Çaylaq düzü

Çaylaq düzü

Bu düzənlik Ağdam-Füzuli yolunun 10-12 km-liyindədir. Yolun sağında Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndi, solunda isə Ağdam rayonunun İsmayılbəyli və Mərzili kəndləri yerləşir. Mənbəyini Qarqar çayından götürən, Şıxbabalı, Şaybalı və İsmayılbəyli kəndlərindən keçib Mərzili kəndinə qədər uzanan "Xatın arxı" da çaylaq düzünün ərazisindən keçirdi. Qarşıdakı Qarakənd və ona bitişik digər dağ kəndlərinə yağan yağışın seli əvvəlcə çaylaq düzünə yayılıb, sonra Mərzili kəndinə və "Haramı düzünə" doğru yol alırdı (Hətta canlı şahidiyəm ki, 1957-ci ilin iyun ayında Mərziliyə - Həsənalı əmimgilə gedərkən sel suları onların dərədən başlanan bağçalarından yoxuşdakı evlərinin qabağındakı üzüm çardağınadək yayılırdı...).

Kiçik dağ çaylarının qovşağında yerləşdiyi üçün bu düzənliyə çaylaq düzü deyirdilər. Bu düzün əsrarəngiz gözəllikləri Mil düzünə, Beyləqana (Jdanova), Füzuliyə (Qaryaginə), Xocavəndə (Martuniyə) gedib-gələn karvanların diqqətini cəlb edər, onun gözəlliklərini (dincəlmək bəhanəsi ilə) doyunca seyr etmədən ötüb keçməzdilər.

Sovet hakimiyyətinə qədər çaylaq düzü kəndimizin əkin-biçin, örüş yeri olmuş, sovetləşmə illərində isə kolxoz bu düzdə pambıq əkmək qərarına (1940) gəlmişdi. Həmin ərazi kəndimizdən 5-6 km uzaqda idi. Ən çətini isə ermənilərin Qarakənd kəndinə bitişik olan bu təsərrüfatı kimə tapşırmaq olardı? Nəhayət, kəndimizin ağsaqqalları təkidlə bildiriblər ki, bu işin öhtəsindən ancaq İsmixan gələ bilər, ermənilərin qarşısında o, tab gətirə bilər. Çünki İsmixan ağır təbiətli, ləyaqətli, vicdanlı, cəsarətli, qorxu bilməz bir cavan imiş. ömrü boyu dağda, aranda, el-oba arasında olan və tanınmış bir igid imiş.

Bundan sonra kolxoz rəhbərliyi atamı çaylaq düzündə pambıqçılıq təsərrüfatına briqadir göndərir. O, kolxozçuları töküb bu düzənliyi pambıq əkini üçün yararlı hala saldırır. O zamanlar torpağı şumlamaq üçün xışdan, öküz qoşulan tək dişli kotandan başqa bir texnika yox imiş. Torpağı cüt və kotanla əkirmişlər. Torpaq əkilib. çiyid səpilib... Boy atıb sıralanan pambıq kolları çaylaq düzünün əsrarəngiz gözəlliyini daha da artırıb. Ərazidə yaranan coşqun canlanma təbiətən xain olan erməniləri ciddi narahat edib.

