Allah, əhd eyləmişəm, məni
o yerlərə qaytar!
...Yaradanımız gündüz çəkdiyim həsrəti axşam beş-on dəqiqə dincəldiyim vaxt həqiqətə çevirdi. Yuxuda gördüm ki, ilk dayağım, sevgim, yıxılıb ağladığım müqəddəs torpağımız gül-çiçəyə qərq olub. Həmin lalələr-nərgizlər arasında bir qadın dayanıb. Əlində ağappaq dəsmal var. O, mənə nə isə demək istəyir. Ancaq səsi eşidilir, sözləri anlaşılmır. Uşaqlığımdan yaşımın bu çağına qədər onunla mənim aramda zaman kəsiyi, yol məsafəsi var. Birdən-birə heyrətlənirəm: o qadın doğmaca bacımdır. Məni - qardaşını köməyəmi, imdadamı çağırır? Mən isə gedə bilmirəm, neyləyim?!
Ayıldım
yuxudan. Nə doğma yerim, nə gül-çiçəkli
torpağım, nə də əlində dəsmal tutan
bacım vardı. Sanki dörd divar tarım çəkildi, məngənə
kimi məni sıxmağa, əzməyə başladı...
Azacıq toxtayandan sonra qəti qənaətə gəldim ki,
qaçqın şəhərciyinə, bacımla
görüşə gedim. Avtovağzalda əkin-biçin
qüvvəsinə qadir gənclərin hay-küyünü
eşitdim. Onlar var gücləri ilə qışqırıb
müştəri - sərnişin yığırdılar.
"Lənkərana, Qubaya, Qusara, Qaxa... gedənlər
üçün rahat yerli maşınlar var" - deyirdilər.
Nə qədər dinlədim, mənə doğma, əziz, əvəzsiz
olan Cəbrayılın adını eşitmədim. Ürəyimdən
keçdi ki, kaş o oğlanlar heç olmasa
çaşaydılar, yanılaydılar, deyəydilər:
"Cəbrayıla gedən sərnişinlər gəlsinlər".
Doğma yurdumun sakinlərinin bir hissəsi də Mil-Muğan düzündə müvəqqəti məskunlaşıblar. Bileti Cəbrayıla yox, Biləsuvara aldım. On iki il ərzində bu yolu çox gedib-gəlmişəm. Əvvəllər camaatın vəziyyəti yaman ağır, dözülməz idi. Ömürləri boyu səfalı, axarlı-baxarlı yerlərdə yaşayan insanlar onda çarəsizlikdən tikanlı-yovşanlı düzlərdə qərar tutmaq zorunda qalmışdılar. Son vaxtlar vəziyyət, güzəran xeyli yaxşılığa doğru dəyişib. Məcburi köçkünlərə ailə üzvlərinin sayına görə bir, iki, üç otaqlı bütün şəraiti olan ev, hər ailəyə isə müvafiq olaraq 6-10 sot həyətyanı torpaq sahəsi veriblər. Qaçqın şəhərciyində bu gün yaşamaq üçün, əlbəttə, müvəqqəti - bütün şərait yaradılmışdır. Həmin insanlar onlar üçün yaradılan şəraitə görə respublikamızın prezidentinə minnətdarlıqlarını bildirirlər.
...Mindiyimiz maşın yolu yumağından açılmış sap kimi çözələyir. Sağımda əyləşən ahıl kişinin köks ötürməsindən, ahından təngə gəlirəm. Onsuz da baxmaqdan gözlərim yorulmuşdu. Gündəlik qəzetləri vərəqləməyə başladım.
Şairin bu misraları məni sac üstündə qovurğa kimi qovurdu:
Mənim o yerlərə
dönməyim gəlir.
Allah, yol ver gedim, əhd eləmişəm.
Bu yolu bir dəfə geri
dönməyə -
Bəlkə milyon dəfə
cəhd eyləmişəm...
Bu nisgilli, fəryadlı,
iniltili misralar yenidən onsuz da intizarlı düşüncələrimi
əlimdən aldı. Amma gərgin halım uzun çəkmədi.
