İsnovlu

(Oçerk)

Kəndçilərimiz "9 may"ı da bayram etdilər. Meşədən bir-iki qucaq təzəcə açılmış fıstıq budaqları gətirib, məktəbin eyvanını bəzədilər, hündürdən qırmızı bayraq asdılar. Zurna-qaval gətirdilər. Kimin idi, bilmədim, bacaran olmadı; çalınmadı. Məmmədağa müəllimə bir qarmon gətirdilər. Sinifdəki stulunu da apardılar eşiyə. Qurcalatdı o müəllim, həm də özü qurcalandı: çiyinlərini çəkdi, qollarını dartışdırdı. Uşaqların zümzüməsinəmi qoşuldu, uşaqlarmı ona xor oldu - "Tərəkəmə"yə bənzər səs-səda yarandı və biz uşaqlar da iki-bir, üç-bir qoşulub atılıb-düşdük - oynadıq, bir sözlə, Qələbə gününü bayram etdik.

Öyrəşmişdik bir-birimizə, üst-başımız, cır-cındırlarımız bir elə seçilmirdi başqalarından...

Bəli, müharibə dayandı. Ancaq aclıq və səfalət çox çəkəcək. Heç yerdən kolxozun anbarına - camaata çatacaq bir dən göndərməyəcəklər... Təkcə müəllimlərə - təkdən bir neft, sabun, qarabaşaq yarması, ya düyü kurpası və alma cemi göndərərdilər. Ayrılan kiçik payı 20-25 km uzaqlıqda Rustov kəndindən gedib almaq lazım idi. Yuxarılardan - hökumət səviyyəsində tələblər olsa da, aşağılarda onu sıxır, dəyişir, pasport almağa, kənara ayaq qoymağa icazə vermirdilər. Rəsmi məktublara cavab üçünsə, güya cəza kimi göndərirdilər yeniyetmələri "fizuya" FZO (fabrik-zavod təhsili kursları). Az sonra iş sürət aldı. Göndəriş, icazə kağızı olmasa da, gizli-qaçaq yolla gedirdilər peşə məktəblərinə. Çünki gedənlər yaxşı-yaman yedizdirilir, əyin-başları təzələnir, peşə öyrənir, ciblərində pul görürdülər...

İlkin cəza olaraq göndərilənlərin biri Muxtar Naseh oğlu olub - rəncbərin çubuqçusu. Nahar fasiləsi vaxtı yatıb, öküzlər qaçıb otlağa - vaxtında qoşulmayıb, şum gecikib. Səhlənkar kolxozçu kimi göndərilib FZO-ya - (Bizim Paşayev Malikin atası Nəcməddin kişinin dayısı oğlu). özünün çalışqanlığı ilə axşam kurslarına gedib, ali təhsil alıb. Qaz sənayesində istedadlı layihəçi - mühəndis kimi xətir-hörmət qazanıb.

Haşiyə: 50-ci illərin iknici yarısında - tələbəlik illərində onun qonağı olmuşam. Bayılın "20-ci sahə" deyilən yerində kapitalist Muxtarovlardan qalmış binalarda mənzil almışdı. Ailəli idi.Tamara adlı məktəbli qızı vardı. Kənddə qalmış bacısı Cəmiləni və qardaşı Yasini də çəkib gətirmişdi Bakıya... Eyvanda üzüdənizə oturub hekayətini danışırmış kimi tar çalırdı... Deyərdim ki, kənddən birdəfəlik üz döndərib gedən və barışmaz qalan ancaq Muxtar Naseh oğlunu tanıyıram.

Kəndçimiz Məzahir Qazıyev də fabrik-zavod kursunu (FZO-nu) bitirdikdən sonra axşam və qiyabi təhsil yolu ilə ali məktəbi bitirincə nəfəs dərməyib, Bakı gəmi təmiri tərsanəsində qaynaqçı, usta, növbə rəisi - mühəndis vəzifələrində etimad görmüş, etimad doğrultmuşdu. Mənzil almış, oğullu-nəvəli ailə başçısı olmuş - təkcə isnovlu olduğunu yadırğamamışdır.

