"Hasarın o üzü" - görünməyən üzü

Bu, Əli Əmirlinin özü demişkən, həm də hasarın o üzü haqqında düşünməsinə bir işarədir

Son zamanlar müasir Azərbaycan ədəbiyyatında sanki bir boşluq hiss olunur. Maraqlı, oxunaqlı, yaddaqalan əsərlər olduqca azdır, yazılanların isə təbliği və satışı təşkil edilmir. Digər tərəfdən, teatr tamaşalarına baxışın sayı azalıb. Bəlkə də elə adamlar var ki, on illərdir bir dəfə də olsa teatra, kinoya getməyib. Əlbəttə, bunun bir sıra səbəbləri var. Xüsusilə ciddi və maraqlı səhnə əsərlərinin olmaması da əsas səbəblərdən biridir.

Bu mənada, dramaturq Əli Əmirlinin ədəbiyyata gəlişi teatra yeni ab-hava gətirib. Ə.Əmirlinin əsərlərini oxuculara, tamaşaçılara sevdirən cəhətdən biri onu əsərlərinin cazibədar bir üsulda, şirin dillə yazılması, təsvir və dialoqların oxucu və tamaşaçının qəlbini fəth etməsidir. Dramaturqun yaratdığı obrazlar yenilikçi və mübarizdirlər.

Dramaturqun müasir və tarixi mövzuda yazdığı pyeslərində dünəni, bu günü, gələcəyi və milli varlığı uğrunda mübarizəsi öz dramatik təcəssümünü tapıb. Dramaturqun pyesləri nəinki milli teatrımızın, hətta qonşu xalqların da teatr səhnəsində tamaşaya qoyulub və qoyulmaqdadır.

Əli Əmirlinin bədii yaradıcılığı öz zəngin fikirləri, milliliyi və ümumbəşəriliyi ilə müasir ədəbiyyatımızda özünəməxsus bir səhifə təşkil edir. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün nümunələrə müraciət edək.

Əli Əmirlinin "On beş pyes" kitabından sonra oxuculara təqdim edilən "Hasarın o üzü" müəllifin ikinci kitabıdır. Kitabda fərqli mövzulardan bəhs edən "Mesenat", "Ağa Məhəmməd şah Qacar", "Hasarın o üzü", "Köhnə ev", "Varlı qadın", "İyirmi ildən sonra", "Sevən qadın", "M.S.S. - mən səni sevirəm", "Əli və Nino" kimi pyeslər yer alıb.

Kitaba daxil edilən ilk əsər "Mesenat" adlanır. Pyes xeyirxah işləri və mesenatlığı ilə xalqımızın dərin hörmətini qazanmış, yaddaşlarda pozulmaz izlər qoymuş Hacı Zeynalabdin Tağıyevin ailə dramına həsr edilib.

Əsərdə Hacının özü ilə yanaşı, həyat yoldaşı - Əsilzadə Sona xanım, onun qulluqçusu Raisa, Hacının övladları - Leyla, Sara, Sürəyya, Məhəmməd, Bakı milyonçuları Ağa Musa Nağıyev, arvadı Liza xanım, Murtuza bəy Muxtarov, arvadı Luiza xanım, Nəriman Nərimanov, Mirzə Abuturab Axund, Fətulla bəy, falçı və digər obrazlar var.

Müəllif əsərin əsas qəhrəmanı Hacı Zeynalabdin Tağıyev oxuculara məlum olan məlumatlarla yanaşı, onun yeni səciyyəvi cəhətlərini təqdim edərək, gəncləri, oxucuları Hacının yolu ilə getməyi, təmənnasız xidmətlərindən öyrənməyi tövsiyə edir. Hacı vaxtilə Əlimərdan Torçubaşovu, Nəsib bəy Usufbəyovu, Xan Xoyskini, Bədəl bəy Bədəlbəyovu, Nəriman Nərimanovu, Məşədi bəy Əzizbəyovu Almaniyaya, Sankt-Petenburqa, Parisə, İsveçrəyə göndərib oxutdururdusa, indi də dövlətimiz gənclərimizi xaricdə təhsil almağa göndərir. Hacı millətin təhsilini, elmini hər şeydən üstün tuturdu. Hacının başına var-dövlət yağış kimi yağır, nəyə əl vururdusa qızıla, sərvətə dönür, yoxdu-nədi bilmirdi. Bakıya Şollar suyu çəkdirir, yetim uşaqlara kömək edir, fəqirləri aclıqdan xilas edir, aclara çörək, işsizlərə iş verir, qızlar üçün məktəb açdırır, məscid, mədrəsə tikdirir, Novruz bayramında kasıbları sevindirir.

