Tədqiqatçı sənətşünaslara cavab verdi

"Tutulan iradlar və yol verilən səhvlər eyni mahiyyət daşıyır. Hər ikisinin yazısı bəlkə də milyon dəfələrlə deyilmiş, hamıya məlum, yorucu və təbii ki, eyni mənbədən qaynaqlanan, bir növ sovet iclaslarındakı ümumi çıxış mətnlərinin az qala təkrarından başqa bir şey deyil..."

"Məsələ ondadır ki, bu gün cəmiyyətdə, ümumiyyətlə, özünü aşıq sənətinə, onun elminə daha yaxın, daha bağlı, bəzən də onun sahibi hesab edən üç qrup sənət adamı, üç zümrə var"

Bunu "Təzadlar"a müsahibəsində tədqiqatçı Lətif Həsənov son günlər mətbuatda ona qarşı yönələn haqsız tənqidlərə münasibət bildirərkən dedi.

Qəzetimizdə aşıq sənətinin regionlardakı fərqli inkişafı, eləcə də bu sahədə mövcud problemlərlə bağlı yazıları dərc edilən professional aşıq sənətinin tədqiqatçısı Lətif Həsənov son günlər bir-birinin ardınca sənətşünasların tənqid atəşinə tuş gəlib. Belə demək mümkünsə, tədqiqatçı L.Həsənovun "Reytinq" qəzetinin 13 fevral 2011-ci il tarixli sayında dərc olunan müsahibəsindəki bəzi fikirlər sənətşünaslıq namizədi Abbasqulu Nəcəfzadənin və sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru İradə Köçərlinin səbr kasasını daşdırıb. Və qarşı tərəf - sənətşünaslıq namizədi Abbasqulu Nəcəfzadə ("525-ci qəzet"inin 22.02.2011-ci il tarixli sayında) və sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru İradə Köçərli ("Reytinq" qəzetinin 27.02.2011-ci il tarixli sayında) tənqidi məqalələrlə cavab veriblər. L.Həsənov isə qarşı tərəfin mövqeyi ilə razılaşmır.

Tərəflər nə dərəcə də haqlıdır, bunu sənət bilicilərinin və oxucuların ixtiyarına buraxırıq.

- Lətif müəllim, sizi "Reytinq" qəzetinin 13 fevral 2011-ci il tarixli sayında dərc olunan müsahibənizdən sonra qarşı tərəfin mövqeyindəki qane etməyənlər nədir?

- öncə sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru İradə Köçərlinin fikirlərinə münasibət bildirmək istəyirəm. Açığını deyim ki, İradə xanımı həm istedadlı bir alim, həm də xalqımın sənətsevər, ziyalı bir qızı kimi yaxşı tanıdığım üçün onun yazısına çox böyük diqqətlə yanaşdım. Təəssüflər olsun ki, məqaləni oxuyarkən məsələlərə heç də sırf elmi aspektdən deyil, bəzən kinayəli, bəzən də şablon ifadələrlə, tamamilə qeyri-obyektiv bir mövqedən yanaşıldığını gördüm. Görünür, fikirlərim müəllif üçün tam aydın olmadığından bir çox məqamlar ətrafında mülahizələr bəzən aidiyyəti olamayan istiqamətlərə daha çox yönəlir, nəinki nəzərdə tutduğum və bir müsahibənin imkanları daxilində şərhinə çalışdığım vacib nüanslara.

- Konkret olaraq söhbət nədən gedir və hansı fikirlərinizə düzgün yanaşılmayıb?

- Demək olar ki, çox məqamlara. Onlardan biri ADMİU-nun "Aşıq sənəti" ixtisası üzrə tədris proqramı ilə bağlı olan fikirdir. Hansı ki, bu haqda konkret məlumata malik olmadığımı müsahibədə açıq şəkildə demişəm. Həmçinin bu məsələ ilə bağlı qənaətimdə yalnız universitetin ayrı-ayrı məzunları ilə apardığım söhbətlərə istinad etdiyimi də bildirmişəm. O məzunlarla ki, aşıq sənətindən, xüsusilə də havacat məsələsindən söz düşəndə qədim Babil əhli kimi hərəsi "bir dildə" danışırdı. Daha doğrusu, böyük bir tədris müəssisəsinin diplomlarını ciblərində gəzdirən bu gənclərin heç biri hələ də bölgə səciyyəli təsəvvürlərindən kənara çıxa bilmir. Müsahibədə dediyim kimi, eyni bir havaya birisi "Ağır şərili", digəri "Aran gözəlləməsi", digər bir havaya birisi "Yüngül şərili", digəri "Göyçə gözəlləməsi" və s. deyirdi. Yaxud eyni bir havanı birisi tək sazın, digəri saz və balabanın, başqa birisi isə dəf, qoşanağara, qarmon və sintezatorun müşayiəti ilə ifa etməyin daha məqsədəuyğun olduğunu iddia edir. Yəni ayrı-ayrı bölgələrdəki, o cümlədən Şirvan aşıq məktəbinin ifaçılıq normalarına uyğun üslublarda. Hələ mən "Gözəlləmə", "Dübeyti" və digər havaların elə də fərqli xüsusiyyətlərə və melodik quruluşa malik olmayan onlarla variantları üstündə başlanan mübahisəni demirəm.