Çoxsaylı görüşlərimizdə - kəndimizin çöl-bayırını, təpəciyini, yalını, yerli-yatağındaca xatırlayır; riqqətə gəlir, olub-keçənləri mühakimə edirdi. O, yetim olmayıb: əmisi, dayısı, qardaşı və anası vardı. Boy-buxununca, rəsm və rəftarlarınca mücrümdədirlər. Atasını da yaddaşımdan çıxarmamışam. Sovet sədri idi Zərqovada - müharibənin əvvəlində. Söz gəzdi ki, onu da apardılar cəbhəyə. Əlavə xəbərlərə inanmadım. Sensasiyası dedi-qodu inanc yeri deyil. Ancaq Məzahir kəs-kicini yox, rəncbəri ata bilirdi özünə:

- Aba çıxartdı məni məktəbdən - o vaxt kolxoz sədri olmuş əmisini deyirdi, - Müəllimə deyərəm, bir-iki gün aman verər. Get kotana, rəncbərə çubuqçu ol! Elə o "bir-iki gün" oldu, daha məktəbə getməyə macal tapmadım.

Belə başladı Məzahir, sonra kövrəldi: - Cındır pencək, cırıq şalvar, ayağımda da bekara çarığım vardı. Güyüldəyirdi qulaqlarım. Gah çubuğu sağ əlimə verib, sol əlimlə qulaqlarımı ovxalayırdım, gah da tərsinə. Birdən rəncbərin səsini eşitdim: "Quramıtdı saxla!" Riqal başa gəldi, dönən yerdə quramıtda saxladım. Rəncbər kotanın dəstəyini buraxıb sağ əli ilə sol qolunu ehtiyatla ovuşdurdu. Bilirdim, sol qolu yaralıdır, barmaqları da quru-qaxac... Tək əllə ağır kotana dözürdü, ufuldamırdı.

Koldan asdığı çantasından nəsə götürüb gəldi. Açanda gördüm yaylıqdır. Üz-üzə qatlayıb, üçkünc elədi, bağladı öz başına, papağını qoydu mənim başıma.

- Əsgər papağım evdədir, - dedi, - hələlik belə keçinək, səhər onu gətirərəm səninçün.

Nəmiş davasından gələn papağı örtdüm: başımı, qulaqlarımı, boynumu isitdi - xoşallandım. Rəncbər əmi çantasını tək açmazdı; süfrəsində məni yanında oturdardı: atalıq gördüm o kişinin üzündə...

Bayaqdan göz qoymuşam, Qamış nəyisə qurdalamaq istəyir. Narahat olma, deyirəm, yeri gələndə özüm deyəcəyəm.

Meyyarımız kəndimizdir. Kəndimiz də binayi-qədimdən tat tayfaları ilə türkdillilərin qovuşuq-maraq məkanıdır. Biz üzü qibləyə bütün Şeşparaya kimsənəyik.

Ulu nənəmiz Əsə (Aişə), anamızın anası Gülzaman, atamzın anası Həlimə nənə türkdillilərdən olmuşlar. Elə indinin özündə də kəsə desəm, çömçə tutanımız, qaynar qazanımız türkdillilərdəndir. Amma, di gəl, elə tatıq ki, varıq: vermərik tatın çuxasını bir başqasına. Tatlıq qanımızdamı, əqidəmizdəmi, ya da əmələ qaynar istəklə yanaşmamızdadır - handa durum, handan qaçım, cəsarətim çatmaz... Hər hökmdən əlavə, biz isnovluyuq və qəti inanıram ki, isnovludakı istək, həvəs, rəftar və xüsusən, rəhmdillilik Allah vergisidir.

