AĞDAM AĞRISI

(Xəyalımdakı və xatirəmdəki Ağdamı və ağdamlı günləri xatırlayarkən)

...Sonralar həmin həyətin qonşuluğuna Yaqub adlı bir kişinin ailəsi hardansa köçüb məskən salmışdı. Bizim darvaza ilə qabaq-qənşər evdə yaşayanları yaxşı tanımırdım, deyirdilər ki, evin kişisi hansısa rayonda işləyir...

Sonra sıralanırdı Şelli Bəhramın evi, arabaçı Süleyman kişinin həyəti, "buxaltır" Əbdüləhədin evi, Qəzənfər müəllimin, Vəlişin evi...

Beləliklə, tay-tuşlarımın, bütün məhəllə uşaqlarının hamısının atası vardı, o ataların hamısını görmüşdüm, tanıyırdım, tək bizim evdə kişi - ata yoxuydu...

İyirmi iki yaşı olanda əri Yaqubu - atamı əsgərliyə yola salmış, bir qız üç oğlanla (qardaşlarım ekiz idi) bir damın altında qalmış əzəmətli, vüqarlı, şahənşah anam Zəhra Molla Mürşüd qızının evində kişi yoxuydu... Evimizin atası da, anası da anam özüydü... O, əri Məmmədov Yaqub Şükür oğlunun 1943-cü ilin 18 fevralında filan nömrəli alayın siyasi rəhbəri vəzifəsində, baş leytenant rütbəsində Moskva ətrafındakı döyüşlərdə həlak olması barədə "qara" kağız almışdı, bizdən gizlədirdi...

Atam həlak olanda mənim 6, bacımın 4, ekiz qardaşlarımın 2 yaşı vardı, bənzərsiz anam 24 yaşındaydı... Sonrakı illərdə atam Yaqubun həlak olmasına dair rəsmi məlumatı o vaxtkı SSRİ Müdafiə Nazirliyinin Podolsk şəhərində yerləşən Mərkəzi Arxivindən ala bildim...

Məhəlləmizin analarının hamısını "xala" - deyib çağırardıq.

Sayad xala, Nübar xala, Südabə xala, Zərif xala, Qələm xala, Qütəvvər xala, Tovuz xala, Əsmət xala, Şəkər xala, Əfruz xala...

O açıq çöhrəli, abırlı, ismətli, əlləri (əməlləri!) qızıl, kövrək, zərif xalaların dilindən "başına dönüm", "qurbanın olum", "qadan alım" sözlərindən başqa bir söz eşidən olmazdı. Bu ifadələr qulaqlarımızdan keçib üz-gözümüzü işıqlandırardı. İndi harda qaldı, hanı o şirin-şəkər sözlər, o mehribanlıq, istiqanlılıq, o qızılgül çöhrəli xalalar...

İndi o sözlərə də güllə dəyib, qaçqın-köçkün vəziyyətinə düşüb, dağlarda, düzlərdə əriyib yoxa çıxıb. Yox, lənət şeytana, Şəmsi Vəfadarla öz aramızda Qarabağın xalq şairi adlandırdığımız, ünsiyyətinə, qələminə inandığımız Ənvər Əhmədlə telefonla danışanda, görüşəndə "başına dönüm", "qadan alım" - deyir bizlərə, bizlər də bu sözlərin məstedici təsirindən axıb gedirik (bununla belə, hər tanış-bilişə "başına dönüm", "qadan alım" demək heç də vacib deyil, məncə, sözə qənaət etməyi öyrənməliyik...)...

Fürsətdən istifadə edib, 2003-cü ildə yazıq anam Zəhranın yas mərasimlərində mənə maddi-mənəvi dayaq verdiyinə görə Ənvər Əhmədə və Qarabağın seçilib-sayılan kişilərindən olan Fəxrəddin Həsənova minnətdar olduğumu bildirirəm.

