Mühacirət

(Memuar oçerk)

İsnovluya hay gərək,

Minməyə xam day gərək...

Bu sözləri də Ayna bibimiz deyərdi, həm də xüsusi vurğu ilə. Nədənsə, bu kinayəli atmacanı o yönsüz mühacirətdən nişanə sayıram. Adətən, qərəzsiz deyilmiş sözü obyektiv qəbul edirlər. Əgər kəndçilərimiz barədə bu acı deyimi bizimlə qonşu türkdilli kəndlərin sakinləri demişlərsə, ardıcıl müşahidələrdən doğub. Səmimi deyilib, qərəzsiz deyilib. Yox, bibimin öz sözüdürsə, aldanmış, bir ildən çox yollarda əzab-əziyyət çəkmiş bir real şəxsin duyğu-düşüncələri, ah-vayı, son qənaətidir. Deməli, doğrudur, obyektivdir.

Bu vaqiə milad tarixi ilə ötən əsrin başlanğıcında özgə yerdə yox, elə bizim öyüb-öydüyümüz, vəsfinə elektron vasitələr axtardığımız İsnov kəndində baş verib. Nə zəlzələ olub, nə vulkan püskürüb; yatıb-durublar, küyə düşüblər: köçürük Türkiyəyə. Vay-veyla! Urus gəlir. Din əldən gedir, müsəlmançılıq tapdanacaq, şəriət murdarların tapdağı olacaq...

Qaynayırlar, daşırlar; Türkiyənin ünvanına görməzə-bilməzə tərif tökürlər. Aşkarda babamın qudası, Ruhiyyə bibimin qaynatası Hacı Əli kişi köçün təşkilatçısıdır. Məkkə ziyarətindən gəlmiş, "Hacı" titulu qazanmış kəndin ən varlı, mötəbər şəxsi sayılan Hacı Əli kişi inanca dönür. Çünki Hacı hamıdan əvvəl malını, mülkünü dəyər-dəyməzinə satıb, ailə üzvlərini, o cümlədən Ruhiyyə bibimi köçün qabağına çıxarır.

Niyə? Niyəsini bu gün açıb-ağartmaq olar. Belə məlum olur ki, kəndçilərimizin Türkiyəyə mühacirətinin idioloqu birbaşa hacı Əli kişi olmayıb. Din, məzhəb pərdəsi altında adamların kövrək duyğularını təhqir ediblər, aldadıblar. Bu gün vahabilik kimi "hicabın" müdafiəçisi kimi cövlan edən idioloqlar insan haqlarının müdafiəçisi rolunda çıxış edərkən özlərinin naqis-haqsız olduqlarını bilirmi? Məkkə ziyarətindən yeni qayıtmış Hacı Əli kişinin isti yuvasından didərgin salan lənətə layiq deyilmi?!

Söhbətdən məlum olur ki, kəndçilərimizin köçü Gürcüstandan - Batumdan gəmi ilə baş tutub və bir neçə gün sonra Türkiyə hökumətindən güya xəbər gəlir ki, yer verdim onlara. Getsinlər Taripozana (ehtimal ki, Trabzon). Adyaman onların olsun... Köç əhli yerli adamlardan soraqlaşıb, hallaşıblar. Bəlli olur ki, "Adyaman - özüyamandır. İlan mələyir orda" cavabını alırlar. Mühacirlər "yox" deyib, getməyiblər Trabzona - Adyamana...

Sonra lap nağıllarda olan kimi, iqtidardan güya xəbər gəlir: Adyamanı istəmirlərsə, qayıtmaq üçün mən onlara sahib deyiləm, özləri bilsin... Dava düşüb, köç dağılıb. O köçdə olan iki bibim axırıncı dəfə görüşüb ayrılırlar. Əcəb, indiyəcən sahib kim idi? Hacı Əli kişinin etiqadı daha güclü, ailədə sözü kəsərlidir, deyə Ruhiyyə bibim cınqırını çəkmir. Ayna bibi əri Şıxı kişini qabağına qatıb: - Dala baxma, bir başa kəndə gedirik, - deyir, - Məni isti yuvamdan çıxarıb bura niyə gətirmisən?

