Gözəl oxunmayan gözəlləmələr...

Sonra da deyirik ki, aşıq musiqisi niyə digər milli musiqi nümunələrimiz, o cümlədən də muğamlarımız qədər sevilmir və dinlənilmir?!

"Gözəlləmə" dedikdə ilk növbədə hamının yadına məhz ülvi gözəlliklərin tərənnüm edildiyi kövrək ruhlu şeirlər düşür. Həmçinin bu mövzulu fundamental poetik yaradıcılığın sözün əsl mənasında banisi sayılan Molla Pənah Vaqif və onun bütöv yaradıcılıq irsi. Doğrudan da aşıq poeziyasında gözəlləmələr hər bir insana bədii-ruhi və estetik-psixoloji cəhətcə daha çox təsir edən, ona hər zaman gənclik hissləri aşılayan və xoş ovqat verən, ən incə, lirik və aşiqanə şeir nümunələridir. Şübhə yoxdur ki, özündə eyni bədii dəyər və xüsusiyyətləri əks etdirən gözəlləmə aşıq havaları da ilkin olaraq məhz bu şeirlərə rəğmən onların üzərində yaradılmışlar. Həmçinin zaman keçdikcə improvizasiyalı ifalarla cilalanaraq daha mükəmməl melodik formalara yiyələnmişlər. Təbii ki, həm poetik, həm də melodik mətnlərin gözəlləmə ruhlu olması bu havaları daha xoşagəlimli etmiş və onları insanlara daha çox sevdirmişdir.

Elə bu səbəbdən də tarix boyu həmişə bu havaların daha yenilərini yaratmaq və ya onlara təkrarən qulaq asmaq hamının maraq dairəsində olmuşdur. Bir qədər bədii dildə desək, görünür, insanlar həmişə daha çox sevdikləri musiqi nümunələrini də elə öz sevgiləri qədər, yəni daha çox miqdarda görmək istəmişlər. ümumiyyətlə, xalq yaradıcılığından qaynaqlanan hər bir musiqi janrında belə hallara çox rast gəlmək olur. Məsələn, digər Şərq xalqlarında yalnız bir "Segah" muğamı olduğu halda, Azərbaycanda segahın üç dəstgah variantı var: "Zabul Segah", "Mirzə Hüseyn Segahı" və "Xaric Segah". Lakin çox vacib olan bir faktı da bilmək lazımdır ki, şaxələnsə belə, hər üç variantda "Segah" öz "Segah"lığında qalmış və öz orijinal dəyərlərini qoruyub saxlamışdır. Təbii ki, gözəlləmə aşıq havaları da məhz bu cür qanunauyğunluqlara istinadən inkişaf etmişdir. Lakin məsələ ondadır ki, əsl gözəlləmə havalarının ənənəvi dəyər və xüsusiyyətlərini özündə yaşadan belə havaların sayı cəmi üçdür. Bunlar "Aran gözəlləməsi", "Kərəm gözəlləməsi" və "Göyçə gözəlləməsi" havalarıdır.

Yəni yalnız bu üç hava istər lad-intonasiya, istər ritmik vəzn, istərsə də poetik və melodik mətnlərin münasibətləri baxımından ənənəvi gözəlləmə havalarına məxsus normaları özündə əks etdirir. Daha doğrusu, yalnız bu havalarda poetik və melodik axar gözəlləmə ruhlu eyni emosional obrazın yaranmasına xidmət edir. O cümlədən də hər iki mətnin ideya məzmunu bir məcrada birləşərək bir-birilərini tamamlayırlar. Təbii ki, ilk yaradılan gözəlləmə havası "Aran gözəlləməsi" olmuşdur. Elə bu səbəbdəndir ki, el arasında ona bəzən "Köhnə gözəlləmə" də deyirlər. Digər iki hava, yəni "Kərəm gözəlləməsi" və "Göyçə gözəlləməsi" havaları isə məhz "Aran gözəlləməsi"ndən sonra ümumən gözəlləmə havalarına xas olan melodik məzmun və quruluşlarda yaradılmışlar. Bu havaları əsl gözəlləmə havası kimi yaşadan və insanlara daha çox sevdirən də onların məhz bu xüsusiyyətlərə malik olmalarıdır. çox təəssüflər olsun ki, bu üç gözəlləmə havalarından sonra onların yeniləri yaradılarkən artıq bu prinsiplərə riayət edilməmişdir. Elə ona görə də bu üç gözəlləmə havasından başqa bu gün gözəlləmə adını daşıyan bütün havaları yalnız bir ümumi cəhət birləşdirir. O da bu havaların gözəlləmə şeir mətnləri üzərində qurulmalarıdır. Musiqi quruluşu baxımından isə bu havaların nə öz aralarında, nə də ümumən gözəlləmə havaları ilə heç bir bağlılıqları və əlaqələri yoxdur. İstər texniki, istərsə də bədii xüsusiyyətləri cəhətcə. Bu havaların hər biri, sadəcə, ya ixtiyari bir aşıq havasının oxşarından, ya da adi nəğmə yönümlü qeyri-mükəmməl melodik variasiyalardan ibarətdir. Yəni bu havaların heç birini gözəlləmə havası saymaq düzgün deyil. Məsələn, gözəlləmə kimi təqdim edilən belə havalardan biri "çıldır gözəlləməsi"dir.

