Əlyazmaları və onun aktual problemləri

(Əvvəli ötən sayda)

Əski memarlıq abidələri - qala divarları, karvansaralar, məscidlər bizə o dönəmlərin hökmdarları, sənətkarları, şair və rəssamları haqqında önəmli bilgilər çatdırır. Daha çox ərəb əlifbası ilə daş üzərində yazılmış bu bilgilər memarlıq abidələrini görünüş baxımdan daha cazibədar, daha gözəl və möhtəşəm etmək məqsədilə birlikdə, eyni zamanda binaların sosial funksiyalarını da, yəni memarlıq abidələrinin dini, sosial-ictimai yaşayış binası olmasını və ya ibadət və s. fəaliyyətlər üçün nəzərdə tutulduğunu da göstərir. Bu abidələr, məzar daşları, görkəmli şəxsiyyətlərə aid əşyalar, həmçinin ev əşyaları, silah növləri, xalı-kilim kimi dekorativ-tətbiqi sənət nümunələri üzərindəki yazılar və bəzək-düzəklərə də diqqət etdiyimiz zaman onların böyük bir ustalıqla hazırlanmasını, burada xəttatlıq sənətinin ən gözəl bədii xüsusiyyətlərini də görə bilirik. Təsadüfi deyil ki, bəzən bu qəbildən olan nümunələri, xüsusilə də dini mətnləri, öyüd-nəsihət xarakterli fikirləri ifadə edən mətnləri əks etdirən yazıları (kalliqrafları) çərçivəyə alıb gerçək bir sənət əsəri kimi nümayiş etdirmək meylləri ilə rastlaşırıq.

Əlyazmaları və mətnlərin araşdırılması ilə əlaqədar problemlərin imkan çərçivəsində türk-islam dünyası kontekstində də nəzərdən keçirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməsinə ehtiyacı var. "İpək yolu" üzərindən uzaq Çindən belə ölkəmizə, oradan da Balkanlara, Türkiyəyə və digər ölkələrə uzanan yol uzunu rast gəlinən onlarca karvansaralarda, oturacaq yerlərində, camilərdə, mədrəsələrdə ərəb əlifbasıyla ərəb və türk dillərində yazılara rast gəlinməsi də bir həqiqətdir. Varlığını II əsrdən başlayaraq sürdürən İpək Yolu ilə əlaqədar tanınmış coğrafiyaşünas-alim, akademik Budaq Budaqovun bir məqaləsində maraqlı məlumatlar verilir. Orada qeyd edilir ki, 1800-cü illərə qədər fəaliyyətdə olan İpək Yolunun müxtəlif qollarına aid ərazinin ən azından 20000 km-i türk xalqlarının yaşadığı ərazilərdən keçirdi. Buradan keçən yolun türk xalqlarının Çin, Qafqaz, Rusiya, Hindistan, ərəb ölkəlrinin xalqları ilə iqtisadi əlaqələrin qurulmasında və inkişafında önəmli rol oynadığı söylənilir.

Maraqlıdır ki, uzun illərdən sonra bu sülh və millətlərarası ticarət yolunun günümüzdəki aktuallığı bir daha üzə çıxdı. Onun yenidən bərpası bir çox dövlət adamlarını və siyasətçiləri düşündürən məsələlərdəndir. Heç şübhəsiz, bu hər tərəfdən perspektivli işdə ölkəmizin də mühüm strateji və vasitəçi bir rol oynaya biləcəyi faktı heç bir şübhə doğurmur. Bununla belə, bir qədər uzaq görünsə də, diqqət çəkdiyimiz tarixi "İpək Yolu" layihəsi üzərindəki araşdırmalar zamanı üzə çıxan bir çox maddi və mədəniyyət abidələrinin meydana gəlməsində heç şübhəsiz Azərbaycan mütəxəssisləri və xəttatlarının da izlərinin olmasını təxmin etmək mümkündür. Hətta dünyanın yeddinci möcüzəsi sayılan Hindistandakı "Tac Mahal" memarlıq abidəsinin inşasında və layihəsinin verilməsində belə, azərbaycanlı sənətkarların da iştirak etmələri söylənilir. Odur ki, əlyazmaçı mütəxəssislərimizin fəaliyyətlərini yalnız əldə olunmuş əlyazmaları (məlumdur ki, onların sayı az deyil, minlərcədir) ilə məhdudlaşdırmamalı, ölkəmizdən, digər ölkələrdə, həmçinin ən qədim zamanlardan üzü bəri bir çox şərq və qərb ölkələri ilə olan iqtisadi-ticarət, sosial-mədəni əlaqələr yolunda da axtarmaq lazımdır.