1956-cı ildə mənə atam haqqında xatirələrini danışan Hilal dayı deyirdi ki, atamı yaxşı tanımayan ermənilər onu pusquya salıb, təklikdə üstünə tökülüb möhkəm əzişdirib çaylaq düzündən qaçaq salmaq və beləliklə, başlanan böyük işi pozmaq istəyiblər. Onlar bəhanə üçün qabaqcadan sərhəd zolağını öz tərəflərinə çəkiblər. Bunu başa düşən İsmixan onları izləyib. O, bir gün sahəyə lap erkən gələrək Qəmər dayı çardağın dirəyinə bağlanıb sahəni yoxlamağa başlayıb. Qəmər dayın qəflətən kişnəyərək dal ayaqları üstə şahə qalxması onu təəccübləndirib. Qarakənd tərəfə baxanda görüb ki, bir dəstə əliçomaqlı adam hədələyici sözlər danışa-danışa onun üstünə gəlir. İsmixan da onlara tərəf yeriyib. Lap öndə gələn yekəpər bir erməni çomağı İsmixanın başına enidirəndə çomağı göydə əlindən alıb onun özünü döyüb yerə sərməsi bir an içində baş verib. Yerə sərilən erməninin çomağı ilə o birilərinin üstünə cumub. Düşdükləri vəziyyətdən gözü qırılan, qorxu və təşviş içində qalan ermənilər artıq İsmixana ağac qaldırmağa cürət etməyib, qaçanı qaçıb canını qurtarıb, qaça bilməyənlər isə ancaq özünü qorumağa çalışıb. Bu da mümkün olmayıb. İsmixan müqavimət göstərənlərin hamısının çomağını əlindən alıb və 26-dək ermənini Qarakəndin girəcəyinə qədər döyə-döyə aparıb...

Mənbəyini Qarqar çayından götürüb Şelli, Şıxbabalı, Saybalı, Bağbanlar və İsmayılbəyli kəndlərindən Mərzili kəndinə qədər uzanan Xatın arxında (yay aylarında) su azalırdı. Mərzili kəndinin su nəzarətçisi Muxtar kişi səhər o başdan bərələri yoxlayıb Mərziliyə qayıdarkən görüb ki, bir dəstə əliçomaqlı erməni İsmixanın üstünə tökülüb. İsmayılbəyliyə xəbər çatdırmaq üçün tez atın başını sola döndərib dördnala çapmağa başlayıb. özünü kənddəki "Nəsibin yalı" deyilən təpənin üstünə çatdırıb. Oradan kəndə hay salıb. Camaat bir anda Muxtar kişini dövrəyə alıb. Muxtar kişi hadisəni təfsilatı ilə onlara danışıb və atını yenidən çaylaq düzünə çapıb. Digər atlılar da ona qoşulub. Uşaqdan-böyüyə kənd camaatı dəyənəklə silahlanıb çaylaq düzünə doğru axışmağa başlayıb.

İsmixan erməniləri Qarakəndə doldurub geri qayıdanda dağın döşündən görüb ki, bütün kənd axışıb çaylaq düzünə doğru gəlir. Əvvəl fikirləşib ki, görəsən, nə baş verib? Muxtar kişini camaatın arasında görəndə hər şey ona aydın olub. Çaylaq düzünə doğru axışan izdihamı görən ermənilər qorxuya düşərək çaş-baş qalıblar.

İsmixan dağın döşündən enib çardağa yaxınlaşanda camaat onun ətrafına toplaşıb. O, isə üzünü Muxtar kişiyə tutub əhvalını pozmadan gülə-gülə deyib:

- Ay Muxtar, camaatı niyə işindən-gücündən ayırıb bura tökmüsən? Bir az dayanıb gözləyə bilmirdin?

- Axı sən tək, onlar 26 nəfər, necə gözləyə bilərdim? Allah eləməmiş, sonra başına bir iş gələ bilərdi...

- Ermənilər ata-babadan namərd olublar. Həmişə çaqqal sürüsü kimi gücsüzün, acizin üzərinə tökülüblər. Mənim də kim olduğumu bilsəydilər bu qorxaq çaqqallar heç vaxt cürət edib belə qələt eləməzdilər. İndi paylarını yaxşı aldılar. İnanıram ki, onlar bir daha belə hərəkətə yol verməyəcəklər. Ancaq mənə təəccüblü gələn odur ki, sən məni yaxşı tanıdığın halda kəndə qaçıb, camaatı təşvişə salıb tökmüsən bura... Elə bil heç çomaq davasında bir qoşuna təkbətək cavab verən "Dızıx Qara"nın içdiyi Mərzili kəhrizinin suyundan mən də içməmisən?!