Bu havanın yaradıcısı aşıq Şenlikdir. Havanın şeir mətni təbii ki, gözəlləmədir, özü də çox incə, ürəkaçan bir gözəlləmə. Əlbəttə ki, aşıq Şenlik kimi böyük bir sənətkardan yalnız bu cür şeirlər gözləmək olar. Lakin melodik mətnə gəldikdə, biz bunun tam əksini görürük. Daha doğrusu, bu havanın yekun kadansa qədər sabitləşməyən, yalnız yuxarıya doğru qısa sıçrayışlı və daha çox təkrarlanan melodik yerdəyişmələri, bəmin zili kimi səslənən monoton intonasiyaları, bir növ zümzümə tərzli ən sadə musiqi cümlələri və nəhayət, sonluqda belə tamamlanmayan yarımçıq musiqi fikirliliyi kimi əlamətlərini. O əlamətləri ki, onların heç birinin gözəlləmə havalarına xas olan meldodik kompozisiya elementləri ilə nəinki eyniliyi, adi oxşarlığı belə yoxdur.

Bir çox müğənnilər bu havanı xalq mahnısı variantında da oxumuşlar ("çalpapaq"). Maraqlıdır ki, bu ifalar zamanı hər bənd sonluğunda "Segah" məqamına ayaq verilmişdir. Baxmayaraq ki, bu havanın öz orijinal quruluşunda belə melodik gedişlər yoxdur. Sual olunar: bəs nəyə görə? Məsələ ondadır ki, yuxarıda dediyimiz kimi, bu hava öz melodik quruluşuna görə bir növ "kasıb" bir havadır. Ona görə də bu cür taktiki gedişlər, daha doğrusu, əlavələr bu havanı xeyli dərəcədə zənginləşdirirdi. O cümlədən də havadakı yarımçıq musiqi fikrini demək olar ki, tamamlayırdı. Yəni təcrübəli müğənnilər öz ifaları zamanı bu əlavələri təbii olaraq ona ehtiyac olduğundan etmişlər. İndi siz deyin, istər melodik quruluşu, istərsə də bədii dəyər zənginliyi baxımından bu cür sadə və bəsit bir hava hansı xüsusiyyətlərinə görə məhz gözəlləmə adlandırılmalıdır? Axı bu dəyərlər onda yoxdur.

Müxtəlif televiziya verilişlərində və dövrü mətbuat yazılarında bir fikrə də çox tez-tez rast gəlirik. Qəribədir ki, bu fikri bəzən aşıqların özləri də deyirlər. Guya "Cəlili" (Kolanı Bəylər), "Hüseyni", "Sarıtorpaq" və bir çox havalar da əslində gözəlləmədirlər. O cümlədən də bir çox Koroğlu havaları. "Koroğlu müxəmməsi", "Koroğlu dübeytisi" və s. Maraqlıdır ki, bunlar o havalardır ki, onların hər birinin öz müstəqil və məxsusi adları var. Yəni bu havaların gözəlləmə mövzusu ilə ümumiyyətlə əlaqələri yoxdur. Bu havalardan birinə, "Koroğlu müxəmməsi" havasına nəzər salaq. Dastan məqamlarına istinad etsək, görərik ki, "Koroğlu müxəmməsi" havası bəzən dəlilərə də

Hoydu dəlilərim, hoydu,

Yeriyin düşmən üstünə.

Bəzən Paşaya da

Canım Paşa, gözüm Paşa,

Paşa, qoy gəlsin Eyvazım.

