Şam, Şaməxi, Şaman dünyanın ilk ən qədim toponimləridir

Dünyanın ilkin toponimi "Şam" olmuş, bütün dünya toponimləri şəcərə adlarını buraya bağlamaqla sonda Amerikada Şamanlarda tamamlamışdır.

Ş.Qabıssanlı

(Əvvəli ötən sayda)

Man

Mani - zərduşlar (Gərdiman).

Ümumi məna Zərduşların fələk evi. Zamanında fələk evi olduğu üçün yeddi dünya dövlətləri və yetmiş iki xalqın fatehləri buraya ələm evinə döyüşə deyil, ziyarətə gəlmişlər. Ona görə də bu məkana Alban, yəni Al ocaq, peyğəmbər ocağı, bani onu quran, əsasını qoyan peyğəmbərlər məkanı kimi qiymətləndirilib, buraya axirət hesabatına görə gəlmişlər.

Bəqərə 150

"(Bəli) və haradan çıxsan, (namazda) üzünü məscidi Hərama tərəf döndər. Harada olsanız, özünüzü ona tərəf döndərin ki, insanların zalımlardan (məntiqsiz söz danışdıqlarından) başqalarının sizə (irad tutmağı) bir dəlil olmasın. Müşrüklər deməisnlər ki, "İbrahimin dininin iddiasını etdiyi halda onun qibləsi ilə müxalifdir" və ya kitab əhli gəlməsi vəd edilmiş peyğəmbər qibləsi Kəbə olmalıdır, deməli, bu şəxs həmin peyğəmbər deyil, deməsin".

Bəli, qibləm Məkkədir. Peyğəmbərim Məhəmməd hümmətimdir. Üzümü qibləmə tutmaqla, tarixi haqqına çatdırmaq istəyirəm (Ş.Qabıssanlı).

Bu ayələrə görə, ümumilikdə, tarixin yeni səhifələrinin açılmasına ehtiyac duyulur. Məhz bu ayələrin işığı ilə "Şam"ın toponiminin yaranmasına istiqamətlənək.

Bunun ilkin izini isə ancaq və ancaq "Qurani-Kərim"də tapmaq olar.

Məryəm surəsi, Ayə 49

"Elə ki, (İbrahim) onlardan və onların Allahın yerinə ibadət etdiklərindən uzaqlaşdı (və Şama tərəf getdi) ona (Bəni İsrail peyğəmbərlərinin əcdadı olacağı İsakı və (nəvəsi) Yəqubu əta etdik və onların hər birini peyğəmbər etdik".

Səngə İsmayıl deyilən bir müqəddəs daş var, Xızının Fındığan kəndi yaxınlığında (Yəni İsmayıl daşı) Sınaq daşıdır bu daş. İnsanlar buraya ziyarətə gəlir. İlkin olaraq bu Daş öz adı ilə işarə verir ki, İsmayıl bu yerlərdə olmuşdur. Bundan əlavə, Azər ağacdan bütlər yonur və tabutlar düzəldərdi. Ə.Xəqaninin dili ilə desək:

Dedin tələbəyəm, həm də söz bilən,

Şərvan şəhərində doğulmuşam mən.

Xəlilullah olmuş dövründə atam,

Deməli, əslində xarrat oğluyam mən.

Və ya:

Baxma badə bir xarartın oğluyam mən, bil, Azər,

Xarrat idi, lakin oğlu xəlil oldu peyğəmbər.

Mənim düşüncəmdə ayəyə və Ə.Xəqaninin sözlərinə, işarələrinə görə, İbrahim Xəlilin atalığı Azər Azərbeycanın oğlu olub. Azər - od, ildırım, mələk mənasında, Azəri isə oda sitayiş edən atəşpərəstlərdir. İbrahimin "Şama" üz tutduğu ərazi isə Qüva (Quba), Baki arasında olub.

Bəli, indiki "Qobustan" dediyimiz Qabıssan ərazisi ilkin toponim kimi dünyada "Şam" kimi tanınmışdır. Şamın adının doğulması isə iki mənada özünü təzahür etdirir. 1-ci məna, Nuhun tufanının başlandığı və sona çatdığı məkan kimi, Günəşin xilas mənbəyi kimi, Şam ölkəsi kimi tanınması.

2-ci, İbrahimin Günəşə ilkin olaraq bütpərəstlərdən ayrılıb üz tutmasının vəsfi kimi və ya onu oda atılandan sonra xilas olub (Allah tərəfindən) onun rəmzi kimi bu adı daşımışdır. Şaməxidə "Dədə Günəş" pirinin olması dediklərimizə sübutdur. Atəşgah, Yanar dağ, Pirallahı odları məhz Dədə Günəşlə vəhdətdə götürmək olar. Ptolomeyin Kamaxı, Strabonun Ksamaxı adlarını çəkməsi heç də müharibə əlaməti deyil, məhz ziyarət əlaməti kimi özünü göstərməlidir.

