Qəbələ və İsmayıllı kəndlərinin toponimləri

"Qəbələdə Odi (udin) kilsəsi zərdüştlərin ən qədim dini ocağı və məbədidir. Məbədin xristianlıqla heç bir bağlılığı yoxdur. Ən azı ona görə ki, məbəddə asılan, oxunub dərk olunmayan duasında iki dəfə "Baki" sözü yazılıb.

(Əvvəli dünənki sayda)

Vəndam

1) Dam - tor, cələ, tələ.

2) Dam - ev heyvanı, heyvan; ev quşu.

3) Damü dəd - ev, çöl heyvanları, heyvanat, bütün heyvanlar (bax. ə.f. lüğ. səh 136).

Dam sözü müxtəlif forma və mənaları ilə ilkin heyvandarlığa, çöl heyvanlarının ilkin əhlilləşdirilməsinə işarə verən sözlərdir.

Bu baxımdan, "Vəndam" əslində "Əvandam" olmalıdır, yəni ilkin oturaqlığa keçən məkan.

Vəndam - ikinci mənası ilə; Dam(ən) söz mahiyyətinə görə dağətəyi olan yer mənasındadır.

Dam(ən) - ətək; Dameniyi-guh - dağ ətəyi (bax. ə.f. lüğ. səh 136). ümumi məna dağətyi olan məkan mənasındadır. 2-ci məna daha uyğun gəlir.

Həzrə

Əslində bu yerin adı Həzrə deyil, "Həzər" olmalıdır.

Həzər - oturaq, həayta keçənlər, ilkin olaraq (bax. ə.f. lüğ. səh 718).

Bu isə Qəblənin (qəbələ) qədim tarixi ilə üst-üstə düşür.

Bünut (Bunut)

Bunut kəndi bu adı daşısa da, onun düzgün vurğusu Bün)ut) olmalıdır.

1) Bün - bünövrə, təməl.

2) Bün(yad) özül, kök, əsas, bina təməl (bax. ə.f. lüğ. səh 81).

ümumi məna qədim məkan mənasındadır.

Tul-tül

1) Tul - göy.

2) Tül - doğan, günəş (bax. ə.f. lüğ. səh 653-654).

ümumi məna göy, günəş altında doğulan ilkin məkan, yer mənasında.

Duzaxlı (Dizaxlı)

Duz - yandıran, yandırıcı (bax. ə.f. lüğ. səh 157).

ümumi məna günəş yandıran, isti olan yer.

Böyük Dirilli

Dir - gec, vaxtı keçmiş (bax. ə.f. lüğ. səh 156).

Dirilli - böyük, qədim məkan mənasında. Qədim adlar sırasına malik olan kənddir, məkandır.

Şamlı

Şamlı adı demək olar ki, Şirvanın bütün bölgələrdə vardır. Dünyanın ən qədim, mən deyərdim ki, ilkin toponimidir Şamlı. Şamlı adı müxtəlif məna və mahiyyətlərdə təzahür edir. Şamlı qışlağı, Şamlı kəndi, Şamlı tayfası, Şamlı məhəlləsi və b. forma və məzmunllarda müxtəlif rayon və bölgələrdə mövcuddur. Bunların da kökü atəşpərəstlərə və atəşpərəstlərin Günəşə sitayiş etməsinə bağlanır. Şamlı adının Suriyaya heç bir bağlılığı yoxdur, əksinə, Suriya Şamının buraya bağlılığı ola bilər və vardır

Ümumi məna Günəşə beyyət edənlər məkanı mənasındadır.

Tola

Əslində bu yeri Tola yox, Tohilə olmalıdır. Toh təhi adı ilə vəhdətdə götürülür.

Toh - təh - dib, aşağı tərəf mənasındadır (bax. ə.f. lüğ. səh 638-653).

Abrix

Əslində Abrix deyil "Abirix" olmalıdır.

Abi - sulu, suya aid olan (bax. ə.f. lüğ. səh 8).

Ümumi məna axar suları çox olan yer.

Mixi Qoval

Mixi - qədim pars əlifbası (Fars).

Qovalı da bura bağlayanda, heç bir məna yerində oturmur. Əslində bu yerin adı Mix deyil, Müğ olmalıdır.

Müğ - atəşpərəst.

Qövm - bir nəslə aid olan.