Çəpərbir qonşumuz (həm də qohumumuz) alagöz Südabə xalanın ət kötüyünə vurduğu baltanın səsini hələ də eşidirəm desəm, inanın mənə. Onun civə kimi par-par yanan quzu ətindən bişirdiyi yarpaq dolmasının dünyanın ən bahalı ətrindən də bihuşedici qoxusu çəpəri adlayıb bürüyərdi həyət-bacanı...

O illərin toyları, yas məclisləri, Novruz bayramları başqa bir biçimdəydi, ayrı bir ovqatdaydı, pozulmaz bir axardaydı... Biz şəhər uşaqları Novruz bayramını əla keçirmək, gur tonqallar yandırmaq məqsədilə - yaxın kəndlərə dağılardıq - Seyidli, Muradbəyli, Ətyeməzli, Şelli, Əhmədavar, Sarıhacılı bağlarından çırpı şələləri daşıyardıq məhəlləmizə.

O gur tonqallar yandıran Yerlə, Göylə əlləşən uşaqlıq dostlarım hara getdi, necə oldu görəsən... Comərdliyi, haqsevərliyi və mərifəti ilə bütün Qarabağda ad çıxarmış igid Rey Babayevi ötən əsrin 60-cı illərində, lap gənc yaşlarında Bakıda qətlə yetirdilər. BDU-nun kafedra müdiri professor Maqbet Məmmədov, sinif yoldaşım, qonşum rayonda rəhbər vəzifələrdə çalışmış Səyyaf Əliyev, əmioğlum Sabir, Dadaşoğlu Eldar, Tovuzoğlu Çingiz, Bəhmənoğlu Aydın, Oqtay, Arif, Akif Əsgərov qardaşları, körpə vaxtı ağır xəstəlik keçirmələri nəticəsində ağıl cəhətcə geri qalmış və hamının dəli Xasay, dəli Elman - deyə çağırdığı qonşularımız, 18 yaşında naşı və biganə cərrahın yaramazlığı ucbatından vəfat etmiş kiçik qardaşım Tofiq elə bir heç yoxuymuşlar, yuxuymuşlar, nağılmışlar...

Novruzun çərşənbə axşamlarında bəhsə-bəhsə düşüb baxırdıq görək kimin tonqalı daha gur yanacaq, alov nə qədər daha çox üzüyuxarı millinəcək, kim hündür alovun üstündən tullanmağı bacaracaq, çətənəli, küncütlü qovurğanın, Şəki düyüsündən dəmlənmiş plovun qoxusu bürüyərdi ilk bahar gecələrini...

Uşaqların üst-başından qovurqa ətri gələrdi... Hələ tonqal sönməmiş evlərə torbaatma dəsgahı başlardı, torbamıza qoyulmuş şirniyyatı, qırmızı, sarı boyanmış yumurtaları, qoz-fındığı bir yerə toplayıb yenidən tonqal başına yığılıb məzələnərdik, deyib-gülərdik. Səhərisi gün yumurtalardan qatar qurub - sıraya düzüb döyüşdürərdik. Kimin əlindəki son yumurta qırılmasaydı - yəni o biri yumurtaları qırsaydı o adam qalib hesab edilirdi və sınmış yumurtalar onun olardı.

Bayram günlərində hökmən nəsə təzə bir şey geyinib çıxardıq küçəyə. Yazıq anam bizə təzə corab və ya cib yaylığı alardı...

Yeri gəlmişkən, onu da deyim ki, mən ilk dəfə kostyumu onuncu sinifi qurtaran ili geyinmişəm...

Bir mahnı da deyildiyi kimi, Ağdam Qarabağın toy otağıydı. Toylarımız əsasən çadırlarda keçərdi. Biz uşaqlar da çadırın bir ucunu qatlayıb çalıb oxuyanlara, qol götürüb oynayanlara baxardıq, sevinərdik, atılıb düşərdik.

