədə daha dəbdə olan
aşıqlıq növləridir, o cümlədən də
aşıq H.Bozalqanlı,
aşıq Mirzə və aşıq Əkbər yurdu
olan Tovuzda.
Gəncəbasar aşıq
sənətində xüsusilə də aşıq musiqisi
ifaçılığında yaşanan problemlərdən
biri də yaşlı nəslə mənsub
aşıqların sənət fəaliyyətləri ilə
bağlıdır. Nə qədər ağrılı və
çətin olsa da, bu məsələyə müəyyən
qədər aydınlıq gətirməyi özümə
borc bilirəm. Güman edirəm ki, bu, bütün
oxucularımız üçün də maraqlı olar.
Tarixən yaşı
altmışı, yetmişi ötmüş hər bir
aşığa el arasında, adətən, ustad deyiblər.
Bu tendensiya bu gün də davam edir. Təbii ki, belə də
olmalıdır. Bu cəmiyyətdə həm sənətə,
həm də sənətkara olan hörmətin ən bariz ifadəsidir.
Lakin onu da etiraf etməliyik ki, bu müraciət forması,
titul o qədər də real arqumentlərə əsaslanmır.
Yəni bu ifadə daha çox rəmzi məna
daşıyır. Əvvəla ona görə ki, ustadlıq gərək
yaradıcılığın çiçəklənən
vaxtı qazanılsın, qocalıqda yox. Digər tərəfdən,
qocalıq əsl ustadların özlərinə də
heç nə vermir, əksinə, olan imkanlarını da
bir-bir əlindən alır. O cümlədən də
yaddaşını, səsini, "barmaqlar"ını və
nəhayət, psixoloji tarazlığını. Bu, ilahinin əlilə
yazılmış bir qanundur. Bunu gərək sənətkarın
özü və ona qəyyumluq edənlər hamıdan daha
yaxşı bilsinlər. Əks halda, yetmiş, səksən
yaşlarında saz götürüb səhnələrə,
ekranlara çıxmaqla nə ustadlıq olur, nə sənət,
nə də bu sənətin bir dəyəri. Yalnız
özünü və sənəti biabır edib hörmətdən
salmaqdan başqa. Dəqiq faktlara müraciət etmək istəməzdim,
sadəcə, buna məcburam. özü də ürək
ağrısı ilə.
***
Gəncəbasar bölgəsinin
bu gün, necə deyərlər, ağız dolusu ustad
adlandırılan aşıqlarından biri aşıq Şəhadət
Gülməmmədovdur. Daha doğrusu, "Xəzər"
studiyasının "Səyyad" verilişində evlənmək
istədiyini və bu işdə bütün
tamaşaçılardan ona yardımçı olmağı
xahiş edən aşıq Şəhadət. Hələ
beş-altı il öncə aşıq Şəhadətin
yeddi "Kərəmi" havasından dördü
yadından çıxmışdı. Görəsən, indi
heç yadında qalanı varmı? çox çətin.
Gəncəbasar bölgəsinin
digər bir "ustad" aşığı isə, daha
çox sevdiyimiz aşıq Ədalət Nəsibovdur.
Aşıq Ədalətin fikrincə, o, cəmi
üç-dörd dəqiqəyə "liboy"
aşığı bağlaya bilər. Çox təəccüblüdür,
görəsən, nə ilə? Görəsən, o kəndirin,
örkənin adı nədir ki, "ustad" onunla biçarə
aşıqların hamısını belə asanlıqıla
bağlayır?
Aşıq Ələsgər
Tağıyevin sənət haqqındakı fikirləri isə
daha maraqlıdır. Ustad"ın fikrincə, aşıq vəzifə
sahibi deyil ki, yaşı çatanda da təqaüdə
çıxsın. Aşığın yüz, yüz iyirmi
yaşı olsa da elə aşıqdır ki, aşıqdır.
Oxuya da bilər, çala da. Görəsən, böyük
"ustad" insan yaşının yüz, yüz iyirmi həddi
bir yana, onun elə öz yaşında, yəni səksən
yaşda aşığın çalıb oxuması deyəndə
nəyi nəzərdə tutur?
Fürsətdən istifadə
edib bu gün də aşıq Ələsgər və digər
"ustad"larla aşıq sənəti haqqında söhbətlər
aparıb, məsləhətlər alan əziz dostum professor Məhərrəm
Qasımlıdan bu sualın cavabını tapmaqda
"ustad"a yardımçı olmağı xahiş edirəm.
Axı Məhərrəm müəllimin aparıcısı
olduğu verlişin bu cür "ustad" qonaqları
çox olub. O cümlədən də hər birinin səksəndən
artıq yaşı olan "ustad" Borçalı
aşıqları, aşıq Məhəmməd Sadaxlı,
aşıq Aslan Kosalı və digərləri. Əminəm
ki, Məhərrəm müəllimin rəhbərliyi ilə
bu ustadlar bir yerə toplaşıb fikirləşsələr,
yəqin bu suala müvafiq bir cavab tapacaqlar. Əgər
cavabı tapana qədər sualın özü yadlarından
çıxmasa.
***
Son zamanlar hörmətli millət
vəkili Qənirə Paşayevanın təşəbbüsü
və təbii ki, himayədarlığı sayəsində Gəncəbasar
bölgəsinin bir çox sənətkarlarının
yaradıcılıqları ilə bağlı müxtəlif
tədbirlər, yığıncaqlar keçirilir. Təbii
ki, bunun aşıq sənətimizin təbliği və
inkişafı istiqamətində böyük əhəmiyyəti
var. Ona görə mən də fürsətdən istifadə
edib ilk növbədə Qənirə xanıma öz təşəkkürümü
bildirirəm. O cümlədən Qənirə xanımın
timsalında bu sənətə qayğı göstərən
bütün insanlara onu deməyi lazım bilirəm ki, bu
gün Azərbaycan aşıq sənətində mövcud
olan bütün problemlər yalnız aşıq musiqisi
ifaçılığı ilə bağlıdır, o
cümlədən də Gəncəbasar aşıq bölgəsində.
Aşıq ədəbiyyatı haqqında kifayət qədər
tədqiqatlar aparılıb. Bu sahə yetərincə öyrənilib,
inkişaf edib. Hətta o qədər inkişaf edib ki, bu
gün respublika əhalisinin kişili-qadınlı az qala
yarıdan çoxunu artıq aşıq-şair hesab etmək
olar. Ənənəvi aşıq musiqisi
ifaçılığının peşəkar qaydada
inkişafı istiqamətində isə demək olar ki,
heç bir iş aparılmamışdır. Düzdür, bu
kifayət qədər məsuliyyətli və çətin
bir işdir. Lakin bu həm də ona görə çətindir
ki, o, hələ öz həllini tapmamışdır. Daha
doğrusu, mövcud olaraq qalır. Əminəm ki,
qayğıkeş insanların himayədarlığı ilə
bu məsələ öz həllini tapandan sonra biz bu problemlərin
kiçikliyini, xeyirxah insanların isə bir daha
böyüklüyünü görəcəyik.
Lətif HƏSƏNOV
Təzadlar.- 2010.- 4-7 sentyabr.- S.11.