Əlyazmaları və onun aktual problemlər

(Əvvəli ötən saylarda)

Məlumdur ki, finikiyalıların miladdan öncə, təxminən 1300-cü ildə ladin qapağında aşkar edilmiş yazıları günümüzə qədər gəlmiş və ilk yazı nümunələrindən sayılır. Alimlər qədim Zərdüşt dünyagörüşünü əks etdirən “Avesta” əsərinin mətninin də 12 min inək dərisi üzərində yazıldığını və onun bəzi bölümlərinin günümüzə qədər gəlməsi və oxunaqlığını saxlamasını qeyd edirlər. Bu soylənilənlər bir daha həm qərb, həm də şərq ölkələrində yaşayan insanların yazı yazmaları üçün bənzər materiallardan istifadə etmələrini göstərməklə birlikdə, eyni zamanda paleoqrafçılarımızın bu sahədə də axtarışlarının davam etdirilməsini tələb edir.

Ümumiyyətlə, türksoylu xalqlar tarix boyu bir neçə yazı sistemləri və əlifbalardan istifadə etdiklərini qeyd edən alimlər Göy Türk, suğdi, uyğur, mani, brakmi, ərəb, suryani, latın, slav (kiril) əlifbalarından istifadə etdiklərini yazırlar. Təbii ki, belə bir vəziyyət əski türklərin çox geniş coğrafi ərazilərdə məskunlaşması ilə əlaqədar idi. Eyni zamanda ən qədim zamanlardan bəri onların yazı mədəniyyətinə malik olmalarını, fikir və düşüncələrini, sadəcə, dil vasitəsilə, səslərlə, sözlərlə deyil, həm də yazılı şəkildə ifadə etmələrini göstərir. Belə bir zəngin yazı sistemləri ilə təmas, heç şübhəsiz, mədəni tərəqqi, qarşılıqlı zənginləşmə, yazılı dilin inkişafı baxımından da müsbət rol oymanaqda idi.

Əlifbanın xalqın maariflənməsi yolunda daha fəal rol oynaya bilməsi dünya mütəfəkkirləri kimi, Azərbaycan maarifçilərini, mütəfəkkirlərini, filosoflarını da hər zaman dərindən düşündürmüşdür. Bu baxımdan, bir çox ədiblərimiz içərisində M.F.Axundovun siması xüsusilə göz önünə gəlir. O, ərəb əlifbasının tədrisi və öyrənilməsi yolunda qarşıya çıxan çətinlikləri göstərirdi. Həmçinin M.F.Axundov müasir mərhələdə bu əlifbanın zamanın tələblərinə uyğun gəlməməsini də yazır, yeni əlifbaya keçmək üçün yollar axtarırdı. Onun bu yoldakı ardıcıl mübarizəsi, hətta bu məqsədlərlə vaxtilə Türkiyəyə getməsi və orada özünə tərəfdarlar araması kimi faktlar mütəxəssislərə yaxşı tanışdır. Bəlkə də M.F.Axundov latın əlifbasına keçməyi türksoylu xalqların bir-birilərini daha yaxından tanımaqları, maariflənmələri, az zaman içərisində Avropa və dünya mədəniyyəti ilə tanış ola bilmələri məqsədilə həyata keçirməyə çalışırdı.

Mütəfəkkirlərimizin və sənət adamlarımızın əksəriyyəti ən qədim zamanlardan günümüzə kimi əsərlərini bütün şərq dünyasında geniş şəkildə yayılmasında ərəb əlifbası vasitəsilə oxucularına çatdıra bilmişlər. Günümüzdə belə, hələ də İranda, İraqda bu əlifba ilə yazıb-yaradan ədiblərimiz yaşayır. Türkiyədə XX əsrin əvvəllərində bir çox ziyalılarımızın, siyasi xadimlərimizin, yazıçılarımızın bu əlifbadan, eyni zamanda latın qrafikasından istifadə etmələri bilinənlər arasındadır. Onlardan Əlibəy Hüseynzadə, Əhməd Cavad, M.Ə.Rəsulzadə kimi o dönəmlərdə Türkiyənin siyasi həyatında mühüm rol oynamış, həmçinin Rusiyanın imperiya siyasətinə qarşı tənqidi yazıları ilə məşhurlaşmış ziyalılarımız var idi. Onların da əlyazmalarının, məqalə və kitablarının nüsxələrinin əldə edilməsi, tədqiqi, dilimizə çevrilməsi, nəşri işi də günümüz baxımından aktual görünməkdədir.