Çunki həmin o sağ tərəfimdə əyləşən
ahıl kişi dilləndi:
- Oxuduğun o qəzetdə
nə yazılıb, a bala? Nə deyirlər? Yazırlar ki,
sülh danışıqları ilə tezliklə yurdumuza-yuvamıza
qayıdacağıq? Eh, ay oğul, tarixdə elə hal olubmu
ki, amansız işğalçı işğal etdiyi ərazini,
torpağı xoşluqla qaytarıb öz sahibinə versin? Məgər
donuza "kiş" deməklə darıdan çıxar?
çıxmaz! Yalnız hünərimizlə
torpaqlarımızı geri qaytarmalıyıq. Yoxsa, yarpaq kimi
saralıb-solacağıq, üzülüb düşəcəyik,
ölüncə yurd yerlərlərimizə həsrət
qalacağıq.
Ömrüm boyu
"qaçqın" sözü yazmaqdan
ehtiyatlanmışam. Daha
doğrusu, bu qorxunc, ətürpədici sözdən
acığım gəlib. İndi neyləyim, Tanrı məni
dilizarıncı qoyub. İstəməsəm də indi
yazıram: adını bilmədiyim yol yoldaşım da
qaçqındır. Atasının, babasının məzarlarına
yaşının bu vaxtında tamarzı qalıb. Neyləyim,
ona təskinlikmi verim? Yox! Şair demiş: "Dağın bu
üzündən o üzünə, düşmənə
söyməklə Vətən qayıtmaz". Ömrünün
ixtiyar yaşında yaşayan bu kişinin min bir məhəbbətlə
sevdiyi, sinəsində əkib-becərdiyi torpaqda indi
ulaşmalar eşidilir, səmasında qarğa-quzğunlar
cövlan edir. Bu dərdə ahıl kişi necə
dözsün, ağlamasın-zarımasın, neyləsin? Onun
kimliyini soruşdum. Dedi ki, "məşhur Aşıq Pərinin
məkanı Maraylan kəndindənəm, hələ
işğaldan əvvəl camaatımız mənə
aşıq Zeynal deyərdi. Aqillər buyurub ki, sözün
göyərmədiysə, daha danışma. Vətənsiz,
yurd-yuvasız çalmaq-oxumaqmı olar, a bala? O boyda Dirili
Qurbani - aşıq-ozan sənətimizin banisi niyə Təbrizdə,
İranda-Turanda əcəlini gözləmədi? Çünki
doğma torpaq onu gözə-görünməz qüvvə
kimi özünə çəkdi".
Dünyada ən dəhşətli,
dözüləsi mümkün olmayan bir dərd, kədər
varsa, inanın, o da yurd həsrətidir. Qarışqalar da,
quşlar da yuvalarına sadiq olurlar. Yer üzünün əşrəfi
insan isə bu sevgiyə daha artıq məhkumdur. Zeynal kişi
soruşdu ki, "biz doğma torpaqlarımıza nə vaxt
qayıdacağıq?" Cavab verə bilmədim.
Susduğumu, bəlkə də acizliyimi anlayıb özu
öz sualına cavab verdi: "Doğma məkanımız,
torpaqlarımız bizi çağırır. Getməsək,
kişi deyilik. Ay oğul, unutmayaq: gəzməyə qürbət
ölkə, ölməyə vətən
yaxşıdır... Azərbaycanımızın hər
qarışı mənim üçün doğma, əzizdir.
Amma mən Maraylanda ölməliyəm..."
Daha dözmədim. Dedim ki, a
Zeynal kişi, məndən nə asılıdır? Neyləyə
bilə-rəm? O da əvəzində cavab verdi ki,
"susmayın, aramsız yazın, danışın ki, bəs
milyon nəfərdən artıq soydaşımız didərgindir.
Qoy musibətlərimizi, bəla-larımızı dünya
ictimaiyyəti bilsin. Susmaq-məğlubiyyətlə
barışmaq deməkdir".
Mindiyimiz maşın irəliləyir.
Zeynal kişinin sanki taqəti kəsilir. Daha danışmaq belə
istəmir. Bəlkə də bilərəkdən susmuşdu.
