Teatr estetikası

Yaxud, Azərbaycan teatrının aktual problemləri

"Azərbaycan teatrının peşəkar teatr olduğu hamıya məlumdur. O da bəllidir ki, bu teatr yaranmağa başladığı vaxtlar çox acınacaqlı, keşməkeşli yollar keçib. Hətta tamaşa göstərmək üçün teatr binası belə olmayıb. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədilə Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1883-cü ildə özünün taxıl anbarının özülü üzərində teatr binası inşa etdirib"(İlham Rəhimli, "Azərbaycan teatr tarixi").

Teatr həyatı canlı şəkildə əks etdirən sintetik sənətdir. Teatr aktyoru ilə kino aktyoru arasında müəyyən fərqlər var. Kino aktyorundan fərqli olaraq teatr aktyoru səhnədə obrazı canlı yaşayır. Əgər obrazı yaşaya bilməsə, onu düzgün hiss edib oynaya bilməz. Bugünkü teatrımızın repertuarında həm milli, həm də xarici dramaturqların əsərləri üstünlük təşkil edir. Bu, sevindirici bir haldır, lakin elə dramaturqlarımızın əsərləri vardır ki, onlara teatr çox gec-gec müraciət edir. Cəlil Məmmədquluzadənin "ölülər", "Anamın kitabı", yaxud Hüseyn Cavidin "İblis", "Şeyx Sənan" kimi əsərləri vaxtaşırı səhnəyə qoyulsa, kimə maraqlı gəlməz?! Müasir dövrdə H.Cavidi dərk edən rejissor yetişməlidir. Çünki Cavidin öz teatrı var. "Cavid teatr"ı romantik teatr olsa da, əsərlərində həyatda olan reallıqlar əks etdirilir. İndi Cavidə, C.Məmmədquluzadəyə tez-tez müraciət edilməlidir.

Əsər müasir dövrlə ayaqlaşmalıdır. Adları çəkilən əsərlərin mövzusu elə bu gün də aktualdır. "Anamın kitabı"ndakı kimi doğma dilində danışmağı özünə ar bilənlər indi azdır məgər? Bəlkə "İnsan cildində iblislər yoxdur?" Hər dövrdə olduğu kimi, teatrımızda rejissor problemi bu gün də mövcuddur. İstedadlı rejissorlarımız da var, amma yenə xaricdən dəvətlə gələn rejissorlara ehtiyac duyulur. Çünki Azərbaycan teatrında Tofiq Kazımov, Adil İsgəndərov, Mehdi Məmmədov kimi rejissorlardan sonra teatrda onların yerini tutan, yolunu davam etdirən rejissorlar yetişmədi bir daha. Müasir dövrdə isə çox az rejissorlar var ki, əsər üzərində işləyə bilir, bəzi qismi isə sifarişlə başqa teatrda tamaşa hazırlayır. Teatr rəhbərliyinin özünə də maraqlıdır kı, görəsən, əcnəbilərin tamaşaya qoyduğu əsər tamaşaçıya necə təsir edir? Rejissor olan şəxs ilk növbədə tamaşanın taleyini bu günlə, sabahla bağlamalıdır. Teatr insanları tərbiyə edir, zövqlərinin formalaşmasında onlara yaxından kömək edir. Tamaşaya qoyulan əsər ilk növbədə tamaşaçıya təsir etməlidir. Tamaşaçı özünü səhnədə çıxış edən qəhrəmanın yerinə qoymalı, həm sevməli, həm də kədərlənməlidir.

Teatr sənəti həyatı olduğu kimi əks etdirir, buna görə də müasir həyatda olan problemlər insanlar üçün daha maraqlıdır. Teatr insanların ürəyindən xəbər verməlidir. Tamaşaçını teatra cəlb etmək üçün həyatdakı çatışmazlıqlar, ədalətsizliklər, varlı-kasıb təbəqəsinin həyatı, sevgi və xəyanət və s. problemlər teatrda öz əksini tapmalıdır. Teatr aktyorun evidir. Hüseyn Ərəblinski, Cahangir Zeynalov, Abbas Mirzə Şərifzadə, Mərziyyə Davudova, Mehdi Məmmədov, Tofiq Kazımov, Adil İsgəndərov və digər sənətkarlar teatra məbəd kimi baxmışlar. Hər bir aktyorun özünəməxsus oyun tərzi vardır. Aktyor öz oyunu ilə tamaşaçını ələ almalıdır.

Teatrın tədqiqi və nəzəri problemlərini isə teatrşünaslıq elmi öyrənir. Müasir dövrdə bu elmin İlham Rəhimli, Aydın Talıbzadə, Məryəm Əlizadə, Məsməxanım Qubadova kimi nümayəndələri var.

Teatr ölməz sənətdir, onun daim yaşaması üçün repertuar, aktyor, rejissor inkişaf etməlidir. Aktyor üçün isə ən dəyərli nəsnə tamaşaçı alqışıdır. Qoy, heç zaman teatrımız bu alqışlardan məhrum olmasın!

Əli NOVRUZƏLİYEV,

teatrşünas

Təzadlar.- 2011.- 26 noyabr.- S.14.