Sovetler Birliyi dönəmində repressiyaya qurban getmiş görkəmli ədəbiyyatşünas-alim Salman Mümtazın məhsuldar fəaliyyətini də bir daha xatırlatmaq istərdik.

Türksoylu xalqların dillərini, ləhcələrini, folklor yaradıcılıqlarını gözəl bilən S.Mümtaz bir çox əsərləri, tənqidi məqalələri ilə bərabər nadir əlyazmalarını, kitabları toplayıb, onları araşdırır və geniş oxucu kütləsinin sərəncamına çatdırmağı son dərəcə önəmli sayırdı. Heç şübhəsiz, bu qəbildən olan nadir şəxsiyyətlərin həyat yolu, yaradıcılıqları, həmçinin keçmiş mədəni irsimizə dair araşdırmaları, kolleksiyaları və şəxsi fikirləri hər zaman diqqət mərkəzində olmalıdır.

H.Zərdabi, M.F.Axundov, Salman Mümtaz, Ü.Hacıbəyli və s. kimi mütəfəkkirlərimizin xalq yaradıcılığı nümunələrinin qorunub-saxlanmasında və mühafizəsində böyük xidmətləri danımazdı. Onlar bu yolda ömürlərinin sonlarına qədər inanclarından dönməmişlər. Bu insanların əməyini, səylərini hər zaman tədqiq etmək gərəklidir. Mütəfəkkirlərimizin topladığı mənəvi sərvətləri bir daha ictimaiyyətin hüzuruna gətirmək, bu sahədə gerçəkləşdirilə bilən hər cürə fəaliyyət və tədbirləri gecikmədən və zamanında yerinə yetirməyi unutmamaq olduqca önəmlidir.

Bu yaxınlarda tanınmış türk folklorşünas-alim, Türkiyədə xalq yaradıcılığı sahəsində bir çox dəyərli əsərləri ilə özünə ad qazandırmış Pertev Naili Boratavın vəsiyyət xarakterli son məktublarından biri ilə tanış oldum. Mən bir daha bu qəbildən olan insanların bəzən xalq yaradıcılığı nümunələrinin toplanması, tədqiqi və təbliğinə bütün ömürlərini həsr etdiklərini, ölümlərindən sonra belə, topladıqları mənəvi mirasın itib-batmamasını, xalqına mal olmasını düşündüklərini hiss etdim. Əfsuslar olsun ki, bu vəziyyət bəzən əlaqədar təşkilatların, öncə də mədəniyyət və təhsil sahəsində çalışan mütəxəssislərin diqqətindən yayınır. Və türk xalqlarının tarixinə olan laqeydlik, etinasızlıq hissləri özünü göstərmiş olur. Bu etinasızlığı 90 ildən çox ömür yaşamış (1907-1998), son illərini mühacirətdə, Parisdə keçirmiş Pertev Naili Boratavın ürək dolu bu sözlərindən hiss edə bilərik.

Burada müdrük folklorçu-alim Ankara Universitetindən ayrılmalı olduğu və elmi çalışmalarını Fransada davam etdirməyini yazır və geyd edirdi: “Arxivimi Fransaya daşıdım. Fürsət əldə etdikcə Türkiyəyə gələrək Balkanlardaki türk topluluqlarına, məmləkətdən xaricdəki arxivlərə yaxınlaşaraq xalq bilmi və xalq ədəbiyyatı nümunələrini toplamağa davam etdim. Doxsan yaşındayam. Müxtəlif tədqiqatlarımda, yayınlarımda bu arxiv materialının sadəcə olaraq bir bölümündən istifadə edə bildim. Arxivin məndən sonra itib-getməməsi son illərin ana məsələlərindən biri olmuşdur. Sonraki elmi nəsillər və ictimaiyyətin faydalanmasını həyata keçirmək üçün bu materiallara sahib çıxacaq Türkiyədən heç bir kimsə və ya təşkilat ortaya çıxmadı. On ilə qədər əvvəl Paris Nanterre Universitetində Prof.Dr. Altan Gökalp arxivimi öz universitetinə əmanətən verilməsini təklif etdi”.