Məşhur xanəndələri - Xan Şuşinskini, Əbülfət Əliyevi, Mütəllim Mütəllimovu, Mürşdü Məmmədovu, Bəylər Nəcəfovu, İldırım Həsənovu, Yunis Qarabağlını, Bəkir Həşimovu Ağdam toylarında görmüşdük.

Tarçalan Cəlalı, Bəhməni, Məşədi Nərimanı, Abbas Yusifovu, qarmonçalan kor Əlini, Kəblabəyimi, Yusif Yusifovu, Yelmarı, kamançaçı Elman Bədəlovu, qabalçalan çopur Xanları, Qəhrəmanı, Məşdini, Sərdarı, uşaqdan-böyüyə hamımız tanıyırdıq. Oyun havalarından "Krasnı Azərbaycan", "Ceyranı", "Ləzginka" o vaxtlar çox dəbdə idi.

Ağdamın maraqlı və yaddaqalan teatr həyatı vardı. Və etiraf etməliyik ki, o vaxtlar teatra həvəs indikindən qat-qat yüksək idi. Ağdam Dövlət Dram teatrına uzun illər rəhbərlik etmiş görkəmli aktyor Məmməd Əmirovun Qacar obrazı hələ də yaddaşımdan silinməyib. Əməkdar rejissor Heydər Şəmsizadə, əməkdar artistlər - Narınc Məlikova, Firəngiz Abbasova, Qaflan Muradov, Əkbər Rəcəbov kimi sənətkarlar camaat arasında böyük hörmət qazana bilmişdilər.

Belə bir məqamda, yəni ruhumuzun və cismimizin Məkkəsi Ağdam haqqında təəssüf, nisgil və qüssə dolu söhbət açdığım məqamda ötən əsrin 50-ci illərində yaxından-uzaqdan tanıdığım, yaddaşımdan silinməyən bir sıra sanballı, seçilib-sayılan, işıqlı şəxsiyyətlərin adını bu yazıda çəkib, onları xatırlamasam, günaha bata bilərəm, özüm-özümdən inciyərəm.

Müəllim adını, müəllim şərəfini həmişə ucada-zirvədə saxlamağı bacarmış Zülfüqar Səfərəliyevin, Şiraslan Abdullayevin, Karrar Mikayılovun, Hacı Hacızadənin, bilavasitə dərs aldığım Dilquşə müəllimin, Fazilə müəllimin, Süsən müəllimin, Fatma müəllimin, Musa Muradovun, Kamal Qaradağlının, Fikrət Hacıyevin unudulmaz adları yaddaşımın göy qübbəsində həmişə sayrışmaqdadır.

O vaxtlar Ağdam şəhərinin əsl ziyalı dəstəsinin ön sıralarında Əhəd Ələkbərov, Süleyman Zeynalov, Rasim Quliyev, Əhməd Qasımov, Ramiz Rəsulov, Yusif Əhmədov, Məmməd Məmmədov, Zeynal Məmmədov, İsa Bəylərov, Muxtar Əliyev, Dadaş Mehdiyev, Cahangir Məmmədov....kimi dizibərk kişilər görünərdi.

Ağdam toyları barədə fikirləşəndə çox qəmli, çox kədərli bir toyu həyəcanla, yana-yana xatırlayıram. Elə bu cümləni yazandan sonra həyətə çıxdım, yamyaşıl payız otlarının kövrək təbəssümü, sonbahar Günəşinin ilıq şəfəqləri, bağ qonşum Eldar kişinin göylərə qaldırdığı ağappaq, alabəzək göyərçinlərinin uçuşu, tərtəmiz, dumduru Göy üzü ruhumdakı yanğını, ifadə edə biləcəyim, danışa biləcəyim qəmli hekayəni necə başlamağıma, hansı sözü, hansı ifadəni tapıb bu kədər simfoniyasını səsləndirməkdə mənə yardımçı olacağı barədə düşündüm. Amma, ağır olsa da, mən bu əhvalatı danışmaq qərarımı dəyişmirəm, dedim - özüm-özümə, yazmalıyam!