Qəlbimizdə kin, xəyanət, yuva salmasa da, dinc duran da deyilik... Məndən əvvəl kim isə isnovlunu qığılcım yayan daşa-alışqana oxşadıb, isnovlu təhrikçidir. Gedib, ya heç getməyib, görüb, ya heç görməyib, oxuyub, ya heç oxumayıb, fərq etməz, öz kəndinin içində özünü ayıq, aldanmaz, məlumatlı, həmcinslərindən daha bilikli sayır. Yəni istəsə lap doğmaca dayısına da dərs deyər, nə yazıq ki, ayıb bilir, həya pərdəsini pozmur... Söz yox "hoqqabazdır isnovlu" kəlamı kəndçilərimizin özünəvurğunluğunun məhsuludur. Doğru-dürüst rəydir.

Söz gəlişi: Dutduri ləqəbli bir pəltək isnovlu adətkərdə olub: Yeri düşdü-düşmədi, ona nabələd adamdır, ya yox - özünü təqdim edirmiş, ustalığından, qanunları sevdiyindən çox danışırmış. O kişinin ustalığı da ibarət imiş armud ağacının oduncağından taxta qaşıq yonmaqdan... Söz yox, belə məhrəm şahidliyi ancaq yaxın qonum-qonşu verər. Borcumuz haqq sözə hörmətdir. Deyirlər, kiçik çilənin oğlan vaxtında elə tutarlı qar yağıb ki, az qala Dutdurunun daxması görünməz olsun. İnəyi, qoyun-keçisi olmayan usta Dutdurunun yandırmağa odunu da yoxdur. Böyüklər demişkən: "Kor, kor oduna da, suya da kor"...

Arvad qaşıq ustalığından qalma yonqarları alışdırıb, umac qaynadır. Bir kasa duru umac ötürən Dutduru vəcdə gəlir, boğazını arıtlayıb:

- Vallah, arvad deyir hökumətin bizdən xəbəri yoxdur. Niqalay padşah bilsə ki, biz belə kef çəkirik, naloqumuzu artırar!..

Dutdurunun isnovlu olmasına inanmıram. Etiraz edən varmı?!

Cahan müharibəsinədən əvvəl - kolxoz dövrünün oynağan vaxtında İsnova satılmaq üçün iki araba saxsı qab gətirirlər.

Kənd camaatı - uşaqdan-böyüyə - əli iş tutan hər kəs kəndin baş döngəsində xırmandadır: kim dərz sökür, kim vələ qoşulmuş atları hərlədir, sərilmiş kəhrəba sünbülləri arıtlayırdı. Sovuran kim, dənəvər çəkən kim? Bir dəstə adam da özgə-özgə çeşidlərdən toxumluq buğda ayırır: sarı buğda, qaraqılçıq, ağ buğda, nərgizava, xırda buğda...

Dövlətə satılası sifariş payı ilkin ödənilib. Kolxozun arabaları ilə lap Dəvəçi dəmiryol vağzalınacan daşınıb. Toxumluq payı ayrılandan sonra qalanı zəhmətə görə - əməkgününə bölünəcək kənd camaatına...

Döyülməmiş dərz tayaları bir-birinə söykək arxalı dağlar kimidir: ürək açandır, toxluq gətirəndir...

Saxsı qab-qacaq arabaları da xırmandan azca aralı açılmış, bir kənarda nümunə qablar sərgilənmişdi...

O, yar-yaraşıqlı qab-qacağın sorağı kəndi gəzib gəlincə xırmanda qəfil dava düşdü: Ən çox deyilən "bizən!" "küşt" sözləri idi ki, mənaca "öldürüb", "vur!" kimi anlaşılırdı. Lap kənarda xırda uşaqlara da gəlib-çıxmışdı ki, Sirac kişi Məmmədşahı doğrayıb... Samanlığın darısqal qapısından od almış dava kövşəni gəzən alov topası kimi xırman boyu cövlan edib qab-qacaq arabalarının yan-yörəsində cəmləndi. Qab satanlar qablarını qorumağa çox çalışdılar. Yabanı tutdular, şana səhəngi ağlatdı. Kürək küpü yardı, kuzələr ayaq altda qalıb ağladı... Hələ hardan çıxdı? Kim gətirdi? Tüfəng səsi adamları çaş qoydu. Bir atışma düşdü, bir can üşüdən nalə çəkildi, qab satan kişilər gözdən itdilər. Kim isə onlara əl tutur, evə aparıb gizlədir...

