Erməni jurnalistin sualları azərbaycanlı politoloqun cavablarında

 

"Atlas" Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, politoloq Elxan Şahinoğlu Ermənistanın "Tretya sila+" qəzetinə müsahibə verib. Müsahibəni təqdim edirik.

 

- Rəsmi Bakı Qarabağı Azərbaycanın tərkib hissəsi, qarabağlıları isə Azərbaycan vətəndaşı adlandırır. Dövlətin vətəndaşları ilə problemi varsa, ən azı onları dinləməlidir. Ancaq Qarabağın dialoq çağırışlarına Bakı hər zaman bombardmanla və raket atəşləri ilə cavab verib. Dövlətin vətəndaşlarına olan bu münasibəti sizi təəccübləndirmirmi? Yəni masa arxasında oturub müzakirə etmək bu qədərmi çətindir? Dialoq çağırışlarına raket atəşləri ilə cavab verən dövlətdə necə birgə yaşamaq olar?

- Əlbəttə, Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkib hissəsi olduğundan orada yaşayan insanlar da Azərbaycan vətəndaşlarıdır. Bir vətəndaşın isə o birisindən üstünlüyü yoxdur. Biz öz vətəndaşlarımızla bir masa arxasında oturub müzakirələr aparmalıyıq. Sadəcə, Dağlıq Qarabağda yaşayan erməni vətəndaşlarımıza rəhbərlik edənlər Ermənistan hakimiyyətinin təsiri altındadırlar. Xankəndi İrəvanın təlimatı əsasında fəaliyyət göstərir. Ermənistan kənara çəkilən kimi, işğalçı qüvvələrini bölgədən çıxaran kimi Azərbaycanın öz erməni vətəndaşları ilə dialoqa başlaması üçün heç bir maneə qalmayacaq.

- Azərbaycanın hakimiyyət dairələri Dağlıq Qarabağa ən geniş muxtariyyət verməyə hazır olduğunu açıqlayır. "Geniş muxtariyyət" nə deməkdir? Bu, keçmişdəki "dar" muxtariyyətdən nə ilə fərqlənir? Muxtariyyət ermənilərə nə verəcək? İndiyə qədər bir azərbaycanlı bu suala cavab verməyib. Görünür, Bakı Dağlıq Qarabağa nə təklif edəcəyini özü də bilmir...

- Dağliq Qarabağa yüksək muxtariyyət o deməkdir ki, bölgədə yaşayan ermənilər və azərbaycanlılar ən böyük imkanlara sahib olacaqlar, yerli parlamentlərini, bələdiyyələrini, idarəetmə orqanlarını formalaşdıra biləcəklər. Dağlıq Qarabağın erməni əhalisi Ermənistanla təmaslarını əvvəlki kimi maneəsiz davam etdirə biləcək. Dağlıq Qarabağdakı rejim bircə müstəqillik tələb etməsin, bu bölgəyə istənilən şəraiti yaratmaq olar. Bu həm Dağlıq Qarabağın inkişafına, həm də Azərbaycan-Ermənistan, o cümlədən Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşmasına yol açar.

- Qarabağ 23 ildir Azərbaycanla döyüşür ki, "muxtariyyət" əldə etsin. Azərbaycanda yaşayan yüzminlərlə ləzgi və talış Azərbaycana qarşı heç bir müharibə aparmasalar da, "dar" muxtariyyətə belə yiyələnə bilməyiblər. Sizcə, bu ədalətsiz yanaşma deyilmi? Azərbaycanla savaşanlara geniş muxtariyyət təklif edildiyi halda Bakıya loyal olanlar ən adi hüquqlara malik deyillər. Talış və ləzgilər öz dillərində tədris ala bilmir, televiziyaları yoxdur...