1952-ci ilin payız günlərinin biriydi, yağışlı, çiskinli bir havaydı, biz məhəllə uşaqları toplaşıb küçəmizdən bir az yuxarıdakı həyətlərin birində Ağdamda faytonçu Çərkəz adı ilə məşhur olmuş kişinin oğlu Rəşidin toyuna getdik. Yuxarıda dediyim kimi, çadır toylarının öz aləmi, öz səliqə-səhmanı vardı. Onda toylar adətən üç gün olardı. Biz uşaqlar da toylarda yerimizi bilirdik - brezent çadırın ətəyini qaldırıb, ya da bir küncünü aralayıb çalıb-oxuyanlara, oynayanlara baxardıq, sümüyümüzə düşən oyun havaları çalınanda atılıb-düşərdik.

Toyun 3-cü - axırıncı günü idi. Axşamüstü yağış çiləməyə başlamışdı. "Şofer" Məmi özünün məşhur "Emadin" adlandırılan maşını ilə şəhərdən 10-12 km aralıda yerləşən Çəmənli kəndindən gəlin gətirməyə getmişdi. Bir dəstə cavan oğlan "qazəllibir" markalı maşının banında arxasınca yola düşmüşdü. Biz də səbrimizi basıb gəlin maşınını gözləməkdəydik, əsl şənlik, pəstah gəlin gələndən sonraydı...

Birdən səs-küy çadırı götürdü başına, dedilər ki, çadırın üstünə tok düşüb, adamlar güllə kimi cadırdan bayıra atıldılar. Və bir qadının fəryadı bizi yerimizdən oynatdı:

- Ay aman, uşaqları tok vurdu!

İki nəfər cavan oğlanın eyvanın qarşısında, çadırın böyründə yerə sərildiyini gördük.

Bir kişi bağırtısı qulaqlarımızı deşib keçdi:

- Vay evimiz yıxıldı, Rəşidi tok vurdu!..

Qırılıb nəm çadırın üstünə düşmüş elektrik naqilinə əlləri toxunan toyun bəyi - Rəşid, onun sağdışı və soldışı Əliqara və Sultan adlı iki nəfər cavan oğlan bir göz qırpımında kömür kimi qaralıb torpağa sərildilər.

Elə həmin çadırdaca tez-tələsik üç yerdə torpağı qazıb hər üç cavanı boğazlarınadək torpağa basdırdılar. Kimsə deyirdi ki, heç nə olmaz, torpaq onların bədənlərindəki elektrik cəryanını çəkib çıxarar, daha nə bilim nə...

Elə bu həyəcanlı məqamlarda gəlin maşını həyətə daxil oldu... Siz Allah məni bağışlayın, elə bir söz, ifadə, cümlə tapa bilməyəcəm ki, o axşamın, o məqamın dəhşətli mənzərəsini təsvir edib sizlərə çatdıra bilim. Həmin gün Ağdamda qiyamət qopmuşdu, əsl qiyamət günüdü həmin gün...

O da yadımda qalıb ki, o müsibətdən sonra uzun müddət Ağdamda söz-söhbət gəzdi ki, Rəşid, Əliqara və Sultan diriliblər, qəbri dağıdıb çıxıblar, ağ kəfənə bürünüb gecələr küçələrdə gəzirlər...

Biz uşaqlar da qorxumuzdan xeyli müddət qaş qaralandan sonra evdən bayıra çıxmazdıq...

Ağdamın toy, yas mərasimlərinin keçirilməsi qaydaları da yaddaşımda möhkəm qalıb.