Burada rast gəldiyimiz maddi-mədəniyyət abidələrində, həmçinin daşda, dəmirdə, palçıqda (gildə), taxtada və s. bu kimi materiallarda öz əksini tapmış qədim yazı nümunlərinin də unudulmaması, onların ən azından foto-şəkillərinin çəkilməsi, əlyazmalar fondunda təsnifata uyğun olaraq xüsusi bir yer almaları da gələcək araşdırmalar baxımından son dərəcə önəmlidir. Xalqımızın İslam dinini qəbul etdiyindən çox-çox öncə yazı və kitab mədəniyyətimizin, inkişaf etmiş dilimizin və ədəbiyyatımızın olmasını sübut yetirən dəlillər və mütəxəssis fikirləri mövcuddur. Paytaxtımız Bakı haqqında ilk dəfə eramızdan 3500 il əvvəl birinci Misir Fironu Menesanın dövründə "Ölülər kitabı"ında məlumat verilir. Bunun özü də Azərbaycanın yazılı abidələrinin qədimliyini göstərir. Tarixi həqiqətləri üzə çıxarmaq, həmçinin keçmiş tariximizə, mənəvi mədəniyyətimizə aid örnəkləri ortaya gətirmək baxımından hələ də yerinə yetiriləcək vəzifələrimiz çoxdur.

Ən qədim maddi-mədəniyyət abidələrimizin kökü mixi yazılarına, Orxan-Yenisey abidələrinə, Zərdüştlüyə, Şamanizmə gedir.

Koreyada XIX əsrə qədər Şamanizm mövcud idi. Orada Şamanizm dövlət siyasətində önəmli mövqeyi olan meyllərdən sayılırdı. Günümüzdə Seulun mərkəzindən bir saat uzaqlıqda 300 Şaman tapınağı (ibadətxanası) fəaliyyət göstərməsi də bəllidir .

Tanrı və dini inanclarda belə türksoylu xalqların sosial adillik, Tanrı inancı, yüksək mənəvi-əxlaqi dəyərlər və gözəllik anlayışları ilə əlaqədar fikirləri ifadə etməklə yanaşı, bunları işarələr vasitəsilə "maddiləşdirmək" və əbədiləşdirmək idealı öz əksini tapmışdı. Məsələn, Orxan-Yenisey abidələrində Bilge Kağanın xalqına olan öyüd-nəsihətləri, dövlətçilik anlayışı, gələcəyə olan baxışları, xalqının taleyi ilə əlaqədar fikirləri həkk olunmuşdur.

Bilinən həqiqətlərə görə, Bilgə Kağanın fikirlərinin daş üzərində daha mükəmməl və estetik bir şəkildə yazılması üçün hətta Çindən belə mütəxəssislər dəvət edilmiş və mətnin yazılması onlara tapşırılmışdı.

Son zamanlar "Orxan-Yenisey" abidələrinin tədqiqi yolunda Türkiyədə ciddi araşdırmalar həyata keçirilir. Türk arxeoloqları və dilşünas-alimlərin Monqolustanda bu sahədə apardığı arxeoloji qazıntılar və tədqiqatlar öz bəhrəsini verir. Bu bir daha türksoylu xalqların ən qədim yazı mədəniyyətinə sahib xalqlar arasında olmasını təsdiqləyir. Təbiidir ki, belə bir mükəmməl yazı sistemi birdən-birə meydana gələ bilməzdi. Onun bu səviyyədə ortaya çıxması, formalaşması, inkişafı üçün yüz illər, bəlkə də daha çox bir zamana ehtiyac var idi. İlk dəfə avstriyalı bir əsgər olan Strahlanberq tərəfindən XVII əsrin əvvəllərində aşkar edilən bu abidələr sonralar Fin əsilli Heykel (1890) və Rus alimi V.Radlovun (1891) dərin marağına səbəb olmuşdu. Lakin bu kitabəni ilk dəfə Danimarkalı alim V.Thompsen (1893) oxunmuş və dünya ictimaiyyətinə çatdırmışdır.

Tanınmış Türkiyə türkoloqu prof. Tələt Tekin bəy isə Orxan türkcəsinin qrammatikasını tərtib etmişdir. Bu bir daha qədim dilimizdə bəlli bir qanunauyğunluğun, daxili məntiqin, oturmuş qayda-qanunların olmasını göstərir. Əks halda, bu yazılı abidənin oxunması heç cürə mümkün ola bilməzdi.

