“Yandım avazeyi eşqinlə sənin”

Əkrəm Cəfər Füzuli aşiqi idi...

Bu yaxınlarda tanınmış əruzşünas alim Əkrəm Cəfərin anadan olmasının 105 ili tamam oldu. Əkrəm Cəfər 1905-ci ildə İsmayıllının Lahıc kəndində anadan olub. İlk təhsilini mollaxanada alan Ə.Cəfər sonra yeni üsullu məktəbdə oxuyub.

Bakıya gələrək "Darülmüəllimin"ə daxil olur. 1925-ci ildə həmin məktəbi qurtarır, Lənkəranda, Qazax pedaqoji texnikumunda dərs deyir. O, hələ "Bakı Darülmüəllimi"ndə oxuduğu illərdə bir ədəbiyyat həvəskarı kimi "Maarif və mədəniyyət", "Şərq qadını" jurnallarında şeirlərlə çıxış edib. 1929-cu ildə ali təhsil almaq üçün Moskvaya göndərilir, Dövlət Universitetinin rus dili və ədəbiyyatı şöbəsini bitirir. Təhsil almaqla yanaşı 1929-1931-ci illərdə Moskva Proletar Yazıçılar cəmiyyəti Azərbaycan bölməsinin katibi olub. M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu, Moskva vilayəti axşam və qiyabi pedaqoji institutlarında da ümumi dilçilik fənnini tədris edib. 1937-ci ildə Bakıya qayıdan Ə.Cəfər əvvəlcə Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda, sonra isə Azərbaycan Dövlət Universitetində kafedra müdiri olub. Azərbaycan ədəbi dilinin tədqiqi sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərib. O, 1941-ci ildə "XX əsr Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf mərhələri" adlı namizədlik dissertasiyasını, 1969-cu ildə isə "Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu ərəb, fars, türk, tacik və özbək əruzları ilə müqayisədə" adlı dissertasiyanı müvəffəiyyətlə müdafiə edərək filoloji elmlər doktoru adı alıb. "Dilşünaslıq elementləri", "Müasir Azərbaycan dili oçerkləri" kitablarını və bir çox elmi tədqiqat əsərləri və məqalələrin müəllifidir. "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"nin çapa hazırlanmasında əməyi var. Nizami adına Ədəbiyyat, Şərqşünaslıq İnstitutlarında çalışıb. 1991-ci il avqustun 18-də Bakıda vəfat edib.

Ötən il "Çaşıoğlu" nəşriyyatında Əkrəm Cəfərin "Yandım avazeyi eşqinlə sənin" adlı kitabı nəfis tərtibatla işıq üzü görüb. Kitabın tərtibi, transliterasiya və ön sözün müəllifi filologiya elmləri doktoru Gülşən Əliyeva-Gəngərliyə, elmi redaktorluğu filologiya elmləri doktoru Tərlan Quliyevə, redaktorluğu isə Sokrat Cəfərə məxsusdur. Kitabda Əkrəm Cəfərin Füzuli haqqında araşdırmaları toplanıb. Onun Füzuli haqında aşağıdakı fikrinə nəzər salmaq yetər ki, böyük şairə sevgisi haqqında təəssürat yaransın: "Dahi şairimizlə bizim aramızda dörd əsrdən artıq zaman məsafəsinə baxmayaraq, o, bu gün də bizimlə danışır, həyatımızın bir sıra sahələrində mübarizələrimizdə iştirak edir. O deyir: "Unutma ki, həqiqət həmişə qalib gəlib, haqsızları cəzalandırıb".

