"Aşıq musiqisi yalnız sazın müşayiəti ilə ifa edilməlidir"

Lətif Həsənov: "Digər musiqi alətinin sazı bütünlüklə əvəz etməsi və ya ona müştərək qoşulması ilə aşıq musiqisində olan ənənəvi dəyərlərin tam qorunması mümkün deyil"

Aşıq sənətinin regionlardakı fərqli inkişafı, eləcə də bu sahədə mövcud problemlərlə bağlı cəsarətli tənqidi fikirləri ilə seçilən professional aşıq sənətinin tədqiqatçısı Lətif Həsənov oxucularımıza yaxşı tanışdır. Qonağımızla bu dəfəki söhbətimizin mövzusu aşıq sənətindəki saz-balaban müştərəkliyindəndir. Bu müştərəkliyin qeyri-ənənəvi xarakter daşıdığını iddia edən L.Həsənov nə dərəcədə haqlıdır, təbii ki, bunu sənət bilicilərinin və oxucuların ixtiyarına buraxırıq.

- Lətif müəllim, çıxışlarınızda dəfələrlə aşıq sənətində saz-balaban müştərəkliyinin qeyri-ənənəvi xarakter daşıdığını demisiniz. Bunu konkret nə ilə əsaslandırırsınız?

- Məncə, burada elə bir anlaşılmazlıq yoxdur. ümumiyyətlə, nəinki balabanın, eləcə də digər musiqi alətlərinin aşıq sənətinə müdaxiləsi, yəni saza müştərək qoşulması aşıq havalarının quruluşuna xeyli dərəcədə dəyişiklik gətirir. Bu, hamıya məlum olan bir məsələdir. Daha dəqiq desək, digər alətlər aşıq havalarının melodik və metro-ritmik ölçülərini öz texniki imkanlarına uyğunlaşdırmaqla onu sözün əsl mənasında törəmə bir formaya salır. Daha doğrusu, ifa zamanı havacatın ənənəvi deyil, bir növ ona oxşar bir nümunəsini, prototipini yaradır. Təbii ki, bu da mürəkkəb və qarışıq bəhrli aşıq havalarının ifası üçün yolverilməzdir. Aşıq musiqisi yalnız ənənəvi qaydada, yəni tək sazın müşayiəti ilə ifa edilməlidir. Əslində bu konkret olaraq nə mənə, nə də kimlərəsə aid olan orijinal bir fikir deyil. Məsələ ondadır ki, aşıq musiqisi bütün tarix boyu məhz bu prinsipə əsaslanmaqla inkişaf edib və bugünkü mükəmməl formasına çatıb. Görkəmli alim Əminə Eldarovanın sözləri ilə desək, bu inkişaf yaradıcı prosesin tərkib hissəsi olan yalnız sazın texniki quruluşu və konstruksiyası ilə bağlı olub. Digər alətin, o cümlədən də balabanın bu inkişafla heç bir əlaqəsi olmayıb.

- Ümumiyyətlə, balabanın aşıq sənətinə qatılması hansı zərurətdən yaranıb?

- Əvvəla, bu prosesin elə də uzun bir tarixi yoxdur. Balabanın aşıq sənətinə ayaq açması yalnız son yüzilliklərə aid olan bir hadisədir. ümumiyyətlə, bu proses tarixən daha çox xanəndəlik sənətinin inkişafı və toylarda, el şənliklərində müxtəlif musiqi alətlərinin sazla birgə iştirakı zəminində baş verib. Məsələn, Qarabağ aşıqlarından Aşıq Nəcəfqulunun, həmçinin onun şəyirdi və Aşıq Valehin nəvəsi Aşıq Abbasqulunun dəstəsində nəinki balaban, hətta kamança da var idi. Yəni Qarabağ həm də bir muğam mühiti olduğundan burada alətlərin qarşılıqlı inteqrasiyası daha geniş miqyasda baş verib. Yeri gəlmişkən, Şirvan aşıq sənətinə digər alətlərin müdaxiləsi də məhz belə bir şəraitin tələblərinə uyğunluğundan irəli gəlib. Baxmayaraq ki, burada regional və etnik xarakterli digər bir çox zəruri şərtlər də var idi.

