Talan olmuş əsir şəhər - xatirələrdə

(Vahid Qazinin "Ruhlar şəhəri"ni oxuyarkən...)

(Əvvəli dünənki sayda)

"Novruz sabahının pəncərəsi" kitabdakı yeddinci essedir. Müəllif 10 yaşlı uşağın yağış yağarkən pəncərədə oturub gəlib-gedənə tamaşa eləməsini gələcəyə doğru yeni ümidin parıltısı kimi göstərir. Fransız yazıçısı Floberi xatırlayır və onun fikirlərini öz düşüncə tərzi ilə müqayisə edərək deyir: "150 il əvvəl "Əyalətdə pəncərə teatr və gəzintini əvəz edir" yazan Floberin Fransasında da belə olub, indi də belədi, yəqin 100 il sonra da belə olacaq..." (səh. 43).

"Dünya bir pəncərədi..." məsəlini dünyaya pəncərədən baxmışlar yəqin daha yaxşı anlayar" deyən müəllif gah pəncərə önündən keçən "Qırmızı tirmə şal üstündə oturdulan kuklalı QAZ-21-də aparılan gəlinə", gah "izdihamın çiynində yırğalana-yırğalana Qarahacılı qəbiristanlığına gedən tabut"a baxır, gah da "Mardakert, Kəlbəcər dağlarından, yaylaqdan dönən köçün asfaltdan qopan ayaq səsiylə quzu mələşməsinin yaratdığı xoş bir musiqi"ni dinləyir.

Bəzən "Səhər tezdən camaatı pambıq yığımına səsləyən mədəniyyət evinin "avtoklubu"nun" çaldığı mahnıya, bəzən də süd-qatıq satan "Xıdırlı arvadların solo çığırtıları"na oyanır.

Pəncərənin solundan, sağından çıxan neçə adamın xarakterini açır və beləcə, oxucunu bu gün mövcud olmayan bir şəhərin uzaq 70-ci illərinə, xoşbəxt çağlarına aparır.

V.Qazi oxucunu "Yusifüzlü kitablar" adlı essedə şəhərin kitab, "Rəngsiz kino"da isə kino dünyasına səyahətə aparır, Ağdamın o vaxtkı ziyalı mühitiylə tanış edir. Şəhərin kitabxanaları, kitab mağazaları, dram teatrı, onun Tofiq Qarayev kimi məşhur aktyorları, adı dillərdə gəzən "Dostluq" kinoteatrı, onun "...haqqında rəvayət və lətifə gəzən arıq, balacaboy, əsəbi və söyüşcül olmasına baxmayaraq, hamının hörmət etdiyi" "kino Fazil" çağrılan müdiri, çayxana və onun "qəhrəmanları", tum satanlardan tutmuş neçə-neçə məşhur adamacan yada salır, şirin xatirələri elə şirin dillə də danışır.

"Azan oxuyan göyərçin" essesində müəllif müxtəlif sənət adamlarından maraqlı hadisələri yada salır. Oxucuya tanış olan-olmayan musiqiçilərdən söhbət açır. 70-80-ci illərin Rəmiş əfsanəsi, Qədir sehri, Səxavət məlahəti, Şahmalı klassikası, Sədi səmimiyyəti və daha nə qədər sənətkar sevgiylə yad edilir.

"Ağdamdan musiqiçi gətizdirmək "prestij" sayılırdı. Məhərrimlikdə toy olmayanda Yerevandan çimkəndədək səpələnirdilər", "Sədinin də səsi Azərbaycan boydaydı", "Səxavətin sənətə gəlişi səs-küylü oldu, toy kasetləri əl-əl gəzirdi", "Bulvarın qırağındakı Eldarın səsyazma studiyasından Şahmalı Kürdoğlunun səsi aləmi başına götürmüşdü, ...bulvarın ağaclarını, quşlarını belə sehrləmişdi", "Başqa yaxşı gitaraçılar kimi üzbəüz qonşu Rzanın da bəxti onda gətirmədi ki, Rəmişlə eyni vaxtda, eyni şəhərdə yaşadı".

Yurdundan didərgin düşmüş sənətkarın taleyini ikicə kəlməylə belə nəql edir: "Vaxtı ilə atamın toyunu çalmış qonşu Paşa dayının səsini son dəfə bir-iki il əvvəl Bakı restoranlarının birində eşitdim. Eşitdim və on yeddi ildir tikə-tikə itirdiyim ürəyimin bir parçası da içinə beş-on manat atılan qavalını görəndə yerə düşdü".