- Məgər dövlətdə yaşayan hər azsaylı xalqın muxtariyyəti olmalıdır? Belə çıxır ki, ABŞ-ın hansısa ştatında ispandillilər çoxluq təşkil edirsə onlara avtomatik muxtariyyət verilməlidir. Azərbaycanda talış və ləzgilərin öz dillərini və mədəniyyətlərini yaşatmaq və inkişaf etdirmək üçün heç bir problem yoxdur. Azərbaycanın başqa bölgələrində durum necədirsə talış və ləzgilərin çoxluq təşkil etdiyi bölgələrdə də vəziyyəti oxşardır. Bu gün talış və ləzgilərin çoxluq təşkil etdiyi bölgələrdə sənaye və turizm obyektləri tikilir. Misal üçün, Azərbaycanın bölgədə ən müasir qış turizm obyekti hazırda ləzgilərin daha kompakt yaşadığı Qusarda inşa edilir. Bu obyekt istifadəyə verildikdən yerli əhali üçün xeyli iş yeri açılacaq. Bu yalnız bir nümunədir.

- Dağlıq Qarabağ ərazisində 1600 qədim erməni abidəsi və 2 məscid var. Dağlıq Qarabağda ən qədim erməni abidəsi eramızdan əvvəl 4-cü əsrdə tikilib, ən qədim məscid isə XVIII əsrdə inşa olunub. Sizcə, belə olan halda min illərlə Dağlıq Qarabağda kim yaşayıb və bu torpaqlar kimə məxsusdur?

- Dağlıq Qarabağın qədim tarixdə kimə məxsus olması mövzusu köhnəlib. Təəssüf ki, separatizmə məhz bu kimi iddialar səbəb olmuşdu. Bəzi erməni tarixçilərinin irəli sürdüyü iddialara qarşı azərbaycanlı tarixçilərin də bir o qədər və ondan da çox iddiaları olar. XXI əsrdə "min il əvvəl bu ərazi bizim olub" iddiaları ilə problem həll etmək bizi orta əsrlərə sürükləmək deməkdir. Eyni iddianı mən də irəli sürə bilərəm ki, nədən Dağlıq Qarabağda ermənilərin 200 il əvvəl İrandan Dağlıq Qarabağa köçmələrini əks etdirən abidə sökülüb? Halbuki həmin abidəni erməni heykəltəraş hazırlamışdı. Biz keçmişə yox gələcəyə baxmalıyıq. Əgər beynəlxalq münasibətlərdə "bu torpaqlar qədim keçmişdə bizim olub" fəlsəfəsi işə düşsə, gərək dünya xəritəsi tamamilə dəyişə.

- Bu yaxınlarda Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev deyib ki, əslində Ermənistan paytaxtı Azərbaycan şəhəridir. Erməni çarı Birinci Arqişti bunu eşitsəydi, hər halda, qəbrində çönərdi. Siz də Yerevanı Azərbaycan şəhəri sayırsınız?

- Erməni tərəfi Azərbaycan şəhərlərinin adlarını dəyişib erməniləşdirəndə adekvat cavab alacağını düşünməliydi. Azərbaycan şəhəri olan Ağdamın adının dəyişdirilməsi hansı məntiqə uyğundur? Siz Dağlıq Qarabağın paytaxtına Stepanakert, biz isə ilkin adı ilə Xankəndi deyirik. Məncə, bu problem deyil. Ancaq ermənilərə heç bir aidiyyəti olmayan Ağdamın adının dəyişdirilməsi başdan-ayağa absurddur.

- Yeni Azərbaycan versiyasına görə, qədim erməni abidələri əslində qədim alban abidələridir. Onda nəyə görə bu abidələrdə erməni hərfləri gözə dəyir və nəyə görə Azərbaycan hakimiyyəti Naxçıvanda olduğu kimi "öz" abidələrini məhv etməklə məşğuldur?

- Siz tarixi məqamlara yaman çox önəm verirsiz. Biz irəli baxmaqdansa orta əsrlərə gedib çıxırıq. Əlbəttə, qədim tarixi abidələr qorunmalıdır, ancaq buna hər iki tərəf riayət etməlidir.

- Necə düşünürsünüz, üçüncü dövlətin partiyası qonşu ölkənin ərazi problemini həll edə bilərmi? Məsələn, Müsavat Partiyası Estoniyanın bir hissəsini Litvaya bəxşiş edə bilərmi? Əgər bu mümkün deyilsə, vaxtilə bolşeviklərin Qarabağı Azərbaycana verməsini necə izah etmək olar?