İndi özünüz deyin, bu qədər pərakəndəliyin, reqlamentsizliyin və sistemsizliyin qarşısında milyonlarla dinləyici, İradə xanımın sözləri ilə desək, "musiqiçi olmayan adam" bu gənclərin elmi səviyyələri və aldıqları təhsil haqqında hansı fikirdə olmalıdır? O cümlədən də mən özüm? Yaxud bu gün bu qüsurları ayrı-ayrı tədris ocaqlarında çalışan mütəxəssislər aradan qaldırmırsa, bəs onda kim qaldırmalıdır? Yoxsa alim elə təkcə ondan ötrüdür ki, aşığın yaratdığı, ərsəyə gətirdiyi hazır materialı götürüb tədqiq etsin, nota köçürsün və ya müdafiə edib ad alsın?! Lakin mənim fikrimə cavab olaraq məqalə müləlifi yazır: "Aşıq sənəti hansı şəkildə tədris edilməlidir? Hansı yol seçilməlidir? Biz Ü.Hacıbəylinin tövsiyə etdiyi yolu seçdik, muğam ifaçılığı sənətinin tədrisi təcrübəsindən yararlandıq".

Axı mən müsahibədə bu gün ADMİU-də tətbiq olunan ümumi tədris qaydası, tədris metodikası haqqında danışmamışam. Mən yalnız vahid proqram ifadəsini işlətmişəm. Vahid proqram dedikdə isə, heç də tədrisin ümumi qaydasını deyil, bir qədər gülməli də səslənsə, tədris olunan materialın "qaydasını" nəzərdə tutmuşam və bu haqda şərh vermişəm. Yəni hər biri ayrı-ayrılıqda hamı tərəfindən qəbul ediləcək vahid melodik və ritmik quruluşa, həmçinin vahid ifa tərzinə malik aşıq mahnılarının təmsil olunduqları bir proqramı. Axı burada elə də anlaşılmaz bir şey yoxdur. Belə çıxır ki, sadəcə, hər kəs bu fikri öz bildiyi və irad tutmağa yalan-gerçək söz tapacağı bir səmtə yönəltmişdir. Nəticədə çox sadə və konkret bir fikir az qala bütöv universitetin fəaliyyəti ilə əlaqələndirilmişdir. Əslində isə belə deyil. Əlbəttə ki, aşıq sənətinin nəinki ADMİU-də, həmçinin digər tədris müəssisəsində, məktəbdə gəncələrimizə öyrədilməsi hamı kimi məni də sevindirir. Sadəcə, bu tədris ocaqlarında çalışan bəzi mütəxəssislərin, müəllimlərin bir qədər məqsədyönlü fəaliyyətləri, həmçinin dərs proseslərində yuxarıda dediyim məzmunda tərtib edilmiş vahid proqrama istinad etmələri gərəkdir. Əks halda, mövcud qüsurları görənləri susdurmağa çalışmaqla heç də iş bitmir. Təbii ki, mən sussam da, bu qüsurları başqaları görəcək və yeri gəldikcə deyəcək.

- Yeri gəlmişkən, bu gün müxtəlif musiqi alətlərinin tədrisi ilə bağlı konkret məktəblər var. Sizcə, "Saz məktəbi" də açmaq mümkün deyilmi?

- Əlbətt, mümkündür. Bunun üçün elə bir qadağa da yoxdur. Heç bir "sazçalan aşıq" və ya sazdan dərs deyən müəllim bundan qəti narahat olmasın. Lakin təəssüf doğuran odur ki, bu prosesin aşıq sənətimizin yaşaması və inkişafı üçün heç bir əhəmiyyətverici rolu yoxdur. Əksinə, müxtəlif məktəblərdə, tədris ocaqlarında saz ifaçılığının müstəqil bir sənət kimi təqdim və tədris edilməsi xüsusilə gənclərimizi ənənəvi aşıq musiqisi ifaçılığından daha da uzaqlaşdırır. Daha dəqiq desək, onlarda ənənəvi aşıq musiqisi haqqında tamamilə yanlış təsəvvürlər oyadır.