Muxtar kişi dilləndi:

- Ay İsmixan, mən onu yaxşı bilirəm ki, igidi el saxlayar. Düzü, heç cür ağlıma sığışdıra bilmədim ki, sən, əliyalın bir o qədər əliçomaqlı erməninin arasından salamat çıxacaqsan...

Sonra İsmixan haya gələnlərin hamısına minnətdarlığını bildirib və onları arxayın salmaq üçün ermənilərin əlindən döyə-döyə aldığı 26 çomaq qalağının yerini onlara nişan verib. Camaat sərhəd zolağının o tayında kol-kosa qarışmış ağacların yaxınlığındakı çomaq qalağını görəndə heyrətlənərək, bu igidliyinə görə İsmixanı alqışlayıb.

***

Hilal dayı atamla bağlı bu xatirəni danışanda biz çaylaq düzündən qayıdırdıq. çünki kəndimizə səs düşdü ki, çaylaq düzünə bir "Vilis" adam gəlib, gecə vaxtı - camaat buradan çəkiləndən sonra nəsə gizli ölçü-biçi və sövdələşmə əməliyyatı aparırlar. Camaat çaylaq düzünə yetişəndə, "gecə sövdagarları" özlərini itirib, "Vilis" maşınına dolub Ağdam istiqamətində gözdən itdilər. Ancaq danışıqlardan hiss olunurdu ki, onların içində erməni də var.

1957-ci ildə yenə çapar kəndimizə xəbər çatdırdı ki, çaylaq düzünə Beyləqan (Jdanov) köçü tökülüb. Yenə kənd camaatı gecə saat 9-10 radələrində axışıb çaylaq güzünə getdi. Mən də camaatın arasındaydım. çünki atamın abadlaşdırdığı bu füsunkar torpaq mənim üçün müqəddəs bir məkan idi. Allahım qədər sevdiyim atamın qoxusunu bu torpaqdan alırdım.

Çaylaq düzünə - köçün düşdüyü yerə yaxınlaşanda oradan bir atlı ayrılıb atını bizə doğru çapdı. O, bizə çatıb əvvəlcə ağsaqqallarla salamlaşdı və sonra dedi:

- Biz dost adamlarıq, narahat olmayın. Sizin bu gözəl torpağa heç zaman ziyan vermərik. Yəqin ki, İsmixanı tanıyırsınız, müharibədən qabaq onunla dost olmuşuq. Bizi burada saxlamamış nə dağa buraxardı, nə də arana. Müharibədə Krımda da bir yerdə vuruşmuşuq. Sonra bizi ayırdılar. İndi yaylaqlardan qayıdırıq. Keçən günləri yada salıb burada dayanmalı olduq. Dedim bəlkə İsmixandan bir xəbər tuta bildik.

Ortayaşlı olmasına baxmayaraq, atın belində qırğı kimi dayanan bu adamın "İsmixan sorağı", torpaq bastısına - davaya gələn hər kəsi fikrindən çəkindirdi. Hətta atamı yaxşı tanıyan, ondan həmişə dərin hörmət, ehtiram, təsibkeşlik, cəsarət və igidlik görən yaşlılar kövrələrək dilləndilər:

- O, müharibədən qayıtmadı...

Bu kədərli xəbərin nidası atlıya da sirayət etdi. O, tutula-tutula soruşdu:

- İçinizdə İsmixanın yaxınlarından varmı?!

Ağsaqqallar məni göstərib dedilər:

- Bu cavan oğlan həm İsmixanın oğlu, həm də "Səfərli" adlanan obanın kişi nəslindən olan tək yadigarı - İsmixan, İsmayıl, Ağalar, Cabbar, Camal, Muxtar kimi kişilərin tək nişanəsidir...

O, tez atdan enib mənə sarı gəldi. Çiyinlərimdən tutub diqqətlə üzümə baxıb yüksək səslə:

- Bu ki İsmixanın lap özüdür - deyib məni bağrına basdı, üz-gözümdən öpdü və ayrılanda dedi:

- İsmixan sağdı, o, qayıdacaq!..