- Məgər bolşeviklər olmasaydı, Qarabağ Ermənistana veriləcəkdi? Sizin sözlərinizdən belə çıxır ki, tarixdə Qarabağ xanlığı da olmayıb. Sizcə, "xanlıq" türk sözüdür, yoxsa erməni? Qarabağı illər boyu xanlar idarə edib. O xanlar ki, İranla qanlı döyüşlər aparıblar, Rusiya ilə sazişlər imzalayıblar. Yerevan Qarabağın erməni torpağı olduğunu iddia edir. Ermənistandakı bəzi dairələr eyni məntiqlə Gürcüstanın Axalkalaki bölgəsinin də qədim erməni torpağı olduğunu iddia edirlər. Bəs onda niyə Gürcüstana qarşı torpaq iddiası irəli sürmürsünüz və ya oradakı erməniləri silahlandırmırsınız?

Əslində Ermənistandakı dairələrin imkanı olsaydı, Axalkalakini zəbt etmək planlarını hərəkətə gətirərdilər. Sadəcə, Ermənistan üçün indiki şəraitdə Dağlıq Qarabağ məsələsini həll etmədən Gürcüstana girişməsi məqbul deyil. ümumiyyətlə, heç düşünmüsünüz ki, niyə bölgə separatizmi haqqında danışdıqda öncə Ermənistan yada düşür? Ermənistanın 3 qonşusuna - Azərbaycana, Türkiyəyə və Gürcüstana torpaq iddiası var.

Yenə Gürcüstanı misal çəkmək istərdim. Ermənistan rəsmiləri Gürcüstanı dost dövlət adlandırırlar. Bəs belə isə niyə Gürcüstan rəsmiləri və ictimaiyyəti məhz Azərbaycanı əsas tərəfdaş adlandırır? Cavab sadədədir. Çünki Azərbaycan Gürcüstana köməyini, dəstəyini əsirgəmir. 1990-cı illərin ortalarında Azərbaycanın enerji resurslarından qazancı olmadığı illərdə belə Bakı Gürcüstanda yaranan ağır vəziyyəti nəzərə alaraq qonşusuna elektrik enerjisi ötürürdü. Halbuki Gürcüstanla qonşu kəndlərimiz o zaman qaranlığa qərq olmuşdu.

Cənubi Osetiyadakı ağır müharibədən sonra Azərbaycan yenə Gürcüstana yardım əlini uzatdı. Azərbaycan bu gün Gürcüstanın əsas iqtisadi tərəfdaşıdır. İki ölkə yalnız enerji sahəsində əməkdaşlıq etmir, Azərbaycan Gürcüstanın qeyri-neft sektoruna investisiyalarını atırır. Çünki mehriban qonşuluq, dostluq məhz bu növ əməkdaşlıq üzərində qurulur. Gürcüstanda kompakt yaşayan azərbaycanlıların sayı orada yaşayan ermənilərin sayından çox olsa da, azərbaycanlılar heç zaman separatizmə baş vurmayaraq, Tiflisə problem yaratmadılar. İndi özünüz fikirləşin ki, niyə Gürcüstan üçün Azərbaycan Ermənistandan daha faydalı partnyordur.

- Sizcə Türkiyə Kiprdən qoşunlarını çıxarmalıdırmı və ümumiyyətlə Kipr problemi necə həll olunmalıdır?

- Kipr probleminin həllinin hansısa mərhələsində orada yerləşən Türkiyə silahlı qüvvələrinin adadan çıxarılması müzakirə predmeti ola bilər. Ancaq bundan əvvəl adada yaşayan türklərə təhlükəsizlik təminatı verilməlidir.

- Məlumdur ki, Bakıda İranın şimal əyalətlərini Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi görürlər. Sizcə, İran azərbaycanlıları öz müqəddəratlarını müəyyənləşdirməlidirmi və ümumiyyətlə bu məsələ necə həll olunmalıdır?