Ümumiyyətlə, saz aləti solo instrumental ifaçılıq üçün nəzərdə tutulmur. Sadəcə, sazın xüsusilə Şərq zövqünə uyğun olduqca xoşagəlimli və unikal bir səs tembri var. Təbii ki, bu da sazın texniki quruluşu, konstruksiyası və akustik xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bəzi sənətkarlar isə məhz bu imkandan istifadə edərək aşıq mahnılarını sırf instrumental formada ifa edirlər. Lakin məlumdur ki, aşıq musiqisində instrumental partiya heç də bir mahnı həcmində deyil. Ona görə də "sazçalan aşıqlar" öz solo ifalarında bu boşluğu vokal hissələrin instrumental əvəzlənməsi hesabına doldururlar. O cümlədən də öz improvizasiya qənaətləri və digər musiqi janrlarına məxsus nümunələrdən götürülmüş melodik epizodlar hesabına. Məsələn, Aşıq Alının 210 illiyinə həsr olunmuş yubiley konsertində aşıq Fəzail Miskinli bir "Dilqəmi" havasının ifası üçün milli musiqimizin üç janrına müraciət etdi. Yəni bir qədər muğam, bir qədər xalq mahnısı və bir qədər də "Şikəstə"lərdən ("Kəsmə şikəstə") götürülmüş melodik hissələr, nümunələr, ibarələr hesabına bir havanı, nəhayət ki, başa vura bildi. Təbii ki, əgər aşıq Fəzail oxuya bilsəydi, onun bu cür xətalara yol verməyə nə ehtiyacı olardı, nə də imkanı.

- Məqalədə bəzi dastanlarımızın tarixini düzgün göstərmədiyiniz də qeyd olunub...

- Böyük ustadlar, o cümlədən dahi Ələsgər 72 aşıq havasının olduğunu demişdi. Əslində isə belə deyil. Yəni bu şərti, daha dəqiq desək, mifik qaynaqlardan götürülmüş bir rəqəmdir. Əlbəttə, xalq yaradıcılığında - folklorda dəqiq say olmur. Tarix boyu həmişə aşıq havalarının da həm yeni yarananları, həm də repertuarlardan uzaqlaşaraq tədricən yaddaşlardan silinənləri olub. Yəni hər bir halda, bütün aşıq havalarını nə bütövlüklə qədimi, nə də bütövlüklə gənc hesab etmək olmaz. Bu mənada, mövcud olan aşıq havalarının əksəriyyətinin dastanlarımızla birgə yarandıqlarından onların çox da böyük bir ömrə, yaşa malik olmadıqlarını demişəm. Təbii ki, bu fikrin bütün dastanlarımıza aid olmadığı halda, belə səslənməsi mexaniki səhvdir. Onsuz da kamil oxucu söhbətin konkret hansı dastanlarımızdan getdiyini başa düşür. Əlbəttə ki, bunlar daha çox aşıq sənətinin intibah dövründə yaranan dastanlarıdır. Lakin İradə xanımın fikrincə, bu havaların bağlı olduqları dastanlarımızın hər birinin minilliklərlə tarixi və yaşı var. O cümlədən də "Şah İsmayıl və Gülzar", "Abbas və Gülgəz", "Koroğlu", "Əsli və Kərəm", "Yəhya bəy və Dostu xanım" və bir çox dastanlarımızın. Axı bugünkü dastan havalarının böyük əksəriyyəti məhz bu dastanların poetik mətnləri üzərində, onların ideya-tematik xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq yaranıb.

Çox qəribədir, İradə xanım musiqi təhsilimin olması məsələsinə şübhə ilə yanaşır. Görəsən, ayaqüstü bir müsahibədən fərqli olaraq düşünülə-düşünülə yazılmış bir məqalədə yol verilən bu cür səhvə görə bəs mən kimin elminə şübhə ilə yanaşmalıyam?

- Yəqin ki, sənətşünaslıq namizədi Abbasqulu Nəcəfzadənin də sizə ünvanlanan məktub-yazısından xəbərsiz deyilsiniz...

- Əlbəttə, xəbərdaram və bunu da təbii hesab edirəm. Qeyd edim ki, Abbasqulu müəllimlə İradə xanım həmkar olduqlarından hər ikisi tərəfindən tutulan iradlar və yol verilən səhvlər eyni mahiyyət daşıyır. Hər ikisinin yazısı bəlkə də milyon dəfələrlə deyilmiş, hamıya məlum, yorucu və təbii ki, eyni mənbədən qaynaqlanan, bir növ Sovet iclaslarındakı ümumi çıxış mətnlərinin az qala təkrarından başqa bir şey deyil. Bununla belə, Abbasqulu müəllimə istedadlı bir sənətkar kimi böyük hörmətim var. Təbii ki, elə nüanslar var ki, onu doğrudan da Abbasqulu müəllim bilir, amma mən bilmirəm. Lakin elələri də var ki, onu da mən bilirəm, Abbasqulu müəllim bilmir.

- Məsələn, nəyi?