Klassik şairlərin (Ə.Xəqani, N.Gəncəvi, Ə.Cami) əsərlərində "Şam" ölkəsi məhz bu yerlərə vurğulanır, həmçinin xalq bayatılarında.

İlkin olaraq bu məsələni A.A.Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsərinə əsasən araşdıraq. O, yazır: "1109-cu ildə Mahmud Sultan, Sultan Səncər tərəfindən İraq, Ermənistan və Azərbaycan ölkələrinə hakim təiyn olundu. Şirvan və Dağıstan işləri onun ixtiyarında idi. 1126-cı ildə əmisi tərəfindən məğlub edildi. Adı çəkilən vilayətlərdən başqa "Şam" mülkünü də ona verdi. özü isə Xorasan və Mavəraünnəhirdə olurdu".

2-ci bir tərəfdən, A.A.Bakıxanov yazır: "Dağıstanda olan bir çox xalqların və əmirliklərin müxtəlif dilləri və hesabsız ləhcələri vardır. Bu dil Qaytağın aşağı hissəsində, "Şam"xal mülkündə və Qumuqda olan bütün düzlərdə işlənilməkdədir". Demək, Şirvanda alimə görə "Şam" adı çəkilir və hallanır.

Digər bir tərəfdən, Şam mənbələrdə iki formada səslənir. 1-ci "Şam", ikinci isə, Əqsayi Şam kimi hallanır.

Əqsa - uzaqda olan, ucqar. Şərqi Əqsay - uzaq şərq (bax:ə.f. lüğ. səh.176).

Məhz Qabıssan Şamına görə, Misir böyük şəhər mənasında, İraq uzaq mənasında adını daşıyır. Şam sözü və ya adı Günəşə sitayişin alaməti kimi doğulmuş, bunun da daşıyıcısı atəşpərəstlər, mülkü isə Qabıssan olmuşdur.

"Şəm"in ocağıdır, isinin burda,

Ocaq Qabıssandır, külliyatı var.

özü yaratmışdır bağ-baratını,

Adın şöləsində əslin zatı var.

(Bilal Şirvani)

Deməli, burada Şam - Qabıssan, Əqsayı-Şam isə - Suriya Şamı olmuşdur. Nuhun tufanı Suriyaya deyil, Qabıssana bağlı olmuş, Allahın xeyir-duası ilə buradan dünyaya səpələnmişdir. Qabıssan qayalarında maraqlı bir şəkil var. Şaman başında papaq. Papağın sağ tərəfində yeddi xətt, sol tərəfində isə altı xətt vardır. Yeddi xətt yeddi iqlim mənasında, altı xətt isə altı tərəf mənasındadır (ön, arxa, sağ, sol, yan, böyür), yəni tufandan sonra insanlar buradan yeddi iqlim boyunca altı tərəfə paylanmışlar.

Sonuncu məkan Alyaska olmuşdur ki, onların da ilkin sakini Şamanlar, Hindular yox, Hinnlər olmuşlar.

Hin - vaxt, zaman, çağ (bax: ə.f. lüğ. səh. 735). Yəni zamanın ilkin çağlarında yeni ərazilərə üz tutanlar.

Fikrimizi təsdiq etmək üçün "Dədə Qadir" (Qorqud) dastanına üz tutaq.

Bir gün Qamğan oğlu Xan Beyandır (Bayandır) yerindən durmuşdu. "Şam"ı günlüyü yer üzündə tikdirmişdi. Min yerdə ipək xalça döşətdirmişdi.

Qamğan oğlu burada, əslində, Qaimməqan oğlu olmalıdır.

Qaimməqam, yəni bütün qəzanı idarə edən rəis deməkdir. Günlüyü isə, əslində künhünü olmalıdır. Künhü bir şeyin son nöqtəsi. Fikirdən aydın olur ki, Nuhun tufanından sonra məhz "Şam"ı nəsli dünyanın hər yerinə yayılmışdır ki, bu da yazdıqlarımıza bir daha təsdiq gətirir.

N.Gəncəvinin əsərlərində qeyd olunur:

"Şam" şəhərində bir kişi vardır.

Sual olunur: N.Gəncəvi işarəni Suriyaya vurğulayır, yoxsa Azərbeycan Şamına?

İbrətamiz söhbət nur çırağıdı,

Yanır Qabıssanda "Şəm" hümbəti var.