- deyə xitabən, yüksək intonasiyalarla oxunan bir havadır. Daha doğrusu, coşqun ruhlu, reçetativ-deklomasiya xarakterli, hərəkətli bir havadır. Yəni bu havada melodik obraz qəhrəmandır, igiddir, aşiq və ya gözəl deyil. Axı bu hava hansı əlamətlərinə görə həm də gözəlləmə sayılmalıdır? Məgər Koroğlu bu havanı "Xalların qara deyilmi?" və ya "Pulum yoxdu alam səni" gözəlləmə və məhəbbət şeirləri üstündə oxumaqla bu hava öz melodik məzmununu dəyişib gözəlləmə olur? Yaxud, Koroğlu hər bir dəlisini evləndirəndə onun xanımını, daha doğrusu, gətirdiyi gözəli tərifləyir, yəni ona gözəlləmə deyirdi. Bu havaların hamısını gözəlləmə saysaq, onda belə çıxır ki, təkcə 7777 gözəlləmə havası elə "Koroğlu dastanı"nda var. Müəllifi də Koroğlunun özüdür. Ona görə də bütün oxuculara üzümü tutaraq tam məsuliyyətlə deyirəm:

- Koroğlu havaları arasında, ümumiyyətlə, gözəlləmə ruhlu bir musiqi nümunəsi, bir hava yoxdur. Sadəcə, bu dastanda qəhrəmanlıq lirikası və tərənnüm mövzusunda müəyyən şeir nümunələri var. Hansı ki, onlar da müvafiq havalar üstə oxunurlar. Əgər bu gün kimlərsə bu şeirlər üzərində oxunan istənilən havanı məhz gözəlləmə sayırlarsa, onlar səhvə yol verirlər. Yox, əgər bunu ustadlar da belə deyib və belə ediblərsə, deməli, onlar da səhv ediblər. Zənnimcə, burada elə də paradoksal bir şey yoxdur. Həyatda hamı səhv edə bilər. Xüsusən də aşıq sənəti kimi mürəkkəb bir sənət sahəsində. Əgər ustadların heç biri doğrudan da bu işdə səhvə yol verməyibsə, onda bəs 50-dən çox gözəlləmə adlanan nərakəndə səs yığımı bu gün hardandır? Yaxud, əsrlər boyu 72 deyə-deyə bu gün sayı az qala 1000-ə çatan aşıq havalarını, daha doğrusu, uşaqlar demiş, nanay-nanayları kim bizə miras qoyub gedib? Güman edirəm ki, burada bir faktı da nəzərə çatdırmaq yerinə düşər.

Təkcə XX əsrdə yaşayıb-yaratmış aşıqlarımızın az qala yarıdan çoxunun hər birinin adına ayrıca bir gözəlləmə havası var. Amma bu dövrdə, yəni aşıq Mirzə, aşıq Əmrah və aşıq Sadıq dövründən üzü bəri aşıq mahnılarımızı milli musiqimizin digər nümunələri səviyyəsində, yəni tam professional tərzdə oxuya bilən aşıqlarımızı barmaqla saymaq olardı. XX əsrin ikinci yarısında isə bunlar yalnız iki nəfər idilər. Aşıq Kamandar Əfəndiyev və aşıq Əkbər Cəfərov. Belə çıxmırmı ki, bir çox aşıqlarımız öz dövrlərində fikirlərini professional aşıq musiqisi ifaçılığının öyrənilməsinə yönəltmək əvəzinə, oturub "bəstəkarlıq"la məşğul olmuşlar. Yaratdıqları havaları (əgər bunlara hava demək mümkünsə) isə şeir mətnlərinin mövzusuna uyğun olaraq ucdantutma gözəlləmə adlandırmışlar. Amma bu gün biz bu havaların hamısını mübağiləsiz olaraq ən mükəmməl gözəlləmə havaları kimi qəbul etməliyik. Axı nəyə görə? Ona görəmi ki, onlar məhz gözəlləmə şerləri üzərində qurulub? özlərini də ustadlar bəstələyiblər?

Axı hadisələrə bu qədər sadəlövhcəsinə yanaşmaqla heç nəyin dəqiqliyinə varmaq və təbii ki, onun inkişafına nail olmaq mümkün deyil. O cümlədən də aşıq musiqisinin. Görünür, elə bu səbəbdəndir ki, XXI əsrdə yaşasaq belə, biz hələ də gözəlləmə havalarının digər aşıq havalarından konkret olaraq nə ilə fərqləndiklərini müəyyənləşdirə bilməmişik. Yalnız şeir mətnlərinin eyni mövzulu, yəni gözəlləmə olmaları səbəbindən başqa. Düzdür, şeir mətnlərinin gözəlləmə səciyyəli olması gözəlləmə havalarını şərtləndirən başlıca amillərdəndir. Lakin bu heç də o demək deyil ki, bu şeirlər üzərində qurulan bütün havalar da elə gözəlləmədirlər.