Məktubun diğər bir yerində Pertev Naili bəy bir daha geyd edirdi: “Məsələ mənim əlli ili aşan əməyimin hədər getməsində deyil. Xalq mədəniyyətimizin təkrar əldə edilməyəcək məhsullarının hədər getməsidir”.

Müəllif məktubunda Nanterre Universitetindəki arxiv materiallarının hamısının fotosurətinin Türkiyəyə daşınmasını mühüm sayır. Eyni zamanda bütün bu prosesin mütəxəssislərə həvalə edilməsini, arxiv materiallarının təsnifatının verilməsini, kataloqlarının hazırlanmasını da təklif edirdi.

Pertev Naili Boratav görkəmli türk ictimaiyyətçi alimi Hilmi Ziya Ülkenin, həmçinin tanınmış filoloq, dilşünas alim Köprülünün təsiri altında formalaşmışdı. O, bir şəxsiyyət kimi xalq ədəbiyyatı və folklor tədqiqatlarının qurucusu kimi türk mədəniyyət tarixinə keçə bilmişdir. Onun zəngin arxiv fəaliyyəti bizim tədqiqatçılarımız üçün də faydalı ola biləcəyini düşünürəm.

Pertev Nailinin topladığı arxiv mütəxəssislərin fikilərinə görə, ən önəmli və geniş əhatəli arxivlərdən sayılır. Burada toplanmış xalq nağılları, rəvayətlər, atalar sözləri, şeirlər, lətifələr, mahnılar, xalq teatr nümunələri, hətta etnobotanik xalq təbabəti (fitoterapiya) və astronomiyaya aid məlumatlar bir daha fikrimizi təsdiqləməkdədir.

Arxivdə “Əsli və Kərəm”, “Koroğlu” dastanları ilə birlikdə, ümumiyyətlə, Türkiyənin müxtəlif bölgələrində, həmçinin hüdudlarımıza yaxın bölgələrdə (Qars, Iqdır, Ərdahan, Ərzurum və s.) toplanmış yüzlərcə uşaq oyunu, minlərcə xalq nağılları, eyni zamanda bir çox diğər xalq dastanları yer almışdır.

Pertev Naili bəyin arxivi bizim tədqiqatçılarımız üçün də çox önəmlidir. Alimin bu yaxınlarda çapdan çıxmış “Koroğlu” monoqrafiyası da (“Koroğlu” monoqrafiyası 1931-ci ildə İstanbulda da nəşr edilmişdi) dastan araşdırmaçılarımıza, folklorşünas alimlərimizə, həmçinin paleoqrafçılarımıza maraqlı məlumatlar verə bilər.

Bir şeyi də xatırlatmaq istərdim ki, bütün bunlar, zəngin arxivin yaranması vaxtilə Pertev Nailinin Ankara Universitetinin Dil-Tarix-Coğrafiya fakültəsində çalışmasından qaynaqlanırdı. O, Ankara Universitetində “Xalq ədəbiyyatı Arxivi” dərsləri keçirdi. Zənnimizcə, belə bir fənnin universitetlərimizin filologiya və şərqşünaslıq fakültələrində diqqətə alınması, tədrisi gərəklidir. Təbiidir ki, bu fakültələrdə daha çox Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə aid materialların tədris edilməsinə ehtiyac duyulur.

Son zamanlar türk xalqları arasında qarşılıqlı mədəni əlaqəlrin inkişafı və genişləndirilməsi üçün cox imkanlar yaradılmışdır. Xüsusilə də qədim mədəniyyət tariximizin ortaq mənəvi dəyərlərəri baxımından Türkiyə Cumhuriyyəti ilə olan mədəni əlaqələrimizin inkişafını sosial-mədəni həyatın bütün sahələrində görə bilirik. Əlyazmaları və arxiv mədəniyəti sahəsində də bu mütərəqqi proses günbəgün genişlənir. Məsələn, mütəxəssislərə yaxşı məlumdur ki, ötən il Türkiyənin Bolu Xalq Mədəniyyəti Araşdırma və Təbliği Mərkəzi (BAMER) Azərbaycanda Koroğlu ilə bağlı işıq üzü görmüş bütün nəşrləri Boluya apardı. Daha doğrusu, Türkiyənin Bolu Xalq Mədəniyyəti Araşdırma və Tətligi Mərkəzi həmin nəşrlərin foto surətini, kitabları isə satınalma yolu ilə əldə etdi. Elmi və bədii ədəbiyyat nümunələrini xüsusi olaraq Mərkəzin nəzdində təşkil olunmuş “Koroğlu Tədqiqatlar Şöbəsi”nin istifadəsinə verildı .

Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Babək Qurbanov yazır: “Vaxtilə (1997) Abant İzzet Baysal Universitetində (ABİU) keçiriləcək musiqi tərbiyəsinə həsr olunmuş konfransda iştirak etmək üçün yolum Bolu şəhərinə düşmüşdü. Burada boluluların kütləvi şəkildə Koroğluya olan sönməz sevgilərini, saygılarını gördüm. Bəlkə də bu sevginin ifadəsi idi ki, şəhərdə ilk dəfə olaraq Koroğlunun bir əlində gılınc, diğər əlində isə saz tutmuş, Qıratın belində təsvir edilmiş heykəli ucaldılmışdır. Boluda hər kəs Koroğlunun məhz bolulu olmasına inanır. Etiraf edək ki, Türkiyədə bu ortaq xalq qəhrəmanımıza aid zəngin tarixi, etnoqrafik, elmi-nəzəri və arxiv materiallarının bolluğu var.”

Xalqımızın Koroğluya olan sevgisi heç də az deyil və respublikamızda bu nadir el qəhrəmanına həsr edlmiş elmi-nəzəri məqalələr, kitablar, monoqrafiyalar, konfranslar, ayrı-ayrı sənət əsərlərinin təkrar-təkrar nəşri bir daha söylədiklərimizi təsdiqləyə bilər. Bununla belə, Koroğluşünaslıq elminin inkişafında hələ də çox işlər görüləcəyinə inanır və düşünürük ki, bu yolda Türksoylu qardaş xalqların nailiyytlərindən, həmçinin Bolu şəhərindəki Xalq Mədəniyyətinin Araşdırılması (təhlili) və Təbliği Mərkəzinin zəngin arxivindən yaradıcılıqla istifadə olunmasının da bir daha mənfəətli olacağı fikrini söyləməyə ehtiyac var.

Xatırlatmaq lazımdır ki, bu kimi mədəniyyət abidələrimiz haqqında aşkar məlumatları tanınmış türk ictimaiyyətçi alimi, Hilmi Ziya Ülkenin “Çağdaş türk düşüncə tarixi” adlı fundamental kitabından almaq mümkündür.

Batı alimləri əlyazmalarının araşdırılması, onun tarixi, etnoqrafik, bədii həqiqətlərinin üzə çıxarılması yolundakı faydaları haqqında az yazmamışlar. Fəqət tarixin qaranlıq səhifələrinə müraciət edərkən burada heç də hər zaman yalnız yazılı mənbələrə əsasən fikir yürütməklə qalmamalıyıq. Yaddan çıxarmamalıyıq ki, məzmun və forma etibarilə zəngin folklor yaradıcılığı ən qədim zamanlardan şifahi bir şəkildə formalaşmış, günümüzə qədər bizə gəlib çatmışdır. Bu sözlər şifahi aşıq poeziyasına, ayrı-ayrı dastanlarımıza, bayatılarımıza, atalar sözlərimizə də aid olduğu kimi, eyni zamanda tarixin dərinliklərindən gələn bütün folklor nümunələrinə də aiddir. Təbiidir ki, bu prosesdə xalq yaradıcılığının məhsulu olan bədii dəyərlər bir çox təsirlərə məruz qalır, onun forma və məzmunu zaman-zaman dönəmin sosial-mədəni mühitinə, insanların zövq və tələbatlarına, həmçinin bu dəyərləri icra edən, xalq sənətkarlarının fərdi üslub tərzinə, dünyagörüşünə uyğun olaraq heç də ilk variantındakı kimi qalmır, bəzən əsaslı dəyişikliklərə uğrayır. Bu dəyişiklikləri, yəni nəyin ilk mərhələyə aid olub-olmamasını, nəyin daha sonralar qazanılmasını ayırd etmək əslində xalqın bədii təfəkkürünü, düşüncə tərzini tarixi inkişaf yolunu da anlamaya imkan yaratmışdır. Məhz bu səbəblərə görə də belə bir araşdırmanın hər zaman aktual məna kəsb edə bilməsini söyləmək mümkündür.

Şöhrət Səlimbəyli

Təzadlar.-2012.-11 dekabr.-S.13.