Axı danışmaqla ağır yükü dağdan
aşırmaq olmaz!.. Yenidən qəzetə baxıram. "Mənim
o yerlərə dönməyim gəlir" şeri
varlığıma, düşüncəmə, duyğuma, əqidəmə
hakim kəsilir:
Allah, dinlə məni, dinməyim
gəlir,
Yandığım bəsimdir,
sönməyim gəlir.
Məni
qaldırdığın o pilləkənlə,
Sənin hüzuruna enməyim
gəlir...
Avtobus irəliləyir. Daha
doğrusu, onun getməyinin-dayanmağının heç fərqinə
də varmırdım. çünki xəyal məni
çox-çox uzaqlara, hazırda əlim çatmayan,
ünüm yetməyən ünvana, acılı-şirinli
keçmişə aparmışdı. Qalmışdım
qıvrıla-qıvrıla. Nəfəsim
tıncıxırdı... Cəbrayılın 54 min nəfərə
yaxın əhalisi vardı. Onun min nəfəri Nüzgar kəndinin
sakini idi. İndi o camaat respublikamızın 58 bölgəsinə
pərən-pərən düşüblər. 58 ünvana
getmək həm fiziki, həm də maddi cəhətdən
çox çətindir. Getməyəndə də qohum-əqrəba
başlayır umub-küsməyə. Yuxarıda göstərdiyim
səbəbdən onların görüşünə getmədiyimiz
üçün nə özümü qınayıram, nə
də könülləri, ürəkləri yaralı
dost-tanışı, qohum-qardaşı. Axı onlar
qaçqındırlar... Bəs niyə onlar doğma
diyarlarından didərgin düşdülər?
Doğrudanmı əks tərəf - düşmənlərimiz
bu qədər güclü olmuşdular? Xeyr! Sadəcə
olaraq, işğal olunan başqa rayonlarımız kimi, dar məqamda,
müharibə şəraitində olan Cəbrayıl ərazimiz
və orada yaşayan, ömürləri boyu respublika rəhbərliyinə
sədaqətli vətəndaşlar unudulmuşdular. Onlar
öləydilər, yaşayaydılar, fərqi yox idi. Niyə
belə? çünki camaata gün ağlamaq iqtidarında olanların
başları vəzifə, kreslo uğrunda çəkişmələrə,
qarşıdurmalara qarışmışdı. Zaman-zaman
marığa girib, məqam gözləyən qan düşmənlərimizə
isə belə fürsət, onlar üçün əlverişli
şərait lazım idi. Cəbrayıl rayonunun ərazisində
elə hündürlük, strateji baxımdan yüksəkliklər
vardı ki, əgər o ucalıqlar yerli
özünümüdafiə dəstələrinin əlində
qalsaydı, düşməni topla-tankla, güllələrlə
yox, hətta sapandla da yaxına buraxmazdılar. Çox təəssüf,
min təəssüf, özümüzünkülər
özümüzün doğma torpaqlarına sədaqətli,
sadiq olanları həmin mövqelərdən aşağı
"dığırladılar".
Biri digərindən küsən
hakimiyyət sahibləri intiqamını həmin kəsdən
almırdı. Dinc, əli silahsız, zavallı camaata qənim
kəsilirdi. Satırdılar, alırdılar, kəsirdilər.
Qoy, qan düşmənlərimiz bundan, bu fikrimdən
"xoruzlanmasınlar", özümüzünkülər
də onlara yardımçı olmuşdular. Tək bircə
fakta açıqlama gətirmək istəyirəm: heç
bir nüfuzu, hörməti olmayan şəxsi rayonun birinci vəzifə
daşıyıcısı təyin etmişdilər. Vallah,
billah, belə olmazdı. Müharibənin öz qanunları var...
Yeri gəlmişkən, əslən cəbrayıllı, 19
yaşlı Cəmil Məhəmməd oğlu Əhmədov
ikinci dünya savaşında göstərdiyi şücaətə,
hünərə görə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
adına layiq görülmüşdü.
Hörmətli
oxucularımızı tam əmin edir, inandırıram ki, Cəmilin
adına layiq rayonda gənclər çox idi. Təəssüf
ki, onları qapazaltı etmişdilər. Səslərini
çıxartmağa qoymurdular, irəli gedəndə arxadan
vururdular. Kimlər? özümüzünkülər! Daha
doğrusu, respublika səviyyəsində vəzifə sahibləri,
vəzifəyə can atanlar.