Toy, yas evlərinə lazım olan bütün zəruri qab-qacaq, stol, stul, vedrə, qazan, çəngəl-bıçaq... və digər əşyalar qonşulardan toplanardı. Onda kirayə xidməti nə gəzirdi ki, adlı siyahı tutulardı və həmin siyahıda qaşıqdan, çömçədən, aşsüzəndən, kəfkirdən, stəkan-nəlbəkidən tutmuş, mis qazana, samovardək bütün əşyaların sayı qeyd olunardı. Mərasimlər bitdikdən sonra həmin əşyalar tər-təmiz yuyulub suya çəkiləndən sonra sahiblərinə qaytarılardı, işdi-şayəd şüşə qablardan qırılan, sınan olsaydı qab sahibi deyərdi: sınan şeylər xeyirliyədi, təki sınan şüşə olsun, ürəyimiz sınmasın...

Qohumlar, yaxınlar yas yerlərinə əliboş gəlməzdilər; kimsə bir teşt çörək bişirib gətirərdi, kimsə bir erkək kəsib verərdi, kisə-kisə kartof, soğan, torbalarda çay, qənd, qutularda yağ və s. yas evinə daşınardı... Yas məclislərində dəftər açmaq və ora siyahı ilə pul yazdırmaq məsələsi sonralar dəbə düşdü. Biz uşaq olanda belə qaydalar yox idi.

Dəfn mərasimlərində dini adətlərə çox ciddi əməl olunardı. Vəfat etmiş şəxslərin yuyulub, kəfənlənməsi, cənazə namazının qılınması, dəfnin təşkili kimi məsələlərlə yas yiyəsindən əvvəl qohum, qonşu məşğul olardı. O da yadımdadır ki, qəbrin üstünə tut ağacının yarmaçasını qoyardılar, üstünə tol çəkib torpaqlayardılar...

Hitlet müharibəsindən sonra dinc həyat tərzinə başlayan Ağdam keçən əsrin 50-ci illərindən sonra, (xüsusilə 70-80-ci illərdə) yüksək sosial-iqtisadi tərəqqiyə qovuşmaqdaydı. Şahbulağın qənd kimi ağ daşlarından imarətlər tikilirdi, kəndlərlə rayon mərkəzi arasında sosial-mədəni həyat tərzinin fərqləri aradan çıxırdı, sənaye, kənd təsərrüfatı obyektləri inkişaf edirdi, Azərbaycanın aran rayonlarına kübrə əvəzinə bəzən Ağdamın qara-çəhrayı torpaqlarını bağ-bağçalarına maşın-maşın daşıyanları da görmüşdüm o illərdə...

Rayonun barlı-bərəkətli münbit torpaqlarında becərilən taxılı, pambığı, üzümü, bostan bitkilərini, meyvə-tərəvəzi yığıb-yığışdırmaq mümkün deyildi, dağlıq rayonlardan köməyə gələrdilər. Məktəblər bağlanardı. Hamı məhsul yığımına cəlb olunardı. Bakıdan, ali məktəblərdən, texnikumlardan tələbələr gələrdi köməyə. Mal-qaranın, qoyun-quzunun sayı-hesabı bilinməzdi.

Şənbə-bazar günlərində bollıqan aşıb-daşan Ağdam bazarının həndəvərində maşın saxlamağa yer qəhətə çıxardı, bazar mərkəzindən kənarda ayrıca un-taxıl bazarı, mal-qara bazarı, xalı-gəbə bazarı, yay günlərində yemiş-qarpız bazarı... gələ-gəl deyərdi. Al qırmızı, tünd qırmızı, sapsarı, ağappaq uzun saplaqlı gülləri, iri məcməyilərə yığıb "iyli gül", "iyli gül" - deyə bazarı dolanan oğlan uşaqlarının gül kimi təmiz sifətləri hələ də gözümün qabağındadı. Gül fəslində Ağdam bazarından qızılgül ətri gələrdi...