Çox təəssüflər olsun ki, məni çox şeylərdən məhrum edən, həyatda geri qoyan utancaqlığım ucbatından atlıdan atam haqqında heç nə soruşa bilmədim. Ancaq illər keçdikcə mənə məlum oldu ki, atamın insani keyfiyyətləri eşitdiklərimdən, bildiklərimdən daha yüksək imiş. Ona görə də 72 illik ömrüm boyu elə bir iş tutmamışdım ki, atamın adına və şəxsi mənliyimə xələl gətirsin. Lakin öz qanunları ilə işləməyən Sovet hakimiyyəti başımıza çox müsibətlər gətirmiş, insani şərəf və ləyaqətimizi alçaltmışdır. Belə ki, xalqımızın yaratdığı Demokratik Cümhuriyyəti işğal etmiş, yüz minlərlə soydaşlarımızı "müsavatçı" damğası ilə güllələtmiş, həbsxanalara doldurmuş, əl-qolunu bağlatdırıb qaranlıq quyularda (diri-diri) basdırtmış, 1937-ci ildən başlayaraq millətimizi dəhşətli və amansız repressiyaya məruz qoymuş, II Dünya müharibəsində qırğına verdiyi yarım milyona yaxın azərbaycanlının övladlarını yetim, ailəsini isə başsız qoymuş, keçən əsrin 50-ci illərində yüz minlərlə azərbaycanlını Ermənimstandakı qədim dədə-baba yurdlarından zorla çıxarıb Azərbaycanın pambıqçılıq rayonlarına sürgün etmiş və 1905-ci ildən başlamış - elə ermənilərin kəsdiyi son nəfəsinə qədər (1991) ermənilərin tərəfində olmuşdur. İnqilabdan qabaq və sonra - həmişə erməniləri silahlandırıb xalqımızı onların amansız terroruna məruz qoymuş, bir dövlət kimi onların barbar hərəkətlərinin qarşısını almamış, əksinə, onları yeni cinayətlərə şirnikləndirmişdir.

Sovet hökumətinin Azərbaycana təiyn etdiyi baş prokuror İsmət Qayıbov və Azərbaycan SSR-nin daxili işlər naziri Məhəmməd Əsədov (Allah onların hər ikisinə və 20 noyabr 1991-ci ildə vertolyot terrorunda həlak olanların hamısına qəni-qəni rəhmət eləsin!) xalqımızın ən qeyrətli və qorxmaz oğullarından idilər. O vaxtın hadisələrini izləyəndə onları həmişə ermənilərlə döyüşlərdə görmüşəm. Onlar döyüş meydanlarında ermənilərə qan uddururdular. Erməniləri əməlli-başlı təşvişə salmışdılar. öz silahlı dəstələri ilə ermənilərə gözlənilməz zərbələr endirirdilər. Görünür, elə buna görə də havadarlarının məsləhəti ilə onları "sülh" danışıqlarına "dəvət etdilər". Ancaq yenə namərd düşmənə inanmaq, onun məkrli, qəddar siyasətinə aldanmaq tezliklə öz dəhşətli "bəhrəsini" verdi. Bu hiylə əsasən İsmət Qayıbovla Məhəmməd Əsədov üçün qurulmuşdu. Bəlkə də İ.Qayıbov və M.Əsədov vertolyotda olmasaydı, onu vurmazdılar. çünki xalqımızı ümidsizlik girdabından qurtarmağa çalışan, xalqımızda qələbə əhvali-ruhiyyəsi oyadan bu iki şəxs ömrünün son günlərini ermənilərə bağışlamağa hazırlaşan SSRİ dövləti üçün də arzuolunmaz idi. Odur ki, Azərbaycanın dövlət və hökumət nümayəndələrini ermənilərlə sülh danışıqlarına aparan vertolyot Ağdamdan havaya qalxıb Qarakəndə doğru istiqamət alanda hər şeyi unudub qəflətən televizorun qarşısında qışqırdım: "Saxlaaa!"