Tənqidçi Vaqif Yusifli yazır: "Tale ona çoxlarına müyəssər olmayan iti zehin, yaddaş və başlıcası, istedad vermişdi. Elə bir istedad ki, Ə.Cəfər bəlkə bütün ömrü boyu, hansı şəraitdə olursa-olsun, o nadir sərvəti qoruya bildi. Və Əkrəm Cəfəri 12 il sürgün həyatında da ruhdan düşməyə qoymayan istedad oldu. 5 illik təhsil həyatında yorulmaq bilmədən klassik və müasir türk poeziyasını, Azərbaycan ədəbiyyatını öyrənir, Füzuli, Nəsimi, Əbdülhəq Hamid, Tofiq Fikrət dünyasına vaqif olur. Burada ona dərs deyən böyük və münəvvər ədib Hüseyn Cavid klassik poeziyanı bir həyat şirəsi kimi onun qanına, ruhuna yayır".

Bu yerdə V.Yusiflidən onun haqqında bir xatirə: "80-ci illərin sonlarında Əkrəm Cəfərdən müsahibə almaq niyyətilə onun yanına getdim. Məqsədim bu idi ki, onun həyatı, yaradıcılığı və böyük sənətkarlarla (Cavid, S.Vurğun, Müşfiq və b.) görüşləri barədə bir yazı hazırlayım. Təxminən yüz sual hazırlamışdım. Görüşdük. Ancaq bu görüşün əvvəli bir imtahana bənzədi. Məndən soruşdu ki, sən heç olmasa, Füzulidən bir qəzəl bilirsənmi? Dedim ki, Əkrəm müəllim, nəinki bir, onlarla qəzəlini bilirəm və imkanım daxilində o qəzəlləri şərh eləməyə də hazıram. Bu "sınaqdan" keçəndən sonra onun üzü güldü. Və yalnız bir-iki sualıma cavab verdi. Bir saatlıq görüşdə o bir-iki sualı o qədər ətraflı, geniş cavablandırdı ki, heyrətə gəldim".

Ə.Cəfərin həyatdan nakam getmiş şair Mikayıl Müşfiqlə bağlı xatiratına vaxtilə televiziyada qulaq asmışam: "O zaman "Qubernator bağı"nda Belinski adına uşaq kitabxanası vardı. Burada cümə günləri "Cocuqlar sabahı" keçirilirdi. Məktəblilər hər cümə günü bura yığışıb bədii çıxışlar edirdilər. Mən də "Cocuqlar sabahı"na gedirdim, çıxış edən uşaqlara tamaşa edirdim. Uşaqlar arasında bir əsmər oğlan da gözə dəyirdi. Onun şeir oxuması mənə çox xoş gəlirdi. Həmin oğlanın özünəməxsus pafosu, əl-qol, baş və mimika hərəkətləri mənə xüsusi təsir bağışlayırdı. Bir dəfə yığıncaqdan sonra bir-birimizə yaxınlaşdıq, tanış olduq. Mən də o zaman şeirə bərk aludə idim. Bizi bir-birimizə bağlayan, sevdirən də hər ikimizin də şeirə məhəbbətimiz idi. 1922-23-cü dərs ili başlanmışdı. Bir gün birdən həmin əsmər oğlanı - Mikayılı darülmüəllimin koridorunda gördüm. Gözəl bir sevinc ruhumuzu qapladı. Mikayıl da darülmüəlliminə oxumağa girmişdi. O gündən biz artıq sadəcə tanış deyil, iki yaxın, səmimi dost idik".

Publisist Məhəmməd Hərimanoğlu isə Ə.Cəfər haqqında bu qənaətdədir: "Əkrəm Cəfər təkcə sözün əsgərinə, sərkərdəsinə çevrilmədi, həm də onun poeziya zirvəsinə aparan yollarına nur çilədi. Keçdiyi əzablı, məşəqqətli yollar onun xarakterində əzmkarlıq, bütövlük, həmçinin bir nuranilik də formalaşdırdı. Yaşadıqları onu yaşamağa macal verməsə də, o, sözün yaşamasını, klassik şeir növü kimi heç də həmişə anlaşlıqlı olmayan əruzun incəliklərini incələdi. Beləliklə, Əkrəm Cəfər özünün söz-sənət məktəbini yaratmış oldu.