Atom bombası haqqında söz düşəndə deyərdilər ki, yalan sözdür, atom - filan yoxdur, olsaydı Ağdam bazarında satılardı. Ağdam bazarı olmasaydı Qarabağın dağlıq ərazilərində məskunlaşmış ermənilər acından ölərdilər... Bu məşhur bazardan danışarkən bazarın məşhur "dəlilərini", alıb-satanlarını, yükdaşıyanlarını və başqalarını xatırlamasam, yada salıb adlarını çəkməsəm günah olar...

Dəli Dilbər adlanan orta yaşlı yaraşıqlı bu qadın hamıyla gülə-gülə danışardı, zarafat eyləyərdi. Bir gün mədəniyyət evində böyük bir tədbir keçirilirdi, biz uşaqlar da meydançaya toplaşıb gəlib-gedənlərə baxırdıq. Dilbər də allı-güllü paltarla meydançadaydı. Yenicə raykom katibi seçilmiş bir qadın yanımızda maşından düşdü. Dilbər onu görən kimi qayıtdı ki, aazz filankəs, maşallah nə qəşəngləşmisən, raykomluq saa düşüb, aazz... Hamımız uğunub getdik... Məşədi Qulam, Çəmənli Qarakişi, Xanəhməd, Əsgər bəy, uzun Əbiş, tumsatan Neji, Bəndi qardaşları, ayaqüstü alver edən Həsi, Hüsü qardaşları, kürd Abdulla, qəzetçi Möhü, şoraba Həsənqulu, bazarın o vaxtkı milisioneri "pota" Çərkəz Ağdam bazarının emblemləri idilər... Ağdam camaatının forslu Rəşid adlandırdığı yaraşıqlı bir kişini görmüşdüm, tanıyırdım. Peşəsi qəssablıq idi. Babalı deyənlərin boynuna, deyirdilər ki, forslu Rəşid həm də möhkəm qumarbazdı. Bir də görürdük ki, forslu Rəşid təzə gümüşü papaqda, saqqallı fəraş olmuş vəziyyətdə, "stalinski" formada - "kabrikord" deyilən parçadan tikilmiş ikicibli köynəkdə, enli kəmərli, "qəlfeyi" şalvarda, parpar yanan xurum çəkmədə başını dik tutub şəhərin küçələrində gəzir.

Görənlər deyirdilər: "Hə, bu axşam udub..."

Başqa bir vaxtda görərdik ki, Rəşid kişi budu ha gəlir. Başında uzun dimdikli kepka, üz-gözü saqqallı, əynində nimdaş bir pencək, köhnə şalvarının balaqları corabın içində, ayağında qaloş, başıaşağı harasa gedir...

Adamlar pıçıldaşırdı: "Vayy, bu axşam uduzub..."

Ulu Yaradan onların hamısına rəhmət eləsin, onların hamısı özümüzünküydü, Qarabağın qəribə, qeyri-adi taleyli övladlarıydı...

Aqil Abbasın dünyanın ən varlı şəhəri adlandırdığı Ağdam bir vaxtlar ömrünün bəxtəvər günlərini yaşamaqdaydı və heç şübhəsiz ki, Qarabağ müharibəsi olmasaydı, indi, bu müstəqillik illərində Ağdam Dubayabənzər möhtəşəm bir şəhərə çevrilmişdi şübhəsiz!

1989-cu ilin yayında mərkəzi partiya aparatının işçisi kimi, Qarabağ hadisələri ilə əlaqədar, Tərtər rayonuna təhkim edilmişdim, çox gərgin, mürəkkəb, həyəcanlı günlər idi. Raykomun birinci katibi rəhmətlik Məmmədqulu Hüseynov (həmin vaxtlarda beyninə qansızmadan vəfat etdi) bir gün dedi ki, ay Ramiz müəllim, nə müddətdir rayondasan, burdan-bura Ağdama gedib anana baş çəkmirsən, gəlsənə 2-3 saatlığa gedib ananla görüşüb qayıdasan.