Orxan-Yenisey (və ya Orhun abidələri) abidələrinin əsasən VII əsrin ortalarında ucaldılması təxmin edilir. Bəzi mənbələrə görə, onlar türk dilli xalqlar ədəbiyyatının ilk yazılı örnəklərindən biri kimi qəbul olunur. Bu qəbildən olan örnəklər xalqımızın tarixi dönəmlərdə müxtəlif yazı əlifbalarından (xüsusilə də son yüz illik ərzində - ərəb, latın, kiril, yenə də latın) istifadə etməsini göstərir. Heç şübhəsiz, zaman-zaman əlifbaların müxtəlifliyi əlyazmaları sahəsindəki mütəxəssislərimizin qarşısına müəyyən çətinliklər gətirdiyini də unutmamalıyıq. Bununla belə, keçmişdə fikirlərini bu əlifbalar vasitəsilə gerçəkləşdirməyə məcbur olan ədiblərimizin əlyazmalarının toplanılması, mühafizə edilməsi ilə birlikdə müasir tələblər baxımından onlara olan diqqəti də azaltmamalıyıq. Unutmamaq lazımdır ki, XX əsrin bir çox tanınmış elm və sənət adamlarının, o cümlədən Üzeyir Hacıbəyli, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, M.S.Ordubadi, Y.V.Çəmənzəminli, S.Vurğun, S.Rəhimov kimi tanınmış sənətkarlarımız əsərlərini ərəb və kiril əlifbası ilə yazıblar. Təbiidir ki, bu gerçəkliyin də mütəxəssislər tərəfindən diqqətə alınması tarixən ölkəmizdə əlifba sisteminin yer dəyişmələrini göstərməklə birlikdə, eyni zamanda bu prosesin sosial-ideoloji səbəblərini anlamaq baxımından da faydalıdır. Azərbaycan alimləri, xüsusilə də paleontoloqları xalqımıza aid qədim əlyazmalarını bir çox xarici ölkələrdə də axtarmağı unutmamalıdır. Mənəvi mədəniyyətimizin şah əsərlərindən sayılan "Dədə Qorqud" dastanının əlyazmasının bir nüsxəsi Vatikanda, digəri isə Almaniyanin Drezden kitabxanasında saxlanılmaqdadır.

Tanınmış sənətşünas alim, akademik Rasim Əfəndinin fikrinə görə, xalqımıza aid bir çox dəyərli minyatür, xalı-kilim sənəti nümunələri və əlyazmaları dünyanın bir çox ölkələrində, o cümlədən ABŞ-da, İngiltərədə, Almaniyada, İtaliyada, İraqda dövlət muzeylərində, həmçinin ayrı-ayrı şəxslərin fərdi kolleksiyalarında qorunub saxlanılmaqda, nümayiş etdirilməkdədir .

Zənnimizcə, bu qəbildən abidələrimizi geri qaytarmaq imkanı olmasa belə, onların professionallıqla çəkilmiş foto surətlərinin alınıb ölkəmizə gətirilməsi az da olsa bu sahədəki ehtiyacımızı ödəyə bilərdi. Belə bir təşəbbüs həmçinin Əlyazmalar İnstitutunun əlyazmalar fondunu bir qədər də zənginləşdirər, onu daha da rəngarəng edər və beynəlxalq nüfuzunu da artırardı.

Əlyazmalar tarixinə bir nəzər salsaq, onların hər zaman "maddiləşəcəyi" materiallarla bilavasitə əlaqədə olmasını görə bilərik. İnsanlar hər zaman fikirlərinin, düşüncələrinin münasib bir biçimdə diğərlərinə ötürülə bilməsini diləmişlər.

Mütəxəssislər ən qədim zamanlardan bəri insanların daş, gil, taxta, qaya üzərində mixi yazılar, işarələr həkk etmələrinin tədqiqatın aparır. Eyni zamanda onların insanların papirüs (papirus adətən, Misirdə suda bitən qamışdan düzəldilirdi), həmçinin dəri və parşömen adı ilə tarixə keçən (parşömen isə əsasən də dana dərisindən hazırlanarmış) material üzərində, daha sonralar isə kağız üzərindəki yazılar barəsində maraqlı məlumatlar verilir. Bu materialların əldə edilməsi, istifadəsi, həmçinin üzərindəki yazıların oxunması baxımından müəyyən çətinliklər yaşanırdı. Məsələn, papirusun monopoliyası yalnız Misirə aid idi. parşömen üzərindəki yazılar isə rulon halında olub uzunluqları 6-10, bəzən isə 40 metrəyə çatırdı. Artıq XV-XVI əsrlərdən başlayaraq kağızın və mətbəənin meydana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq Avropa ölkələrində yazıların kağız üzərində gerçəkləşdirilməsinə daha geniş yer verilməyə başlandı. Təxminən II əsrdə Çinlilər tərəfindən icad edilmiş kağızı VIII əsrdə türklər Səmərqəndə gətirmiş, kağız emalı karxanaları yaratmış, ilk dəfə oradan da Avropaya ixrac etmişdilər. Bununla belə, uzun bir zaman kağızla birlikdə papirus və parşömendən də istifadə olunmuşdur. Xüsusilə də mühüm dövlət sənədlərinin, dini kitabların, risalələrin uzun zaman qalması, zamanın təsirinə tab gətirməsi üçün bu materiallardan geniş şəklildə istifadə olunmuşdur. Parşömen üzərində yazılmış əsərlər bu günə kimi öz oxunaqlığını saxlamaqdadır.

(Davamı var)

Şöhrət Səlimbəyli

Təzadlar.-2012.-8 dekabr.-S.13.