Yeri gəlmişkən, eyni bir qəzəl nümunəsi muğamın da şeir mətni ola bilər, təsnifin də. Məgər bu o deməkdir ki, muğamla təsnif eynidir? Yaxud, eyni bir xalq şeiri nümunəsi prinsipcə təsnifdə də ola bilər, xalq mahnısında da, həmçinin aşıq mahnısında da. Amma bu musiqi nümunələrinin hər biri özündə tamamilə ayrı-ayrı janrlara məxsus xüsusiyyətləri əks etdirir. Digər tərəfdən, gözəlləmə adlanan hər hansı bir hava yanlışdırsa, yəni melodiyası gözəlləmə məzmunlu deyilsə, onun kim tərəfindən yaradılmasının nə əhəmiyyəti var? Yəni ustad aşıq tərəfindən, ya naşı aşıq tərəfindən. Axı burada söhbət havanın özündən gedir, onun müəllifindən yox. O ki qaldı yuxarıda adlarını çəkdiyimiz digər havalara, onların da hər birinin dediyimiz kimi, yenə də öz melodik mövzusu və təbii ki, buna da uyğun obrazlı məzmunu var. Düzdür, bu havalar da yeri gəldikcə lirik, aşiqanə şeirlər üzərində oxuna bilərlər və oxunurlar da. Lakin bu onların gözəlləmə havası sayılmaları üçün heç bir əsas vermir. Çünki gözəlləmə havalarının özlərinə məxsus orijinal xarakter göstəriciləri var. Təbii ki, müvafiq məqamlarda biz bu haqda ətraflı məlumat verəcəyik.

***

Çox təəssüflər olsun ki, bu cür "yaradıcılıq" prosesləri bu gün də davam edir. Bir qədər əvvəl yenə də televiziya verilişlərinin birində ustad aşıq Mais Gəncəliyə qulaq asdım. Söhbət zamanı ustad yeni bir aşıq havası yaratdığını dedi. Həmçinin onu bu prosesdə iştirak etmiş bir nəfərin adı ilə bağlı "Cuma gözəlləməsi" adlandırdığını da bildirdi. Sonra isə bu havanı ifa etdi. Açığını deyim ki, məni elə ilk baxışdan təəccübləndirən yenə də bu havanın adı oldu. Əlbəttə ki, bu havaya ən sadə şəkildə "Cuma" havası, "Cümayi" və s. adlar verilə bilərdi. Bəs nəyə görə məhz gözəlləmə? Sonra məlum oldu ki, bu hava şair Məzahir Daşqının bir gözəlləmə şeiri üstə bəstələnib. Ona görə də məhz gözəlləmə adlandırılıb. Yenə də həmin mövzu və orta əsrlərdən üzü bəri uzanıb gələn həmin problem. Daha doğrusu, gözəllər eşqinə deyilib, sonra da yanlış oxunan gözəlləmə problemi. çox qəribədir, onda belə çıxır ki, "Baş Divani"dən tutmuş "Müxəmməs"ə qədər bütün aşıq havalarını, o cümlədən də "Mansırı", "Bəhməni", "Yanıq Kərəmi" və digər havaları da gözəlləmə şeirlər üzərində oxumaqla, onlara da gözəlləmə demək olar. Yəni "Mansır gözəlləməsi", "Bəhmən gözəlləməsi", "Yanıq Kərəmin gözəlləməsi" və s. Qəribədir, deyilmi? Sonra da deyirik ki, aşıq musiqisi niyə digər milli musiqi nümunələrimiz, o cümlədən də muğamlarımız qədər sevilmir və dinlənilmir?! Axı melodik və metro-ritmik quruluşu oyun havası (havanın ölçüləri belə idi), şeir mətni, gözəlləmə, ifaçısı isə balabanla oxuyan aşıq olan bu musiqi nümunəsini kim və necə sevməlidir? Oyun havası kimi, yaxud ara mahnısı kimi, yoxsa da şeir mətnindən və adından başqa heç bir gözəlliyi və özəlliyi olmayan gözəlləmə aşıq havası kimi?

(Davamı var)

Lətif HƏSƏNOV

Təzadlar.- 2011.- 7-9 iyul.- S.14.