- Ənənəvi aşıq musiqisi və bütövlükdə aşıq yaradıcılığı, onun orijinal dəyər və xüsusiyyətləri, praktikası ilə bağlı elə məqamlar var ki, onu mən bilirəm, amma nəinki Abbasqulu müəllim, hazırda çoxları bilmir.

- Yaxşı, Abbasqulu müəllimin bildikləri və sizin bilmədikləriniz nədir?

- Ud çalmağı.

- Abbasqulu müəllimin "məktubunda" daha çox nələrlə razılaşmırsınız?

- Onun dediyinə görə, eyni bir aşıq mahnısının ayrı-ayrı bölgələrdə müxtəlif adlar altında, həmçinin müxtəlif melodik və ritmik quruluşlarda fərqli tərzdə ifa edilməsi tamamilə qanunauyğun haldır. Sual olunur, görəsən, müəllifin özü kimi, neçə-neçə müəllimdən dərs almış yüzlərlə, minlərlə gənc aşığın bir-birilə heç cür uzlaşmayan, sistemsiz və pərakəndə ifaları necə? O da qanunauyğundurmu? Abbasqulu müəllimin sözlərindən belə çıxır ki, onda böyük üzeyir bəyin Şərqin 84 muğam kökü, muğam ladı əsasında sistemləşdirdiyi 7 muğam dəstgahımız qeyri-qanunidir. Yəni 84 də olmalı idi. Biz də düzgün oldu-olmadı, hamısını öyrənməyə çalışmalıydıq. Gülməlidir, deyilmi? Yeri gəlmişkən, bu fikir üzeyir bəyin tövsiyələrinə daha çox istinad edən İradə xanıma da ünvanlanmalıdır. Daha bir maraqlı məqam isə müəllifin "Saz məktəbi" mövzusu ilə bağlı şərhində sazı digər musiqi alətlərimizlə tamamilə eyniləşdirməsi, həmçinin bir musiqi aləti kimi sazın ənənəvi dəyər və funksional mahiyyəti məsələsinə toxuna bilməməsi idi. Güman edirəm ki, bu ifadədən sonra əlavə şərhə ehtiyac qalmır.

- Yeri gəlmişkən, Lətif müəllim, siz hansısa bir musiqi alətində ifa edə bilirsinizmi?

- Söz verirəm ki, yaxın vaxtlarda sizin redaksiyaya qonaq gələcəm, özü də tək sözümlə yox, həm də sazımla.

- Sizcə, müsahibənizin bir-birin ardınca tənqidə tuş gəlməsi bir təsadüfdür, yoxsa?..

- Əslində bu, təkcə mənə yox, cəmiyyətin hər bir üzvünə yönəlməsi mümkün olan iradlardır. Sadəcə, hədəfə çevrilmək üçün bu gün aşıq sənətində mövcud olan müəyyən problemlərə yalnız obyektiv mövqedən yanaşmaq və bəzi həqiqətləri olduğu kimi demək lazımdır. O ki qaldı sualınıza, güman edirəm ki, bunu konkret olaraq bir və ya bir neçə nəfərin şəxsi mənafeyinə uyğun olan bir addım kimi qiymətləndirmək düzgün olmazdı. Yəni bu münasibətlərin əhatəsi daha geniş olmaqla, həm də tək mənim fikirlərimə qarşı yönəlmir.

Məsələ ondadır ki, bu gün cəmiyyətdə, ümumiyyətlə, özünü aşıq sənətinə, onun elminə daha yaxın, daha bağlı, bəzən də onun sahibi hesab edən üç qrup sənət adamı, üç zümrə var. Bunlardan biri musiqiçilər, digəri ədəbiyyatçılar, başqa birisi isə bəzi üzdəniraq aşıqlardır. Musiqiçilərin fikrincə, aşıq sənətindəki mövcud problemlər haqqında nəinki fikir söyləmək, hətta onu görmək üçün belə, mütləq peşəkar musiqiçi, ədəbiyyatçıların fikrincə, peşəkar ədəbiyyatçı, bəzi aşıqların fikrincə isə, yalınz aşıq olmaq lazımdır. Yəni bu üç zümrənin hər biri özü-özlüyündə aşıq sənətini bir növ "özəlləşdirib". Ona görə də onların təbirincə, bu sənəti tarixlər boyu yaşadaraq, qoruyaraq bugünkü nəsillərə çatdıran bu xalqın digər heç bir övladının onun taleyi ilə maraqlanmağa belə ixtiyarı yoxdur. Xüsusən də o adamların ki, onlar aşıq sənəti haqqında bu üç qrup elm və sənət adamlarının bəzilərindən daha çox bilir və bu sənətdəki bütün problemlərə daha obyektiv mövqedən yanaşırlar. çox təəssüf...

Elbar ŞİRİNOV

Təzadlar.- 2011.- 17-19 mart.- S.13.