Qərb bölgəsində isə balaban aşıq sənətinə bir qədər dolayısı yolla, daha doğrusu, ilkin olaraq oyun havalarının ifası məqsədi ilə qəbul edilib. Yəni məclislərdə yeri gəldikdə belə bir ehtiyacı ödəmək üçün. Lakin bu, yalnız başlanğıc olaraq belə idi. Qısa müddət ərzində bu bölgənin hər yerində balaban sazın ən yaxın və daimi müşayiətçisinə çevrildi.

Bütün bu dəyişikliklər müxtəlif formalarda təzahür etsə də, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bunların hamısı başlıca olaraq xanəndəlik sənətinin, daha doğrusu, şifahi - professional musiqinin inkişafı ilə bağlı idi. Belə ki, xanəndəlik sənəti professional qaydada inkişaf etdikcə aşıq musiqisi ifaçılığında olan bütün qüsur və çatışmazlıqlar da tədricən üzə çıxırdı. Xüsusən də, saz çalğısındakı olduqca sadə və primitiv müşayiətçilik tərzi. Təbii ki, belə olan halda, digər alətlərin, həmçinin balabanın müdaxiləsi bu qüsurları qismən də olsa, aradan qaldırır, harmoniya yaradır və belə demək mümkünsə, ifalara müəyyən qədər "şirinlik" gətirirdi. Daha dəqiq desək, aldadıcı bir şirinlik. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu cür proseslər bütün aşıq bölgələrində baş verib, yalnız Borçalı bölgəsindən başqa. Borçalı bölgəsində saz ifaçılığının özünün peşəkar qaydada inkişafı, o cümlədən sazın bütün müşayiətçilik məsuliyyətini öz üzərinə götürməsi bu bölgədə belə bir ehtiyacın yaranmasına imkan verməyib. Toylarda, el şənliklərində lazım olan oyun havaları isə yalınz müstəqil fəaliyyət göstərən digər ifaçılar, zurnaçılar, balabançılar tərəfindən icra edilib.

- Səhv etmirəmsə, Borçalı ilə həmsərhəd olan Qazax-Tovuz bölgəsində də aşıqlar balabanla oxuyurdular.

- Əslində Qazax-Tovuz bölgəsində saz-balaban müştərəkliyinin tarixi digər bölgələrə nisbətən daha yaxındır. O cümlədən də Qarabağ və Şirvan bölgələri ilə müqayisədə. Aşıq, şair-publisist Məhərrəm Hüseynlinin dediyinə görə, bu bölgədə balabanın sazla ilk müştərək çıxışı yalnız XX əsrin birinci yarısına təsadüf edir. Həmin vaxta qədər bu bölgənin aşıqları da yalnız ənənəvi qaydada, daha doğrusu, tək sazın müşayiəti ilə oxuyublar. Yəni digər bölgələrdə olduğu kimi, Qazax-Tovuz bölgəsində də saz-balaban müştərəkliyinin heç bir möhkəm tarixi dayaqları yoxdur. Ona görə də əminəm ki, bu bölgədə ənənəvi qaydaların, yəni tək sazın müşayiəti ilə, balabansız ifa tərzinin yenidən bərpası daha tez bir zamanda baş verəcək.

- Lətif müəllim, saz-balaban müştərəkliyinə məlum mövqeyinizin səbəbini ikinciyə olan qeyri-obyektiv münasibətinizlə əlaqələndirənlər də var...