Ümumi məna Müğ nəslinə mənsub qədim məkan, mənasında daha uyğun gəlir.

Laza

Əslində bu yerin adı Laza deyil, Ləza olmalıdır. Qədim adlar sırasına daxildir.

1) ləza (ləzalik) - xoşa gələnlər.

2) ləzza(t) - ləzzətlər, dadlar (bax. ə.f. lüğ. səh 314).

Ümumi məna xoş niyyətli insanlar olan yer, gözəl yer mənasındadır.

Duruca

Dur - uzaq.

Dur (əndiş - uzağı düşünən, hər şeyi əvvəlcədən düşünən.

Ca - isə məkan mənasındadır (bax. ə.f. lüğ. səh 747)

1-ci məna - uzaq, ucqar məkan, yer.

2-ci məna - ağıllı, düşüncəli insanları olan məkan.

Küşnət

Əslində Küşnət deyil, Kişnət olmalıdır bu yerin adı.

1) Kişt - əkin.

2) Kişt (var) - əkin yeri, tarla.

Ümumi məna əkin yeri olan məkan.

Çarxana

Çar - dörd mənasında, heyvandarlığa olan işarədir.

Xanə - ev, xana (bax. ə.f. lüğ. səh 684).

ümumi məna heyvandarlığa bağlı məkan mənasındadır.

Həmilı

Bəyənilmiş yer mənasında, zəhmətə bağlı məkan.

Həmli - yüklü, yükü olan yüklənmiş.

Mirzəbəyli

Mir - (ərəbcə əmir sözünün ixtisarı) rəis, başçı, rəhbər (dini) (bax. ə.f. lüğ. səh 389).

Əmir - rəhbər mənasında.

ümumi məna seyidlər olan məkan. Dini etiqadı güclü olan məkan.

Zalam

Əslində bu yer Zalam deyid, Zəlam olmalıdır.

Zəlam - qaranlıq, zülmət mənasında (bax. ə.f.l səh. 212)

Təbii ki, sıx meşəlik örtüyü olan yer, məkan mənasındadır.

Porbağ

Əslində bu yer Porbağ deyi, Pürbağ olmalıdır.

Pür - dolu, dolğun, çox (bax. ə.f. lüğ. səh 503).

Yəni sıx, meyvəsi bol olan bağ məkan.

Uludaş

Ula - ilk, ilkin, birinci (bax. ə.f. lüğ. səh 656).

Təbii ki, dünyanın ilkin müqəddəs daşına istiqamətlənən məkan mənasındadır.

Yemişənli

Əslində bu yerin adı Yemişənli deyil, Yəmişənli olmalıdır. Yəni müqəddəs and yeri olan məkan mənasında.

Yəmin - and, and yeri (bax. ə.f. lüğ. səh 270).

Qəbələnin yazmadığım kəndləri isə qədimlikdən sonrakı dövrlərə aid olduğu üçün onları təhlil etməyə lüzum bilmədim. 2-ci bir tərəfdən, hər bir kəs bu adların haraya, nəyə istiqamətlənməsi özləri də aydınlaşdıra bilər.

İsmayıllı kəndləri

Gülyan

1) Gül(buy) - gül qoxulu, ətirli.

2) Gülbün - gül ağacı, qızılgül ağacı (bax. ə.f. lüğ. səh 305).

Gülqoxulu məkan məkasında olan addır.

Talıssan

Əslində Təlissan olmalıdır, Təl(avət) gözəllik gözəşirin.

Gözəllik, gözəl yer mənasında.

Xanəyə (Xanagah)

Əslində bu yerin adı Xənəyə deyil, Xanəgah olmalıdır. Xanəgah, dərvişlərin yaşadıqları və ibadət etdikləri yer; təkyə (bax. ə.f. lüğ. səh 684). Mərəzədə də Pirxənəyə adlı ocaq var ki, əslində bu da Pirxanəgah olmalıdır.

Xanəvadə - nəsil soy, yəni qədim dövrə məxsus lüğəti terminlər mənası bu yerin qədimliyinə və ziyarət məkanı olmasına işarə verir.

Quba Xəlilli

Qubalı, Quba, Qubaxəlili adları istər lüğəti terminlərə görə, istərsə də dastanlara görə istər-istəməz İbrahim peyğəmbərə bağlanan adlardır. Yəni ilkin dünya dininə, zərduşlara və zərduşların dininə bağlanan addır.