Pyesdə -yaddaqalan milyonçular, xeyirxah adamlar, Hacının ağıllı, təhsil görmüş ailə üzvləri, habelə insanlara qəm-qüssə, kədər, qorxu hissi gətirən falçı obrazları var.

Kitaba daxil edilən ikinci pyes "Bütün deyilənlərə rəğmən və ya Ağa Məhəmməd şah Qacar"dır.

Dramda - Ağa Məhəmməd şah Qacar, anası - ağıllı, dünyagörmüş Ceyran xanım, qardaşı - Cəfərqulu xan, Cahanbani, Şeyx Cəfər Tonkabuni, Kərim xan Zənd, Axund Hacı Babək kimi bitkin obrazlar var.

Dramaturq Qacarın mürəkkəb taleli şəxsiyyətini olduğu kimi bütün rəngləri ilə verib.

Əsərin giriş hissəsində - taleyinə bədbəxtlik möhürü vurulmuş hökmdarın üz-gözündən nigaranlıq, gərginlik, qaraqabaqlıq, zəhmlik, qansızlıq yağır. Başında ağırlığı uzaqdan hiss olunan şahlıq tacı, əynində qara libas var. Səhnənin əvvəlindən ona dönük çıxanlara o, aman vermir, hətta öz doğma qardaşları - Rzaqulu, Mustafaqulu, Murtuzaqulu xanı məhv edir. O, örtülü qapıdır, qıfılı bağlı, açarı özündə. Olduqca insafsız, rəhmsiz adamdır. İran şahzadələrinin ən igidi, gözəllikdə Yusifi-Kənana, döyüş məharətində Rüstəmi-Zala tən gələn Tütfəli xan Zəndin dilini kəsdirir, gözlərini çıxartdırır.

Qacar özü etiraf edir ki, insan əzabları, tökülən qanlar, kəsilən başlar, çıxarılan gözlər onun əhvalını pozmur, tükün də tərpətmir. O, Qarabağı məhv etmək, İbrahim xanı hüzurunda qolubağlı görməyincə, molla Pənah Vaqifi məhv etməmiş özünü rahat hiss etmir. O, arzusuna çatır. Şuşanı, onun adlı-sanlı adamlarını məhv edir.

Ağa Məhəmməd şah Qacarın monoloqunda xəbisliyi daha çox hiss olunur:

- Mən öz naqisliyimin əvəzini hakimiyyət, hökm, şahlıq taxtına sahib olmaqla xudavəndi-aləmdən mükafat kimi aldım. Mənə nə qadınsan, nə kişi deyib həqarət edənləri zəlil elədim, bütün zəndiyələrə, qanı qanımdan olan insafsız qardaşlarıma, fürsət düşən kimi mənə diş qıcayan Qacarlara sübut elədim ki, kişi olmaq üçün uşaq əkmək azdır, kişilik təpər, cəsarət, ağıl və fənddədir. On səkkiz ildir adına İran deyilən bir məmləkətdə farsı və Azərbaycanı bir elədim, elə bir vəhdəniyyət yaratdım ki, uzun illər xalqı zinhara gətirmiş hərc-mərcliyə xitam verdim... Gecələr dua elədim, namaza durdum, gündüzlər baş kəsdim, qan tökdüm, savab əvəzinə günahlar yığdım üstümə, amma bu, mənim günahım, mənim təqsirim deyildi, bu, hər bir hökmdarın tale yazısıdır, zira hakimiyyət və mütləq ədalət, bunlar bir-birindən nə qədər uzaqdır Əhli-iman olaraq güclü, müdrik, fərasətli elə millətimi, ya yeri-göyü yaradan, eşidən-görən xaliqi-mütləq …

Lakin saray həyatının xəyanəti Qacarın özünü də məhv edir. Xidmətçisi arxadan xəncəri Qacarın kürəyinə sancır.

Dramaturq əsərdə Qacarın xarakterini onun öz dili ilə oxuculara təqdim edir.

Qacar:

- Mən yaxın adamlarımı itirə-itirə İran taxtına çıxmışam. Məhəmməd Həsən xan kimi atanı, Ceyran xanım kimi ananı, dünyalar qədər sevdiyim Cəfərqulu xan kimi qardaşı itirmişəm. Nəhayət, mən dünyanın ən ləzzətli nemətini - kişiliyimi itirmişəm.

Qacar qəddar olduğu kimi, həm də xəsisdir. Xidmətçi ona şam yeməyi gətirərkən məcməyidə tərəzi də gətirir. Xidmətçinin qızıl cama tökdüyü şərbətdən bir-iki qurtum içir, hamısını içmir. Çörəkdən kəsib tərəziyə qoyur. Yeyəcəyini tərəzidə çəkir. Şərbətin şirəsini az elətdirir ki, şirin şərbət şəkərə ziyandır.