- Qoy olsun. Lakin təvazökarlıqdan kənar olsa da, bir həqiqəti əminliklə deyə bilərəm. Yəqin ki, çoxsaylı milli musiqi alətlərimizdən olan balabanımızın tarixi, onun bir musiqi aləti kimi funksional mahiyyəti və dəyəri haqqında mən daha çox məlumata malik olaram, nəinki belə düşünənlər. Balaban xalqımızın ən qədim musiqi alətlərindəndir. Balabanın olduqca zəngin boyalı, qeyri-adi bir səs tembri var. Hətta bu xüsusiyyəti onu bəzən digər musiqi alətlərindən də üstün edir. Elə ona görədir ki, bir çox dahi sənətkarlar balabanı daim diqqət mərkəzində saxlayıb və yeri gəldikcə onu müxtəlif ansamblların, həmçinin orkestrlərin tərkibinə daxil ediblər. O cümlədən də böyük üzeyir Hacıbəyov, Əhmədxan Bakıxanov, Səid Rüstəmov və digərləri.

Lakin məsələ ondadır ki, qeyd etdiyim kimi, ənənəvi aşıq musiqisi ifaçılığı üçün ən məxsusi keyfiyyətlərə, o cümlədən spesifik səs tembrinə, abertona malik yeganə musiqi aləti yalnız sazdır. Digər musiqi alətinin sazı bütünlüklə əvəz etməsi və ya ona müştərək qoşulması ilə aşıq musiqisində olan ənənəvi dəyərlərin tam qorunması mümkün deyil. Həmçinin ifalarda melodik obrazlığın yaradılması və s. ümumiyyətlə, sazdan başqa digər musiqi alətlərinin aşıq musiqisi ilə qarşılıqlı münasibəti məhz belədir. Yəni burada söhbət tək balabandan və ona olan səmimi, yaxud qeyri-səmimi münasibətdən getmir. Yeri gəldikdə balabanın və digər musiqi alətlərinin də öz üstün xüsusiyyətləri var. Hansı ki, onlar da sazda yoxdur.

- Yeri gəlmişkən, balaban alətinin tarixi haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Ümumiyyətlə, bütün dünya xalqlarının musiqi yaradıcılığı praktikasında belə bir ardıcıllıq var. Daha doğrusu, musiqi alətlərinin yaradılması və inkişaf xronologiyası baxımından. Bu ardıcıllığa görə, tarixdə ilkin olaraq zərb, sonra nəfəsli, daha sonra isə simli və digər konstruksiyalı musiqi alətləri mövcud olub. Zərb və nəfəsli alətlər həm də ona görə ilkin idilər ki, onları bəzən insanlardan öncə təbiətin özü də yaradırdı. Yəni insan onları ilkin olaraq bəzən təbiətin özündə tapırdı. Məsələn, yağış damcılarının mütəmadi düşməsi ilə ritmik bir ahəng yaradan müxtəlif cisimlərdən, qaya daşlarından tutmuş, külək əsdikcə səslənən qarğı-qamış kollarına qədər bir çox nümunələri məhz bu cür ibtidai "musiqi alətləri"nə misal göstərmək olar. Sadəcə olaraq, insanlar sonradan bu nümunələrin yenilərini və daha mükəmməllərini özləri yaratdılar. Bəzən isə onların özlərini təkmilləşdirdilər. Lakin simli alətlər zərb və nəfəsli alətlərə nisbətən daha inkişaf etmiş insan zəkasının və insan təxəyyülünün məhsulu kimi meydana gəliblər. Bir faktı da demək lazımdır ki, hər bir xalq-çalğı aləti ilkin olaraq yalnız müstəqil fəaliyyətli bir alət kimi yaradılıb. Yəni düzəldilərkən bu alətlərin heç birinin sonrakı fəaliyyət dairəsi və konkret təyinatı nəzərdə tutulmayıb. Bu alətlərin müəyyən profil xüsusiyyətələri yalnız sonrakı inkişaf prosesində üzə çıxıb. Və ya onlar bu istiqamətdəki müəyyən norma və tələblərə uyğun bir formada təkmilləşdiriliblər. Təbii ki, əgər alətin öz texniki və bədii göstəriciləri buna yol veribsə. Minilliklər öncə yaradılarkən əlbəttə ki, heç kim balabanın da xanəndəni və ya aşığı müşayiət edəcəyini heç də nəzərdə tutulmayıb. Yəni balaban da digər alətlər kimi tam müstəqil alət olaraq yaradılıb.