Razılaşdıq və bir gün Ağdama - evimizə, anamı görməyə getdim. Xoş-beşdən sonra qardaşım Fuad mənə dedi ki, bu arvad (anamı nəzərdə tuturdu) məni yaman incidir, razı olmur, imkan vermir ki, bu evə bir əl gəzdirim, zirzəmini qazdırıb genişləndirim, şüşəbəndi bir az qabağa çəkdirim, pəncərələrini təzələyim, daha işıqlı və rahat olsun, istəyirsən gedək özün bax, zirzəmi dəmirlə, taxta ilə, sementlə, boya ilə doludur, pulum yetərincə var (o illərdə əmanət kasalarına özünün və uşaqlarının adına qoyduğu 131 min manat (rubl) pulun geri qaytarılmasını gözləyən Fuad indi Bakıda didərginlik həyatı yaşayır və möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin əmanətlə bağlı Fərmanına xeyli sevinib). Bəlkə mamamı (biz anamıza "mama" deyərdik) birtəhər dilə tutasan... Mən də anamdan soruşdum ki, niyə icazə vermisən ki, Fuad təmir işinə başlasın, yaydır da, təmir tez də qurtarar. Yazıq anam hər iki əlini üzüyuxarı dağlara sarı qaldırıb dedi:

- Yox, ay bala, yox, nə vaxtkı o ermənilərdən qurtardıq, sakitlik oldu, bax, onda bu ev, bu da siz, nə bacarırsınız eyləyin, indi olmaz!

Mən gülə-gülə qayıtdım ki, ay Molla Mürşüdün qızı ( hərdən zarafatla onu belə çağırardım) sən elə bilirsən ki, ermənilər Ağdama gələcək, ay hay gəldilər ha, bircə o qalmışdı elə!.. Anam yenə təkidlə: - yox, bala, yox olmaz! - dedi.

Sən nə qədər ağıllıymışsan, sən nə qədər uzaqgörənmişsən, mənim çıraq anam, dözümlü anam, bənzərsiz anam, gəlin getdiyi evin yasını görmüş, sinəsi dağlı anam... Məktəb üzü görməmiş, dəftər-kitabı höccələyə-höccələyə oxuyan alim anamın duyğusuna, hissiyyatına, məntiqinə baxın bir: - "ermənilərlə qurtaraq, sonra..."

Görəsən, milyonlarla pul töküb minbir əziyyətlə dağlara, daşlara tikinti materialları daşıtdırıb, erməninin qulağının dibində, Xocalıda, Şuşanın kəndlərində, Laçın tərəflərdə vurhavurla küçə saldıran, ev tikdirən, sənaye obyektləri quran o vaxtkı "başbilənlər" niyə mənim anam kimi düşünə bilmədilər, kor idilərmi, kar idilərmi, türk qardaşlarımız demişkən, qafaları işləmirdimi?..

Atasız (kişisiz!) qalmış evimizin çırağı o illərdə sönməmişdi. Atam Yaqub Şükür oğlu (babam Şükür kişi Qarabağın məşhur qəssablarından biri olub və 1918-ci ildə qəssab dükanının qarşısında ermənini çəki daşı ilə vurub cəhənnəmə vasil etmişdi. Həmin erməni dığasının adamları 1918-ci ilin Novruz Bayramı günlərində Şükür babamı Abdal - Gülablı kəndlərinin ərazisində at arabası ilə gedərkən tüfənglə yaralayıblar və nəticədə babam həmin yaradan vəfat edib) nəhəng bir dövlətin azadlığı uğrunda həlak oldu, evi isə Qarabağda sağ-salamat dururdu, taleyin qismət bildiyi ömrünü yaşamaqdaydı...

Berlin Ağdamdan min-min kilometrlərlə uzaqdaydı, Berlinlə Ağdamın nə düşmənçiliyi ola bilərdi ki...