- İranın şimal əyalətləri qədim Azərbaycan torpaqlarıdır və Ermənistanın hakim dairələrindən fərqli olaraq İran rəsmiləri əyalətlərin adını dəyişdirməyiblər. İranda Qərbi və Şərqi Azərbaycan kimi toponimlər işlədilir. İran azərbaycanlılarının bir hissəsi öz ana dillərində yazmaq və oxumaq istəyirlər, mədəniyyətlərinin inkişafını vacib sayırlar. Cənubi Azərbaycanın İrandan ayrılaraq Azərbaycan Respublikasına birləşdirilməsindən söhbət getmir. Söhbət İranın demokratikləşməsindən və orada yaşayan xalqların hüquqlarının artırılmasından gedir.

Biz tarixin dalınca qaçıb və həqiqətən vaxtilə var olan "Böyük Azərbaycan" yaratmaq ideyasından uzağıq. Ancaq şimallı, cənublu hər bir azərbaycanlı haqlarının artırılması və bir-birləri ilə əlaqələrin genişləndirilməsini istəyir. Azərbaycan Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərin də eyni haqlara sahib olmasını istəyir. Yəni Dağlıq Qarabağdakı ermənilər də öz dillərində yazıb, oxumaq və mədəniyyətlərini inkişaf etdirmək haqlarına sahib olmalıdırlar. Dağlıq Qarabağ ermənilərinin Ermənistanla sıx əlaqə qurmasını əngəlləməyi də Azərbaycanda heç kim düşünmür.

Təəssüf ki, bütün bu istəklər kənara atılaraq Ermənistanda yalnız müstəqllikdən danışırlar. Ermənistan və Dağlıq Qarabağdakı insanlar başa düşməlidirlər ki, dünyada elə bir azərbaycanlı tapılmaz ki, bölgənin müstəqilliyinə yaşıl işıq yandırsın.

Bir məqamı da deyim. Ermənistanın hakim dairələri İran hakimiyyəti ilə sıx təmaslara çox da alüdə olmasın. Doğrudur, İrandakı rejim Azərbaycan Respublikasının inkişafından ehtiyatlanır, çünki bu halda Azərbaycan Respublikası İranda yaşayan azərbaycanlılar üçün daha çox cəlbedici görünür. Onsuz da Tehran lazımi siyasi islahatlar həyata keçirməsə, İranda yaşayan azərbaycanlıların fəallığının qarşısını ala bilməyəcək. Bu gün İrəvanın Təbrizdə konsulluğunun açılması gümdəmdədir, Ermənistan-İran qaz boru xətti işləyir. Ancaq kim zəmanət verə bilər ki, Dağlıq Qarabağda savaş başlayacağı halda İranda yaşayan azərbaycanlılar qardaşlarının ölümünə seyrçi qalacaqlar və Ermənistanın Təbrizdəki konsulluğu da rahat çalışacaq, İran-Ermənistan boru xəttindən də davamlı qaz ötürüləcək. Ona görə də 3 milyonluq Ermənistan Dağlıq Qarabağa müstəqllik tələb edərkən, 9 milyonluq Azərbaycanın üzərinə İranda yaşayan 30 milyon azərbaycanlının da narazılığını əlavə etməlidir.

- Azərbaycanın hakimiyyət mənsublarının sözlərinə görə, əgər Ermənistan və Dağlıq Qarabağ "konstruktiv yanaşma" ortaya qoymasa, Azərbaycan ordusu hücuma keçəcək. 1994-cü ildə Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev və digər rəsmilər Yerevan və Stepanakertə zəng edərək erməni qoşunlarının Azərbaycanın içinə doğru yürüşünün qarşısını almağı xahiş edirdilər. Erməni tərəfi xoş məram nümayiş etdirərək atəşkəsə razılıq verdi. O zaman Azərbaycan ordusunun və texnikasının erməni hərbi birliklərindən üstünlüyü 20 dəfədən artıq idi. Hazırda bu üstünlük də yoxdur. Siz ehtiyat etmirsinizmi erməni tərəfi bu dəfə Bakıdan edilən telefon zənglərinə cavab verməyəcək?