Quba və Xəlilli ayrı-ayrı adlar olsa da, məna etibari ilə bir-birinə bağlanan adlardır.

Qüva (Quba) - qüvvətin cəmi, qüvvətlər (bax. ə.f. lüğ. səh 130).

Mənim araşdırmama görə və bu araşdırmadan doğulan yəqinliyə görə, Allah ilk dəfə dua edən, əllərini ona tərəfə qaldıran məhz Qəblə (Qəbələ) Qiblə, İsmayılı (Gərdman) və Qüva (Quba) olmuşdur. Buna görə də bu "Quba" deyil, "Qüva" olmalıdır. Yəni qüvvət mənbəyi. Bu mənbənin özünün mənbəyi isə "Baba" dağı, "Qazılıq dağı" (arzu, dilək dağı), "Həzrət baba" dağıdır. Həmin dağ ki, onun on dörd km. hündürlüyündə şeytana daş atılır. Şeytana daşı isə dünyada ilk dəfə atan min illər qabaq İbrahim p.ə. və onun oğlu İsmayıl p.ə. olmuşdur. Bax, buradan doğulub Qüva (Quba) Xəlilli adı. Xəlil isə İbrahim-Xəlilə bağlıdır. Quba Xəlilli adı çox rayonlarda, çox yerlərdə vardır ("Kərəmi" havasının bir qolu da məhz "Quba Kərəmi"dir ki, alicənab mənasında məhz İbrahimə bağlıdır). Qüva Kərəmi, yəni qüvvətli, qüvvət alan Kərəm. Tarixin ana kodları açılmadığı üçün bunlar araşdırılıb ortaya qoyulmuşdur.

Buynuz kəndi

1) Buy - iy, qoxu, ətirli (bax. ə.f. lüğ. səh 78).

2) Nuz - ürək açan, şadlanan (bax. ə.f. lüğ. səh 452).

Demək, ətir saçan, gül qoxulu, ürək açan məkan mənasında öz təsdiqini tapır.

Qalacıq (Qalacığ) kəndi

Qala - dedi mənasında.

Cıq - şan-şöhrət mənasında.

Ümumi məna adlı-şanlı, şöhrətli məkan mənasında.

Müci kəndi

Müc (təba) - seçilmiş, bəyənilmiş (bax. ə.f. lüğ. səh 452).

Gözəl məkan mənasını daşıyır.

Kəlfərəc kəndi

İki sözün birləşməsindən və iki məna daşıyan kənddir bu kəndin adı.

1) Kəlim(üllah) -Allaha bağlı insanlar məkanı.

2) Fərəc -sevin, təsəlli, təskin, əyləncə (bax. ə.f. lüğ. səh 669).

Ümumi məna Allaha bağlı, diin ayinlərə bağlı, sevinc kədəri qovan ziyarət məkanı.

Qələyə kəndi

Biçin olan yer. Heyvandarlıqla bağlı məkan.

Şəbyan kəndi

Şəb - cəmaat, qəbilə, tayfa. Tanınmış, tarixə bağlı tayfa adına bağlı məkan.

Bizlan kəndi

Əslində bu ad "Bizlan" deyil, "Bislan" kəndi olmalıdır.

Bis(yar) - çox-çox (bax. ə.f. lüğ. səh 73).

Bilstan

Bil işarə mənasınja, san isə şan-şöhrət mənasındadır. Demək, kəndin adı hansısa müqəddəsliyə bağlı işarə verən addır.

Balik

Bal -könül, xatir, qəlb ürək (bax. ə.f. lüğ. səh 34).

ümumi məna - ürək oxşayan, qəlb sevən, istəkli məkan.

Zərnağa

Zərnağa müxtəlif formalı, lakin eyni mahiyyətə bağlanan addır.

Zər - tarla, toxum səpmə, əkmə, əkilmə; 2-ci məna - əkilmiş əkin mənasındadır (bax. ə.f. lüğ. səh 215).

Nəğ(z) - gözəl, xoş, lətif, yaxşı (bax. ə.f. lüğ. səh 468).

ümumi məna - münbit torpaq, əkin üçün yararlı məkan.