Sübh tezdən kolxoz sədri Hacıbaba kişi qab satanların arabalarına iki-üç kisə buğda qoydurub, güya xəlvətdən onları qaçırdılar.

Söhbət bura çatanda, Qamış daha dura bilmədi, ucadan: şaqqa çəkib güdü: Xalis isnovlu zarafatıdır - dedi. - İndi sən dur, mən eləsini deyim ki, başqa kənd-kəsəyə də örk olsun. Necə ki, o kişiyə "böyük" deyib; "yoldaş böyük" deyib, sağlığına içib, ağzının içindən öpüb, sonra böyürdüblər.

Həmin köhnə qamışdır, əl götürən deyil. Üz vurdum, xahiş etdim ki, azca toxtasın. İrəlidə vacib görüşlərimiz olasıdır. Hələ imkan versin qonşumuzu yada salım. Niyə ki, deyiblər uzaq qohumdan yaxın qonşu yaxşıdır. Gənclik və ahıl yaşlarında atamın iş-güc yoldaşları İbrahim, İsmayıl baba, Atakişi Əbdürrəhman, Teyfur, Mursoqlu və başqalarını yaxşı xatırlayıram. Hər birinin öz baxışı, səyi, həvəsi olan kişilər. Orasına inamım qətidir ki, kasıbdılar, ancaq mərd kişilərdilər...

Molla Nəcməddin dadaş () ata ruhani təhsili almış, xoşxasiyyət, gözdən mayıf bir kişi idi. Gəncliyində haradasa sevimli uşaq şairi Abdulla Şaiqlə yoldaşlıq etmişdi və xatirə olaraq bir şeirini mərsiyə üstündə avazla oxuyardı:

Axşam oldu, şamlar yandı,

O taydan bir səda gəldi:

Danalar vay, danalar vay!..

İkinci Dünya müharibəsi illərində qonşumuz Əzaləddin kişi lazım gəlir ki, bir kəndçimizə zamin dursan. Yəqin ki, protokol yazdırırlar və kişiyə qol çəkdirirlər. Qəzadan olan sayaq zamində olan kişi itkin düşür, çağırışa gəlmir. Prokuror çağırır Əzaləddin kişini: çığırır, çımxırır. İsnovlu dinmir, danışmır. Kabinet rəhbəri əmr edir ki, çıxıb eşikdə gözləsin. İsnovlu eşiyə çıxıb, bir küncdəcə durur. Prokuror yenə içəri çağırır, - bu, elə-belə qurtaran iş deyil, - deyir, - səni türmə gözləyir, get pul gətir! Sabah yox, o biri gün gözləyirəm...

Deyilən vaxtda qonşumuz gəlir. İçəri çağırılır:

- Niyə göndərmişdim?

- Pul üçün, yoldaş prokuror!

- Gətirmisən?

- Bəli, yoldaş prokror...

- Çıxart qoy stolun üstdə...

Qonşumuz çox qurdalanır, axır ki, cındırının harasındansa nişanları pozulmuş bir üçlük çıxarıb, qoyur stolun üstünə...

Prokuror qışqırır:

- Bu nədir?

- Puldur, yoldaş prokror. Demişdin gətir, mən də gətirdim...

Əzaləddin kişinin belə sərgüzəştləri çoxdur. Ancaq bir epizodu deməmək mümkün deyil. Bir gün qonşumuz Təzə bazarın qabağından tramvaya çıxıb Bayılda yaşayan qızı Muzərrət gilə getmək istəyir. Tramvayda sıxlıqdır. İtələyirlər, sıxırlar. Qonşumuz başa düşür ki, cibinə əl girib. Əhəmiyyət vermir, çünki cibində heçnə yoxdur... Elə çiyni üstdən: - Bacı oğlu, o işdən mən çörək yemədim, sizə də məsləhət bilmirəm, - deyir.

Çox güman ki, dəstə üzvləri onu kalondan gələn zənn edir, xırda köməklik də göstərirlər...

Tat QÜDRƏT

Təzadlar.- 2011.- 19-21 aprel.- S.13.