Məşhur təbiətşünas,
akademik Həsən Əliyev yazmışdır: "Cəbrayılın
mərkəzində, nəhəng, örkənsarınmaz,
sakinlərin ziyarətgah sandığı, adına "Xan
çinar" dediyi müqəddəs bir ağac var. İlk dəfə
həmin ağacı görəndə heyrətləndim. Mən
hələ elə möcüzə görməmişdim..."
Fikir verin, dünya
şöhrətli akademik Xan çinarı möcüzəyə
bənzədir, heyrətini gizlətmir, amma... 1991-1992-ci illərdə
rayona rəhbərlik edən səriştəsiz, təcrübəsiz
həmin ağaca düşmən obrazı kimi baxıb, onu
budamaq, qol-qanadını kəsdirmək
tapşırığı verir. Bir deyən də tapılmadı
ki, ay qardaş, axı belə yaramaz...
Cəbrayıllıların
indi və gələcəkdə
bağışlanılası mümkün olmayan ciddi səhvləri
də olub. O qədər humanist, alicənab, insanpərvərdirlər
ki, ərazilərində ən baxımlı, bərəkətli,
meşəli, dağlı, bulaqlı yerləri tərəddüdsüz
ermənilərə verib, özləri arana, düzə
düşüblər. Bir soruşan da olmayıb ki, ay insanlar,
niyə belə edirsiniz? Məgər bilmirsiniz ki, ermənilərə
üz göstərsəniz, sabah onlar çırmanıb
ocağınızın-süfrənizin başında əyləşib
deyəcəklər: "Bura bizimdir!"
...Tarixdən bəllidi ki, cəbrayıllılar
olduqca elmə, maarifə meyllidirlər. Son məlumata görə,
milli tariximizə 16 akademikin, 25 professorun, 200-dən çox
elmlər namizədinin, 776 həkimin, 133 jurnalistin, 18
yazıçı-şairin, sayı bəlli olmayan orta və
ali məktəb müəllimlərnin adları
yazılıb. Lakin elmi potensial nə qədər güclü
olsa da, Cəbrayıl və cəbrayıllılar ermənilər
tərəfindən yaranmış qarşıdurmada uduzublar.
Bu, faktdır! Onların hər biri kimi mənim də
üzüm gulmür, eynim açılmır. Ona görə
ki, ata-baba yurd yerlərimizə tamarzı qalmışam.
Doğmalarımın məzarlarını ziyarət edə
bilmirəm. Yaxınların, qohumların,
dost-tanışların üzlərinə tamarzı
qalmışam. Yanımda Cəbrayıl adı çəkiləndə
anasından ayrılmış uşaq kimi göz
yaşlarım qurumur. Doğrudur, göz yaşları bəzən
ürəkdə, varlıqda olan bəzi mənəvi, psixoloji
gərginliyi azaldır. Axı nə qədər ağlamaq,
zarımaq, sısqamaq olar? Məgər göz yaşları ilə
düşməni insafa-mürvətə gətirmək olar?!
Ötən əsrin
sonlarında xalq şairi, Respublika Aşıqlar Birliyinin sədri,
mərhum Hüseyn Ariflə Cəbrayıla - "Qurbani saz
bayramı"na getmişdik, Gördüm ki, Hüseyn qağa
həddən artıq düşüncəli, poetik
ovqatdadır. Soruşdum: "A qağa, xeyir ola?" Onun
cavabı qısa oldu: "Ay zalım, Cəbrayıl mənə
Kislovodskini xatırladır. Burada yaşamaq və ölmək
böyük xoşbəxtlikdir".
İndi o obalar, yurd yerlərimiz
düşmən tapdağı altında zarın-zarın
zarıyır. Torpağımız doğmaları
üçün əcəl başının
üstünü alan, son nəfəsini yaşayan xəstə
kimi inildəyir.
Başqalarını bilmirəm,
Cəbrayıl mənim əlimdir, görən
gözümdür. İndi nə əlim qalxır, nə
gözüm görür. Heç bilmirəm neyləyim?!
(Davamı var)
Telman MEHDİXANLI
Təzadlar.- 2010.- 28 sentyabr.- S.4.