Qacar vəliəhdi Cahanbaniyə özünə uyğun olmayan nəsihətlər də verir. O, deyir ki, ədalətli ol, əhalini vergi ilə boğma, günahı cəzasız, xidməti mükafatsız qoyma, məcbur olmasan, müharibə aparma.

Dramda digər ağıllı məsləhətlərə, nəsihətlərə, atalar sözü və məsəllərə də rast gəlirik:

- Kişi kəpənək deyil ki, gördüyü hər çiçəyə qona.

- Şahdan elə məsafədə dayan, yaxın olma ki, səni yandıra, çox uzaq da olma ki, donasan.

- Hökmdar heç kimə alışmamalıdır.

- Şahın dostu yoxdur, onun yalnız xidmətçiləri var.

- Bir kəsin belini qırmaq istəyirsənsə, onu tərif edin.

- İki şey mümkün deyil: qismətdən artıq yemək, əcəl çatmamış ölmək.

- Ağlasan hönkür-hönkür ağla, gülsən şaqqanaq çal

Ə.Əmirlinin kitaba daxil edilən üçüncü əsəri "Hasarın o üzü" adlanır. Əsərdə bir ailə daxilində dinə iki baxış təsvir edilir.

Ailənin başçısı Qəribdir. O, ali təhsilli həkimdir. Çox müalicə edib. Lakin bir xəstə onun ömrü boyu həyatının gərgin keçməsinə səbəb olur. 16 yaşlı bir qızın beyin qabığında şişi görəndə sarsılır, həyəcanlanır, qızın çox yaşamayacağına qəti şəkildə inanır. Lakin Qəribin həyat yoldaşı Humay doktora məsləhət görür ki, o, Allaha yalvarsın, namaz qılsın, Allahdan imdad diləsə, özü də yaxşı olar, xəstəsi də. Qərib axirətə, dinə inanmır. Humayın gecə-gündüz namaz qılmasına, müxtəlif ayələrdən misal gətirməsinə etiraz edir. Humay əbədi həyatı qazanmaq üçün bu dünyada insanları axirət qorxusu ilə çəkindirir. Yaradana itaət edir, adamları inandırmağa çalışır ki, onu imanla, kamil qəlblə, açılan bəsirət gözü ilə görmək mümkündür. Yaradan onlarla başa düşdükləri dildə danışır. Əsas hikmətsə örtülüdür, onu imanla, kamil qəlblə, son nəticədə açılan bəsirət gözü ilə görmək mümkündür.

Hasarın o biri üzü də var, görünməyən üzü. Əsərdə təsvir edilən ailə üzvləri bir-birin eşitmir. Qadın ərini, ailənin yeganə qızı Zərif isə nə atanı, nə də ananı eşidir, özünü sərbəst hesab edir, evə gec gəlir, əxlaqsızlıq edir, atasız uşaq doğur. 16 yaşlı qızın bu özbaşınalığı ailənin dağılmasına gətirib çıxarır. Xəstə Humay xanımın real hesab etdiyi bu dünyada inandığı din adlı hasar ailə üzvlərinin hərəsini hasarın bir tərəfinə atır.

Kitaba daxil olunan 4-cü əsər - iki hissəli dramatik komediya "Köhnə ev" adlanır. Əsərdə keçən əsrin 60-70-ci illərində tikilmiş təzə və köhnə ev təsvir olunur. Xüsusi sifarişlə haçansa düzəldilmiş iri bir otaq qeyri-standart mebellər diqqəti cəlb edir. Adamlar bir-birilə dəyintili danışır, qeyri-iradi hərəkətlər edirlər. Qüdrət Mələyi danlayaraq deyir ki, ölkə dağılıb gedir. Millət düşüb küçələrə qarışqa kimi qaynayır, bir tikə çörək axtarır, siz də stol bəzəyib, süfrə açırsınız... Komediyada iştirak edən Qüdrət, Mələk, Cana, Sahib, Zəhra, Kamran, Böcək bir-birini saymır, yarı Azərbaycan, yarı rus dilində bir-birinə toxunan sözlər deyir, biri ağlayır, biri gülür, özlərini sanki keçmişdə, köhnə evdə hesab edirlər. Musiqi çalınır, Böcək göbək rəqsi edir, üst paltarını soyunur, göbəyi açıq qalır. Ailənin ağsaqqalı Qüdrət kişinin bu hərəkətlər xoşuna gəlmir, onları danlayanda "ə niçevo ne ponimaö" deyir.

Ailədə özbaşınalıqdı, Qüdrət kişinin xəbəri olmadan arvadlar evi başqasına satırlar. Aydın olur ki, bunlar zavallı, aciz, bədbəxt adamlardır.