Əkrəm Cəfəri - XX əsrin dahi əruzşünas alimini, bu vəznin incəliklərini duymaq, anlamaq və tədqiq etmək üçün Hüseyn Cavidin yaradıcılığına baş vurması, türk dünyasının, xüsusən də Şərqin klassiklərini dərindən mütaliə etməsi onu ədəbiyyat və incəsənət aşiqinə çevirdi. Əqidəsindən dönməyən Ə.Cəfər 1942-ci ilin sentyabrında həbsə məhkum olunub, məhkəməsiz Kuybışevə katorqaya göndərilib. Məsləkdaşları olan Hüseyn Cavidə, Əhməd Cavada, Mikayıl Müşfiqə, Həmid bəy Şaxtaxtinskiyə pərəstiş etməsi, antisovet ideologiyasının daşıyıcılarından biri kimi onun sonrakı taleyini Vətəndən uzaqlarda, Krım çöllərində keçirməsi iradəsi poladdan olan Əkrəm Cəfəri sındıra bilməyib. Əkrəm Cəfərin ömrünün doğma Azərbaycanı ilə bağlı illərinə nəzər saldıqda qürur hissi keçirməyə bilmirsən. 1940-cı ildə namizədlik, 1969-cu ildə isə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edən Əkrəm Cəfər sıradan bir alim deyildi. O, Şərq və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına, dilçiliyinə və türkologiyaya həsr olunmuş 230-dan artıq əsərin və neçə-neçə monoqrafiyanın müəllifidir. Ə.Cəfər poliqlot alim idi: o, 8 dildə sərbəst danışır və yazırdı. Ömər Xəyyamın rübailərini ilk dəfə öz vəznində tərcümə edərək 1984-cü ildə kitab halında buraxdırıb. Əkrəm Cəfərin Azərbaycan və ümumiyyətlə, Türk ədəbiyyatına, Şərq poeziyasına göstərdiyi tükənməz məhəbbət, azalmayan sevgi onun adını şərəflə yaşadacaq".

Oğlu Sokrat Cəfər isə atası haqqında ardıcıl araşdırmalar aparır: "Alimin vəfatından ötən 20 il ərzində tərəfimizdən onun nəşrlərdən kənarda qalmış 80-ə qədər elmi-ədəbi yazıları, məktublaşmaları, poeziya nümunələri və "Mirzə Ələkbər Sabir şerinin qafiyə lüğəti" adlı monoqrafiyası filoloji ictimaiyyətimizə çatdırılıb. Lakin böyük, iri miqyaslı nəşrlər hələ qarşıdadır. Əkrəm Cəfərin mükəmməl "Əruz" kitabının II cildi olan "XIII-XX əsrlər Azərbaycan şeirində əruz və əkrəmi vəznləri" adlı əsərini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. 450 səhifədən ibarət olan bu fundamental monoqrafiyada İzzəddin Həsənoğludan, Qazi Bürhanəddindən, İ.Nəsimidən başlayaraq, H.Cavid, M.Müşfiq, S.Vurğun, A.Səhhət, A.Şaiq, Ə.Vahid, R.Zəka, R.Əhmədzadə, R.Zəbioğlu, M.Seyidzadə, H.Mail, H.C. Pəncəli, H.Cənublu, Ə.Bakir və s. kimi XX yüzilin ən müasir şairlərinə qədər 700 il ərzində yazıb-yaratmış ədiblərin əsərləri praktik əruz baxımından (misallar gətirilən poeziya nümunələrinə əruzşünaslıq şərhləri verilərək) tədqiqatlara cəlb edilib. Bu əsərdə əruzda yazmış elə bir klassik və müasir şairin şeirləri yoxdur ki, təhlillərdən kənarda qalmış olsun".

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2011.- 14 iyul.- S.14.