- Çoxlarına bəllidir ki, Dağlıq Qarabağdakı qüvvələr Azərbaycan ordusu üzərində qələbə qazana bilməzdi. Azərbaycan ordusu 1990-cu ilin əvvəllərində Xankəndinin bir neçə kilometrliyinə yaxınlaşmışdı. Rusiyanın təcili göndərdiyi silahlar, generallarının planları və Azərbaycan ordusu içində təxribatları olmasaydı, Ermənistan torpaqlarımızı işğal edə bilməzdi.

Bəli, belə bir şəraitdə Azərbaycan atəşkəs imzalamaq məcburiyyətində qaldı. Bu dəfə vəziyyət fərqlidir. Azərbaycan ordusu möhkəmlənib, texnikası artıb və müharibə başlayacağı halda bu dəfə nəticə Ermənistan üçün yaxşı olmaya da bilər. Ancaq aydındır ki, müharibə hər iki tərəfə böyük itkilər verəcək. Ona görə əgər Ermənistan hakimiyyəti müharibə istəmirsə, bölgədə davamlı sülhün tərəfdarıdırsa bu gün masa üzərində olan Madrid planına yaşıl işıq yandırmalıdır.

Təəssüf ki, Ermənistan və Dağlıq Qarabağdakı rejim statusu müəyyənləşdirəcək referendumdan ikiəlli yapışıb. Sizi inandırıram ki, işğal altındakı torpaqlar boşaldılsa, məcburi köşkünlər geri qayıtsalar, Dağlıq Qarabağa gərəkli təhlükəsizlik təminatı verilsə, bununla da Ermənistan-Azərbaycan və Ermənistan-Türkiyə münasibətləri normallaşsa, bundan hamı xeyir götürəcək. Bəlkə də referenduma ehtiyac qalmayacaq. Dünya qloballaşır, sərhədlər şəffavlaşır, yeni dövlət yaratmaq kimə xeyir verə bilər?

Ermənistanda Kosovo modelindən ağızdolusu danışırlar. Dünyada onlarca yüksək muxtariyyət modeli var, onlara niyə müraciət etməyək? Məhz yüksək muxtariyyətlər sabitlik və rifah gətirir. Tatarıstan və ya Cənubi Tirol hansı müstəqil dövlətdən pis yaşayır? Dağlıq Qarabağda yüksək muxtariyyət modeli tətbiq olunarsa, Azərbaycan neft və qazından əldə etdiyi gəlirin bir hissəsini bölgənin inkişafına xərcləməyə hazırdır. Məgər Dağlıq Qarabağın indiki iqtisadi vəziyyəti qənaətbəxşdir və ya bölgədə yaşayan ermənilər Ermənistanın bölgəyə ayırdığı ianələrdən razıdırlar?

- Müşahidəçilərin yekdil fikrinə görə, ATƏT-in Astana sammitində Azərbaycan təklikdə qaldı. Beynəlxalq vasitəçilər Ermənistanın münaqişənin həllinə yönəlik 3 bəndlik mövqeyini - gücdən istifadə etməmək, xalqların öz müqədərratını təyin etmə və ərazi bötüvlüyü prinsipini dəstəklədilər. Bakı bu yalnızlıqdan necə çıxmağı düşünür?

- Azərbaycan təklənməyib, dünya dövlətləri əvvəlkitək Dağlıq Qarabağı Azərbaycanın tərkib hissəsi sayırlar. Astana sammiti isə həqiqətən fiaskoya uğradı. Rusiya prezidentinin il yarımlıq fəal vasitəçiliyi də işə yaramadı. Sülh təşəbbüslərinin nəticəsiz qalması bölgədə lokal toqquşmaların başlaması ehtimalını artırır. Top Ermənistanın meydanındadır.

 

 

Vaqram AĞACANYAN,

Ermənistan, "Tretya sila+",

(Təqdim etdi:"Media forum")

 

Təzadlar.- 2011.- 1 fevral.- S.9.