"Varlı qadın" ekssentrik qara komediyanın zəngin səhnə həyatı var. Əsər Dövlət Gənclər Teatrında, Akademik Milli Dram Teatrında, Sumqayıt, Gəncə, Lənkəran, Qazax, Qusar, Cəlilabad xalq teatrında, habelə Düşənbə şəhərində, Dövlət Rus Dram teatrında tamaşaya qoyulub. Əsər Alma-Ata şəhərində Orta Asiya ölkələrinin II Beynəlxalq teatr festivalında iki nominasiya üzrə qızıl medala layiq görülüb.

Dramaturqun "İyirmi ildən sonra" iki hissəli melodramı ilk dəfə Dövlət Gənclər Teatrında, sonralar isə Qazax Dövlət Dram Teatrında, "Tədris" Teatrında, Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulub. Əsərdə - Otello, Qoca, Səfir, Ofeliya, Hamlet kimi maraqlı obrazlar var.

"Sevən qadın" iki hissəli melodramda Elmina, Qalib, Müxbir, Mina, Şölə kimi maraqlı obrazlar var. Əsər iki dəfə - 2009-cu ildə Akademik Milli Dram Teatrında tamaşaya qoyulub. Əsərdə - yumşaq xalçalar, ağ güllər, yığcam mebellər, incə zövqlə bəzədilmiş otaqlar sanki tamaşaçının gözünü qamaşdırır. Ziyafət geyimində görünən Elmina əvvəldən axıra qədər tamaşaçının diqqətindədir. O, həyatdan zövq alır. İki sevən gəncin rəmzi olan bir cüt şamı özü ilə hərləyir. Stol bəzəyir, o, hər şeydə məhəbbət axtarır. Qalibi dəlicəsinə sevir. "Məhəbbətsiz qadın, yandırılmamış şam kimidir" deyir. O, Qabilsiz həyatını düşünmür. Vəsiyyət edir ki, öləndə onun baş daşına bu sözləri yazsınlar: "Gəldim, gördüm, getdim", "Sevdik, evləndik, öldük".

Məhəbbət xərçəng xəstəliyi kimi Elminanı yeyir, didir. Lakin Elminanın həyatında yeni hadisələr baş verir. özünü öldürmək istəyir. Elmina qəzet müxbirinə rast gəlir. Onun həyatında yeni dəyişiklik baş verir.

Əsərdə tez-tez dramatik-komik hadisələr baş verir ki, bu da oxucunu, tamaşaçını güldürməklə yanaşı, həm də düşündürür.

"M.S.S. - Mən səni sevirəm" iki hissəli məktəb dramı dramaturqun müasir mövzuda yazdığı əsərlərdən biridir. Əsər müəllim-şagird-valideyn münasibətlərindən bəhs edir. Uşaqlar sinifdə dərs keçmək əvəzinə, sevgidən, məhəbbətdən danışır, öpüşür, qucaqlaşır, biri sinifdə palaz salır yerə namaz qılır, biri divara M.S.S. - sözlərini yazır. Gənc sinif rəhbəri Sabah müəllim uşaqları mədəni, ləyaqətli, həqiqətin, düzlüyün tərəfində olmağa çalışır. Lakin sinifdəki uşaqlar müəllimi eşitmir. Hay-küy salır, müəllimi ələ salır, telefonla danışır, bir-birinə sataşırlar.

Ata-ana da öz övladlarının tərbiyəsiz hərəkətlərinin qarşısını ala bilmirlər. Məktəb sevgi-məhəbbət yuvasına çevrilib.

Kitaba daxil edilən iki hissəli məhəbbət dramı "Əli və Nino" Q.Səidin eyniadlı romanının motivləri əsasında yazılıb. Dram - Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşıçılar Teatrının repertuarına daxil edilib.

"Səhnədə məhəbbət" iki hissəli lirik telekomediya Əli Əmirlinin kitaba daxil edilən sonuncu əsəridir. Əsər Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrı üçün yazılıb. Tamaşa on ildən çoxdur ki, teatrın repertuarındadır.

Hesab edirəm ki, dramaturq Əli Əmirli öz dram əsərləri ilə müasir ədəbiyyatımızın dramaturgiyasına yeni ab-hava, yeni insan obrazları gətirib.

Göründüyü kimi, müasir mövzu, müasir həyat hadisələrinin təsviri Əli Əmirli dramaturgiyasında əsas yer tutur. Onun əsərlərində müasirlərimizin surətləri psixoloji planda, həyati ixtilaflar, mənəvi sarsıntılar əsasında canlanır. Surətlərin mürəkkəb psixoloji dəyişmələrlə təqdimi, xarakterlərin realist cizgilər cəhətdən zənginliyi dramaturqun peşəkarlığından xəbər verir.

Dramaturq Əli Əmirliyə yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram.

Səlim Əzimov

Təzadlar.- 2011.- 12-15 mart.- S.14.