- Bu günün özündə belə, balaban aşıq sənətində qalır. Sizcə, bunun səbəbi nədir?

- Bir çox səbəblər var. Lakin ən başlıcası, yenə də saz ifaçılığında olan qeyri-peşəkarlıq, daha doğrusu, bu istiqamətdə yol verilən qüsurlarla bağlıdır. Bir qədər də dəqiq desək, bəzi aşıqlarımızın özlərini ənənəvi qaydada, yəni tək sazla mükəmməl bir tərzdə müşayiət edə bilməmələri ilə. Məhz bu səbəbdəndir ki, bu gün nəinki balaban aşıq sənətində qalır, hətta digər bir çox alətlər, o cümlədən də qarmon, sintizator və başqaları da çox asanlıqla aşıq sənətinə ayaq aça bilirlər. Yəni saz ifaçılığında olan qüsurlar məhz bu alətlərə ehtiyac yaradır. çox təəssüf...

- Ancaq gözəl saz çalan aşıqlarımız da var...

- Çox güman ki, "gözəl saz çalmaq" dedikdə siz solo-instrumental saz ifaçılığını nəzərdə tutursunuz. Konkret desəm, bu yönümlü fəaliyyəti, ümumiyyətlə, aşıq musiqisi ifaçılığı kateqoriyasına aid etmirəm.

- Bu fikirlərinizdə daha çox nəyə əsaslanırsınız, nəzəriyyəyə, yoxsa praktikaya?

- Hər ikisinə.

- Elə isə, nəzərdə tutduğunuz ən üstün ifaçılıq xüsusiyyətlərini hansı aşıqda görürsünüz?

- Aşıq Əmrah Gülməmmədov və Aşıq Sadıq Sultanov ifaçılıq irsinin layiqli davamçısı, istər harmonik tərzli instrumental - saz, istərsə də zəngin improvizasiyalı və emosional obrazlı ən yüksək vokal - səs ifaçılığı bacarığına malik olan Aşıq Kamandar Əfəndiyevdə.

- Təəssüf ki, bədxah qonşularımız olan ermənilər balabanımıza da sahib çıxırlar. Sizcə, onların musiqisində balabana nə dərəcədə yer var?

- Əslində onların musiqisində balabana kifayət qədər yer var. Çünki onların musiqisinin özü də balabanımız kimi tarix boyu zaman-zaman mənimsənilib, bütöv Azərbaycan milli musiqisinin kökləri üzərində qurulub. O cümlədən bu musiqinin böyük əksəriyyətini indinin özündə belə, məhz sırf Azərbaycan xalq musiqisi nümunələri təşkil edir. Xalq mahnılarımzdan tutmuş, oyun havalarımza qədər. Yəni dən də bizimdir, dəyirman da. Ona görə də ermənilər müstəqil bir üslubda, yəni özləri bildikləri kimi (improvizə ilə) çalmaq istədikdə balabanın yalnız ən unikal üstünlüklərinə istinad edirlər. Elə ona görədir ki, onların balaban çalmaqları çalmaqdan daha çox dəm tutmağa bənzəyir. Yəni ifa zamanı balabanın öz səsi daha çox melodik ahəng yaradır, nəinki barmaq işlətmələri. Amma insafla desək, onlar bu işin öhdəsindən çox ustalıqla gəlirlər. Çünki bu yönümlü fəaliyyət prinsipləri onların milli-psixoloji və genetik xüsusiyyətlərinə çox uyğundur. Yəni özündən qabaqdakılara və güclülərə "dəm tutmaq" ustalığı. İstər incəsənətdə, istərsə də siyasətdə...

Elbar ŞİRİNOV

Təzadlar.- 2011.- 7-12 may.- S.14.