Atam Yaqubun Qarabağdakı evinin Hitlerin Almaniyadakı evinə nə maneçiliyi vardı ki... Sən demə, Qarabağın, Ağdamın, Şuşanın, küçəmizin, evimizin... düşməni eləcə yanımızdaymış, ən uzağı 25-30 dəqiqəlik bir məsafədəymiş, şeytan quyusu Stepanakertdən xəbərimiz yoxuymuş... "qardaş olub Haystan -Azərbaycan" diringisi ilə başımızı qatıblarmış, sən demə... Atamın Hitler müharibəsində həlak olduğu (fevral, 1943-cü il) tarixdən düz əlli il sonra (yanvar, 1993-cü il) onun Ağdam şəhərində tikdirdiyi ev həlak oldu, dağıdıldı, dəmir papağının üstünə düşən bombadan para-para oldu, tikələndi... Bu erməni faşizmi nə yamanmış, nə qəddarmış, İlahi!

İş elə gətirdi ki, 1990-ci ilin yaz-yay-payız aylarında 210 gün müddətində mən o iblis yuvasında - indi Xankəndi adlandırdığımız yerdə - Təşkilat Komitəsi adlanan mənasız bir qurumda çalışmalı oldum və onda gördüm ki, Qarabağ hər saat, hər gün əlimizdən getməkdədir...

İndi Ağdam şəhəri adlı bir məkan yoxdu. Cəngəllik basmış, küçələrinin yolu-izi pozulmuş, bünövrəsi qarala-qarala qalmış binaların foto görüntülərinə baxan bizlərin qəzəbdən, hiddətdən, intiqam hissindən qabaran, püskürən qapqara tüstüsü təpəmizin ortasından çıxmırsa, beyinlərə qan sızmırsa, bu da bir möcüzədi...

1993-cü ilin yanvarında bombalanmış, qətlə yetirilmiş evimizin yasına, harayına getdim, başına dolandım, göz qapaqlarını sığamağa taqətim çatmadı, istədim ağlayam göz yaşım qəhətə çıxdı, tapılmadı. Fotolarda göründüyü kimi, ana babam Molla Mürşüdün uzun illər başçılıq etdiyi (ötən əsrin 50-ci illərində) indi içərisində at-eşşək, mal-qara, adını çəkmək istəmədiyim o murdar heyvan saxlanılan Ağdam məscidinin sınıx-salxaq, köksü yaralı qoşa minarəsi qollarını açıb balalarını haraylamaqdadı...

Qədim cındır nənələri dünyanın ilk fahişə qadını Anahid adı ilə tarixin qara üzünə yazılmış (F.Engels) bu idbar erməni faşistləri təkcə millətimizin yox, obalarımızın, evlərimizin, həyət-bağçamızın, ağaclarımızın, çəmənlərimizin, dağ-dərəmizin, ormanlarımızın, qaynar bulaqlarımızın, axar çaylarımızın, uçar quşlarımızın, başımız üstündəki Göy qübbəsinin düşməniymiş, qəddar qatiliymiş, sən demə...

Mən "fahişə" və "faşizm" ifadələrinin lüğəti mənasını araşdırdım. Həm də ilk hecası eyni olan bu iki yaramaz sözün mənasına baxın bir: - lüğət kitablarında yazılır: "fahişə" - ərəb sözüdür, özünü pula satan, fahişəliklə məşğul olan qadın deməkdir. - "faşizm" - italayanca qatı şovinizm (erməni şovinizmi - R.M.), terrorçuluq (erməni terroru - R.M.), müharibə ocağı (Ermənistan ordusunun işğalı - R.M.) deməkdir. Erməni "alimi" şeytan M.Nalbandyanın aşağıdakı zəhərli fikri faşizm şüarı deyilmi: "Ey erməni, sən yolda ilan görüb öldürmürsənsə, eybi yoxdur. Yox, əgər türk görüb öldürməsən, sən xainsən, sən qorxaqsaq, sən əclafsan, sən erməni deyilsən..."

(Ardı var)

Ramiz Məmmədzadə

Təzadlar.- 2012.- 5 iyul.- S.12-13.