Altı aya çətinliklə, ehtiyacla dönüblər geri. Yolda eşidiblər ki, Bakı-Dərbənd dəmir yolu işə düşüb. çarxıya qədər qatarla gəliblər. çəltik biçininin vaxtı imş. İşə girişib, çəltik biçiblər, köməyə gələn ruzi qazanıblar. Mühacirətdə olan isnovlulardan sonralar da tək-bir qayıdan olub. Ancaq hamı yox. Yərəliyev Həmidin atası Haczədə kişi o vaxt cavan olub, qayıdıb gələndən sonra evlənib və kəndin dağ sahəsində yaxşı armud bağı salıb...

***

İsnovlu mühacirlərin müsibəti sözə sığmaz və təsəvvürə yatmazdır. Ancaq ötən yüz ildə nə gedənlər doğma yurdu, "dini əldən getmiş" bacı-qardaşını anıb, nə də əcdadının küllüyündə qurcalanan axsaq-uxsaq mömin, cənnətməkan həmkəndlilərinin sərgüzəştini... Müxtəsər: "Məndən çıxdı, qardaşıma dəydi, elə bildim bir çuval samana dəydi".

Bu da isnovlunun bir xasiyyətidir. Bir kimsə baiskarı aramayıb. Bir kimsə sabitqədəm olmadığına şübhə etməyib. Əlbəttə o qayıdan 2-3 nəfəri "kafi" sayıb, mənə irad tutanlar olar. Mənim də o qayıdanlara mehrim güclüdür. Onlar aclığa, səfalətə dözə-dözə, aylarla məhrumiyyət çəkib "Keçən yurdun qədrini düşən yerdə bilərlər" hökmünü doğrultmuşlar. Ancaq özlərinə məlum tərzdə öz üzərlərində peşmançılıq hissləri duymuşlar.

Ötən yüz ildə isnovlu dünyanın uc-bucağına gərdiş edib, müharibə görüb, özgə-özgə xalqlarla ünsiyyətdə olub. Amma xasiyyətləri həmən-həməndir... Bir dəfə zarafat tərqində Ayna bibidən soruşublar:

- Buradakılar məlumdur, urus borşu içiblər. Bə o gəzib-gəldiyin yer-yurdda necə əməlisaleh müsəlman gördünmü?

Bibi müxtəsər cavab verib:

- İlanın ağına da, qarasına da...

Sonrakı əlavəsi də müəmmalı olub bibimin:

- Yeddi ərə getdim, bir dad anlamadım.

Özgə yerdə yenə mühacirətdən söz düşəndə bir gəlinin gözləri dolmuşmuş, pərək düşmüş köçün halına ağlayırmış və nəqafil bibiyə deyibmiş:

- Sizdən bir soruşan olmadı ki, hansı ağılla bu dağ-daşa düşmüsüz?

- Oldu, bizi çox məzəmmət elədilər. Qəlbində Allah xofu olan adam, - deyirdilər, - hər yerdə müsəlmandır.

Ayna bibi keçən əsrin birinci yarısından bir il az yaşadı və ində bizim ailə məzarlığında uyuyur... O ki qaldı mənim mömin Hacı Əli kişinin sərgüzəşti barədə son sözümə, Hacı Əli kişi bəlkə də səhvini başa düşüb, daxilən vicdan əzabı çəkib, ancaq kütlə qarşısında səhvini etiraf etmir, sınır, əyilmir. Molla İbrahimxəlil Kimyagər çımxırdı: "Nəbadə meymunu yada salasınız!" Bəlkə elə burada susacaqdım, ancaq Qamış oğlu Qamış macal vermədi.

- Xeyir ola - dedi, - tərəfgirlik edirsən? Kor-kor, gör-gör! Biz də çörəyi qulağımıza dürtmürük ha! Bir kəlmə: Mömin Hacı Əli kişi "ruzisi gündə bir xurma olan Şeyx Nəsrullahın" əshabələrindəndir. Bizim kefli İsgəndərin pədəri Hacı Həsənağanın prototipidir.

Tat Qüdrət

Təzadlar.- 2011.- 10-12 mart.- S.12.