"Hafiz Sədrzadə zil və yanıqlı səsiylə seçilirdi... "Zəminxarə"nin ustasıydı... Sonralar məscidin minarəsindən azanı onun səsiylə verirdilər. Dinləyən kafir balası da islama gələrdi. Mən hələ o cür azan eşitməmişəm, nə İstanbulda, nə Səmərqənddə, nə də Sovetskidə..." V.Qazi kitabın bu essesini ürək paralayan kədərlə bitirir: "...Onun səsini bu səhər yenə "eşitdim". Çevrilib baxdım. Günəş iki minarə arasında dayanıb durmuşdu. Azanın bitməsini gözləyirdi. Hafizin azanı ağappaq göyərçin kimi Ağdam məscidinin minarəsinə qonmuşdu. Ruhlar şəhərinin sakinlərini ibadətə çağırırdı", (səh. 74).

"Hökümətə məhkumlar" adlanan on birinci essedə müəllif "nəinki kommunist, heç komsomolçu da olmayan" atasının, "Sovet hökumətinə yönəlik ikibaşlı sözlərini" sonralar anladığı tarix müəlliminin, fotosunu hər gün dərsə getdiyi yolun üstündəki milis idarəsinin divarına vurulmuş "onları milis axtarır" lövhəsində gördüyü "Qaçaq Hüseyn"in və başqa adamların dolğun portretini yaradıb. Müxtəlif peşə sahibi olan bu adamları birləşdirən bu nüans var - onlar "hökumətə məhkum"durlar. Esse bu cümlələrlə bitir: "Sənə sərhəd tanımayanlardan, qadağaları sevməyənl?rd?n, çərçivədə yaşamaq istəməyənlərdən danışdım! Hələ yazmadığım nə qədər adam qaldı. Onların hökumətlə işi yox idi, onların davası yalnız öz içlərindəki bapbalaca da olsa azadlığı, ləyaqəti qorumaq davasıydı. "Hökumətə məhkum" min-min sovet adamı kimi..."

"Sümük abidə" essisi müəllifin oxuduğu məktəbdən bəhs edir. Burada məktəb həyatı kiçik detallarınacan təsvir olunub: şagirdlər, müəllimlər, idman meydançaları, korpuslar, sinif otaqları, bağça, yeməkxana, "pis uşaqların" siqaret çəkdiyi tualet. "...Sonra bilirsənmi, nələr oldu? Sonra dava başladı. Davaya elə birinci o "pis uşaqlar" getdi. Şəhəri onlar qorudu, həmin o dəli-dolu uşaqlar vaxtilə özləri kimi vurub-tutan, dili kimi dilçəyi də olan böyüklərə qoşuldular, vuruşdular, yaralandılar, şəhid oldular, əlil oldular, öldülər."

"Toz adamlar"da isə V.Qazinin oxuduğu sinif xatırlanır, ayrı-ayrı hadisələr, bir-birindən maraqlı uşaqlıq dostları və müəllimlərin xarakteri xoş təbəssüm yaradan şirin təhkiyyəylə nəql olunur. Digər bölümlərdə olduğu kimi burada da müəllif oxucunu düşündürücü bir kədərlə baş-başa qoyur: "Deyirlər, doğulanda h?r bir insanın taleyi alnına yazılır və "yazıya pozu yoxdu". Bizdə belə olmadı. Ağdamsızlıq (Fələk) taleyimizi ömür ağacının elə yenicə cücərən anında yaxaladı, alnımızdakını pozub yerində nə yazdı, hansı xətlə yazdı, biz bir yana, sonra heç özü də oxuya bilmədi. Fələk (Ağdamsızlıq) divara dəyən tabaşirli yastıqcadan qopan toz dənələri kimi hərəmizi bir yana uçurtdu, bir diyara saldı... hər yerə, hər yana səpələndilər. Harda desən varıq, Ağdamdan savayı... "

(Davamı var)

Sabir Rüstəmoğlu,

Azərbaycan Müəllimlər

İnstitutunun Ağcabədi

filialının dosenti

Təzadlar.- 2011.- 15 oktyabr.- S.6.