Həftəso

Həft - yeddi.

So(vmə) - ibadətgah, ibadət yeri, ibadət guşəsi, hücrə.

Həftə - yeddi asimana bağlanan məkan kimi özünü əks etdirir ki, bu işarə birbaşa qədim Gərdman (Girdman) dövləti və onun dini mahiyyətinə bağlanır.

So(vmə) - ibadətgah yeri, ibadət guşəsi (bax. ə.f. lüğ. səh. 571).

Deməli, müqəddəs ziyarətgah bağlanan müqəddəs torpaq müqəddəs yer.

Gəndo

1) Gənd(üm) - buğda.

2) Gəndümxal - buğda dənəsinə bənzər xalı olan (gözəl) (bax. ə.f. lüğ. səh. 298).

Ümumi məna - böyük buğda dənələri, zəmiləri olan məkan, 2-ci variant gözəllik məkanı.

Qara qaya

Qara dağ və ya Qara qaya müxtəlif formalı, eyni mahiyyətli addır.

Qaradağ (Qaraqaya) ilk dəfə yazılı ədəbiyyatda "Dədə Qorqud" dastanında rast gəlmək olar. Demək olar ki, türk dünyasının bütün ölkələrində Qaradağ (Qaraqaya) adına rast gəlmək olar. Bu da əsasən Qara böyük mənasında hündürlüyə yox, onun müqəddəsliyə bağlanmasına istiqamətlənməlidir. Hər bir rayonun özünün Qara dağı vardır ki, bu da ziyarətgaha bağlanır. Bu baxımdan, İsmayıllının Qara qaya kəndi də müqəddəsliyə bağlanan yer, məkan kimi qəbul edilməlidir.

Ürşan

Ürf - yaxşılıq, xeyirlik, xeyr (bax. ə.f. lüğ. Səh. 660).

Xeyirli, bərəkətli xoş insanları olan yer.

Üstal

1) Üss - kök, təməl, özəl; 2) əsl, bünövrə (bax. ə.f. lüğ. səh 661).

2) Taə(l) - itaət edən (bax. ə.f. lüğ. səh. 581).

Bu kənd demək olar ki, atəşpərəstlərin, zərdüştlərin ilkin təməl kəndlərindəndir. İbrahim dininə ilkin itaət edənlərdəndir. İsmayıllı və Qəbələdə müxtəlif adlarda bu mahiyyətə bağlanan kəndlar vardır ki, onları tapdıqca, yazdıqca bu mahiyyət öz doğruluğunu təsdiq edəcək.

Tir can

1) Tir 3-cü məna - igid (bax. ə.f. lüğ. səh. 649).

2) Can - qəlb, ruh, ürək.

Ümumi məna igid ürəkli insanlar olan məkan. 2-ci məna - Tir ulduzlara bağlanan mənasındadır ki, bu da atəşpərəstliyə bağlanır. Yəni ilkin ulduza, göyə, asimana bağlanan məkan mənasını verir.

Tir - Merkuri planeti. Göy üzündə axan kimi görünən od parçası (bax. ə.f. lüğ. səh. 649).

Su mağallı

Su - tərəf mənasında (bax. ə.f. lüğ. səh. 571).

Muğ-Müğ-Mağ - atəşpərəstlər. Zərduşt dininə mənsub olan. Yol göstərən, öndə gedən (bax. ə.f. lüğ. səh. 405).

Bu adlar kəndin qədimliyindən xəbər verir.

Su - mağ mənasında mağlara, muğlara bağlı, onlardan miras qalan ad kimi öz təsdiqini tapır. Təbii ki, qədim zərdüştlərin adət-ənənələrini özündə saxlayır.

Xalçaların növündən olan "Sumağ" da bu mahiyyətə bağlıdır.

Vərnə (Varna)

Vərnə - mömünlər, dindarlar olan yer mənasındadır ki, bu adda qədim atəşpərəstliyə bağlanır. ümumiyyətlə, İsmayıllı və onun kəndlərinin əksəriyyəti atəşpərəstliyə, ondan doğulan atəşpərəsliylə vəhdətdə olan qədim adlardır.

Ən azı ona görə ki, oralar Gərdman (Girdman) dövlətinə bağlıdır.

1) Gərd - dolanan fələk.

2) Mani - zərdüştlər.