Evdəkilər bu hərəkətimdən çaş-baş qalaraq "Nə olub sənə, başına hava gəlib?" - deyə təlaşla soruşdular. Bir təhər özümü ələ alıb dedim:

- Nə olacaq, bu saat vertolyotu vuracaqlar!..

Aradan heç 20 dəqiqə keçməmiş vertolyot tüstülənib alovlana-alovlana çaylaq düzündəki Qarakəndlə bizim İsmayılbəyli kəndinin sərhəd zolağının yaxınlığında yerə düşdü. O yerə ki, vaxtilə atamı tək görüb onun üstünə tökülən, nəticədə canlarını güclə qaçıb qurtaran ermənilərin çomaqlarını orada qalaqlanmışdı. 26 çomaq... İçi "sülh elçiləri" ilə dolu yandırılmış vertolyot... Atam... Və çaylaq düzü...

Çaylaq düzü, buludun çox, səman yox...

Kimlər pozdu o çağını atamın?!

Yaratdığı ülviyyətdən nişan yox,

Hara saldın bayrağını atamın?!

İrmaqların layla çalıb dinəndə...

Yaşıl tağlar nazlananda sinəndə-

Sevincini qız-gəlinlə böləndə

Yaşadardın növrağını atamın!

O, gəlincə ulduzları sayardım,

Ay selində əl-üzümü yuyardım...

Nə Qarqarın laylasından doyardım,

Nə çəkərdim fərağını atamın!

Qəmər dayı kişnəyəndə uzaqdan,

Sevincimdən tez qalxardım yataqdan,

Çatan kimi öpüş alıb dodaqdan,

Sığallardım yanağını atamın!

Ehtişamın Qarakəndə göz dağı-

Öz başını əzdi hayın çomağı,

Cənnətindən ta kəsildi ayağı-

Daha susdu ev dustağı atamın!

İki yaşa yetişmişdim o zaman...

Yetmiş yayda o yay çıxmır yadımdan!

Dünyamızda başlananda ölüm, qan...

Tufan vurdu gül bağını atamın!

Tərsə döndü şən gedişin dövranı,

Fəlakətlər tutdu ərzi, cahanı...

Bada verdi 60 milyon insanı-

"Qara yazdı" varağını atamın!

O gün ki, mən addım atdım çöllərə...

Qanım döndü boz-bulanıq sellərə,

Haray çəkdim, soraq saldım ellərə...

Almadım bir sorağını atamın!

Pak duyğular yaşatsa da ürəyim,

Gül açmadı arzu... ümid çiçəyim...

Nədən belə qəzəbləndi fələyim,

Kəsdi bizdən ayağını atamın?!

Hər keçəndə atam gəzən düzündən,

Tapmıram ki, öpəm ayaq izindən!

Ötən karvan söhbət açdı özündən,

Nişan verdi bulağını atamın!

Getdi qanlı döyüşlərə - dönmədi,

"Səfərli"də təkcə şamı sönmədi-

Ruslar haqqı haqlamağa enmədi,

Haya verdi torpağını atamın!

Rus-erməni bizə tələ qurdular,

Qarakənddə vertolyotu vurdular-

"Sülhə" gedən başçıları qırdılar,

Qan bürüdü oylağını atamın!

Qurtarmamış 20 Yanvar yasından-

Haray çəkdi vertolyotda bişən qan!

Yana-yana yerə endi səmadan!

Keçdi sərhəd zolağını atamın!

Osman, Alı, Məhəmmədi itirdik!

İsmət zülmün Haqq Tanrıya yetirdik!

SSRİ-nin meyitini götürdük-

Rus vermədi çaylağını atamın!

Çaylaq düzü, qeyzə gələr Yaradan-

Buludunu dara çəkər sərt tufan!

Ay-ulduzun yenə parlar səmandan-

Yandırar Haqq çırağını atamın!

Prezident verəndə cəng fərmanı!

Mübarizlər halaylayan meydanı!

Hayın "vay"ı bezdirəndə cahanı,

Yaşadarıq marağını atamın!..

Niyazxan Səfərli

Təzadlar.- 2011.- 7-9 aprel.- S.14.