2-ci bir tərəfdən, bu yerlər gözəllik və müqəddəs torpaqlar məkanları sayılıb, əlbəttə, zamanında.

Vər - 3-cü məna - mömün, dindar olma (bax. ə.f. lüğ. səh. 91).

Bəsqal (Basqal)

Bəsqal (Basqal) çox mənalı sözlər mahiyyətinə bağlı addır. Dilimizdə Basqal kimi səslənsə də, lüğəti mənası ilə "Bəsqal" formasında yazılır. Ad iki sözlə bağlıdır. 1-ci - "Bəs", 2-ci - "Qall" sözlər tərkibinə malikdir.

1) Bəs - göndərmə, yollama. 2) Dirilmə, oyanma 3-cü məna - səbəb olma (bax. ə.f. lüğ. səh. 56).

2) Bəs(a) - çox xeyirli.

1) Qall - söz danışıq; hay küy səbəb olma.

2) Qall - əritmə (metalı) (bax. ə.f. lüğ. səh. 103).

1-ci məna - Bəs - göndərmə, yollama, dirltmə oyanma.

Dinə bağlanan məvhumdur. Söhbət, əlbəttə, dünyanın ilk dinindən, İbrahim dinindən gedir. Azı ona görə ki, onun yanında "Lahhəc" (lahıc) durur. Baba dağı, Həzrət baba, Nuh dağı, Nuh baba durur. (Həzrət baba bu adları özündə cəmləşdirir, əlbəttə, yerli camaatın dilində, deyimində).

Göndərmə, dirilmə, oyanma, bütpərəstlikdən uzaqlaşıb, təkallahlığa qayıtmadır.

2 - Qal isə söz danışıq, hay küyə səbəb olma isə bu dinin zühuruna bağlanır.

2-ci məna isə Bəs(a) - çox xeyirli.

Qall isə metal əritmə, mənası ilə, dəmirçiliyin ilkin, oyanma mənası ilə bu məkana bağlılığını özündə əks etdirir.

Ümumi məna isə svilizasiyanın başlanğıc mənasını "Bəsqal" adı ilə özündə cəmləşdirir.

Gideyli kəndi

Əslində bu kəndin adı Gideyli deyil, "Girdeyli" olmalıdır. Əhalisi əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olmuşdur.

Gird - çevrə, dönmə, dolanma (bax. ə.f. lüğ. səh. 301).

Yəqin ki, meşəliklə bağlı olan yerdir.

Kürdmaşı

Əslində bu kəndin adı Kürdmaşı deyil, Kürd-Mahvəşi olmalıdır.

Mahvəş - ay kimi, gözəl (bax. ə.f. lüğ. səh 328).

Kür(d) - vilayət, ölkə.

Atəşpərəstliyə bağlanan ad, ay kimi, gözəl mənasında isə Aya, ulduza sitayiş edən ilkin məkan saymaq olar.

Kürdü

Kürdü kəndi çox mənalara bağlana bilən addır.

1) Kür(bə) - kədər, qüssə doğuran yer, yəni dini ocaq olan yer.

Kür(ə) - yeraltı su yatağı olan yer mənasında.

3-cü məna palçıqdan düzəldilən ocağ (bax. ə.f. lüğ. səh 295).

Ümumi məna, kədər-qüssə doğuran və palçıqdan düzəldilən ocaq, od mənası ilə dinə müqəddsliyə bağlanan məkan kimi öz təsdiqini tapır.

Kür(ə) - yeraltı su yatağı olan yer mənasınını da özündə əks etdirir.

İsmayıllı deyimlərinə görə, İsmayıllının göllərindən birinə düşən çoban çomağı bir neçə aydan sonra Kürdəmirdə su yataqlarının birindən tapılmışdır. ümumiyyətlə, Qabıssanın ərazisi zəngin su yataqları ilə (söhbət yeraltı su yataqlarından gedir) zəngindir. Neft yataqları, vulkan məskənləri ilə vəhdətdə yeraltı su yataqları ilə də zəngindir bu yerlər. Təbii ki, bu da toponimlərdə özünü büruzə verməyə bilməz. ümumiyyətlə, bu yerlərin toponimləri dünənin, bu günün deyil, qədim atəşpərəstlərdən bizə miras qalan dini, mifoloji toponimlərdir. Qədim Pars dilindən (atəşpərst, zahidlər, abidlər ölkəsinə qədim zamanlardan Parsi adı verilmişdir) doğulan adlardır. Təəsüflər olsun ki, 1920-30-cu illərdə Pars dili Fars dili ilə əvəz olunmuşdur (süni yolla), toponimlərin də əsl mahiyyəti kölgədə qalmaqla tamam başqa istiqamətə yönəlmişdir. Diqqət yetirsəniz, toponimlərin tədqiqatı yerli alimlərə nisbətən, qeyri-yerli alimlərə istinadən yazılmışdır. Misal üçün, Qəbələ, Şamaxı adları məhz Ptolomeyə, Strabona istinadən istər tarixi baxımdan, istərsə də toponim baxımdan təhlil edilmişdir (Misal üçün, bizim alimlər 2011-ci ildə Şamaxının tarixinə bağlı konfrans keçirmiş, Ptolomeyin tarixi baxışlarına görə ona iki min yaş vermişlər. Halbuki Şamaxının alt təbəqlərində səkkiz Şamaxı yatır desək, heç də yanılmarıq).

Lahıc

Əslində bu yerin həqiqi toponimii Lahıc deyil, Lahhəc olmalıdır.

Lah (at) - ilahiyyət.

Lah(utmənzər) - ilahi görünüşlü, nurani görkəmli, gözəl mənzərəli (bax. ə.f. lüğ. səh 312).

Həc isə hacılıq mənasındadır.

Dünyanın ilkin hacılıq məkanıdır lahəc (lahıc).

Baba dağının ətəkləri. çox gö

zəl füsunkar, pak-pakizə yer. Ən qədim məkandır lahəc.

"Dədə Qorqud" dastanına görə, əlbəttə, digər tədqiqata görə, Əraf dağı məhz Baba dağı olmuşdur, qədim zamanlara görə. Qədim Kəbə (Beytüllətiq) məhz bura olmuşdur.

Əraf

Yüksək yer. 2-ci məna - dini rəvayətə görə, cənnət-cəhənnəm arasında bir yer.

Bəli, bu həqiqətən belədir. Baba dağı on dörd km yüksəklikdədir, onun sağ tərəfi Qubanın cənnət meşələri, bağlar. Sol tərəfi İsmayıllı, Qəblə - Qiblə (Qəbələ) meşələri. Arxa, ön isə Şəki və çuxuryurd meşələri. Cənnət işarəsi bunlardır. Baba dağının aşağısı isə dərin uçurumdur ki, bu baxımdan da, həqiqətən Baba dağı cənnətlə cəhənnəm arasında olan "əraf", yəni yüksək dağdır. Lahhəc zamanında ilkin kanalizasiyası olan yer olub ki, İbrahim p.ə. Rəbim, mənim Kəbəmin ətrafınf pak-pakizə et, deməsinin real təcəssümüdür.

İsmayıllı, Həcəri əkinsiz yerdə qoyub getdim. Onları və onlara üz tutanları müxtəlif meyvə ruzisi ilə təmin et. Elə də edəcəyəm dedi. Bəli, bu Quran işarələrini məhz bu yerlərə şamil etmək olar.

Çirkab suların təmizlənmə qurğu-yollarını zamanında dünyanın düşüncə beyinləri kəşf edib, bu yerə şamil etmişlər. Böyük fatehlər, İsgəndər, Pompey, Sezar, XII legion bu yerləri dünyanın ilkin hacılıq məkanı kimi ziyarət etmişlər. Onlar bu yerlərə döyüş üçün, nəsə aparmaq üçün deyil, məhz müqəddəsliyi qazanmaq üçün Allah evini ziyarət etmək üçün gəliblər. Ona görə də bu yerlərə ümumilikdə Azərbeycan deyiblər.

1) Azər - od, ildırım, mələk (Atəşgah) məkanı.

2) Bey - Beyyət etmə məkanı.

3) Can isə - ruh, qəlb məkanı deməkdir.

Bu üç söz özəl mənası ilə bu yerlərin "Beyyət" etmə məkanı olmasını təsdiq edir. Azərbeycan adının ümumi mənası ilkin din məkanı deməkdir.

Şakir Qabıssanlı

Təzadlar.- 2012.- 23 may.- S.13.