Ə.Xəqaninin də əsərlərində Şam xüsusi vurğulanır:

Qoysa ayağını o səfadan əgər kənar,

Əshabi-kəhf Şamda o biqərar olar.

Əshabi kəhf Quran ayələrindəki işarələrə görə, Azərbeycandadı. Xəqaninin təhlilinə görə, məhz Qabıssanın "Şam"ındadı.

İndi isə folklor (bayatılar) aləmi ilə fikirlərimizə təsdik gətirməklə "Şam"ın Azərbeycanda olmasına istiqamətlənək.

İlkin olaraq Ə.Caminin "Yusif və Züleyxa" əsərinə nəzər yetirək:

İsak da aləmi tərk edən zaman,

Yəqub səs qaldırdı Hüda dağından.

O, daha bir geniş süfrə açaraq

Şamdan Kəyanadək qaldırdı bayraq.

Hüda - doğru yol; rəhbərlik; rəhbər tutma (bax:ə.f. lüğ. səh. 83).

Burada Kəyan, qədim Azərbeycanın şahlıq məkanı (ölkəsi), "Şam" isə qədim Qabıssana olan işarədir.

Şamın padşahı, Rumun sultanı,

Ona elçi gəldi tamam on nəfər.

(Züleyxaya işarədir)

Bəli, Dədə Qadir (Qorqud) dastanına görə, Türküssanın (qədim) bir ucu Şam (Qabıssan), digər nöqtəsi məhz Trabzon idi.

Söyləsən yanında yaxşı yerdir Şam,

Deyər: gündüzü də görünər axşam.

Bəli, Qabıssanda olan ulduz paralaqlığı və sıxlığı dünyanın heç bir yerində yoxdur.

Klassiklərin əsərlərinə diqqət yetirilsə, "Şam" xüsusi hallanır, dünya miqyaslı bir yer, məkan kimi özünü tapır. Şam Günəşə sitayiş məkanı rəmzini daşıyan bir yerdir.

İndi isə bayatılarla Şama istiqamətlənək:

Əzizim damda mələr,

Urumda, Şamda mələr.

Aşiqin göz yaşları

Mərmərə axsa dələr.

Yenə də Urum və Şam bayatılarda vəhdət təşkil edir ki, bu da Şam və Trabzon məkanlarına bağlanır:

Əziziyəm Şama gəl,

Pərvanətək Şama gəl.

Günorta vədəliyəm,

Get dolan axşama gəl.

Azərbeycan bayatıları təbi ki, Azərbeycan Şamını vəsf edir, Suriya Şamını yox:

Əzizim hara gəlsin,

Şama nahara gəlsin.

Qışı zəşlə tökəndi,

Deyin bahara gəlsin.

Çox gözəl vurğulanır, təbii ki, Suriya Şamının zəhlə tökən qışı yoxdur. Zəhlə tökən qış palçığı zəngin olan Qabıssan qışıdır, sərt şaxtası, sırsıra qışı olmaq şərti ilə.

Diqqət yetirin, bir Şamın mahiyyəti bizə nə qədər düşündürücü hallar bəxş edir. Şam dünyanın hər cəhətdən doğulması deməkdir ki, xalq mahnılarında, Şam (Günəş) ay kimi öz əksini tapır.

Ay ala göz yarım,

Ahu ceyranım –

beyti dastanlarda, xalq mahnılarında "ala" kod kimi əks olunmuşdur.

Ala - ehsan, bəxşeyiş, yəni Allah tərəfindən bizə bəxş edilən Günəş deməkdir. Göz isə Səmanın gözü, Günəşə işarədir.

Suriya və Şam (Suriyanın Şamı) vəhdətdə olan adlardır.

1) Suriya əslində Sürya deməkdir, yəni ulduz mənasında.

2) "Şam" da ulduzun digər bir adıdır.

Ulduzlara sitayişi isə ilkin olraq atəşpərəstlər etmiş, onların da vətəni Qabıssan və Təbriz olmuşdur. Yaxın Şam Qabıssan, uzaq Şam isə məhz Suriya Şamı olmuşdur.

Dünyanın ilk amfiteatrı Qabıssanda olub ki, bu da ilkin sivilizasiyanın əlaməti kimi özünü təcəssüm etdirir. Şamlı qışlağı da qədimliyi və adı ilə qoca, qədim Qabıssandadır.

Dünya tarixində ilkin sivilizasiya əkinçilik və maldarlıqdan başlamışdır ki, bu sivilizasiya da dəmyə şəraitində, mühütündə başlamışdır. İlkin vaxtlarda texniki üsullar olmadığından həyat qışlaqlar və yaylaqlarla bağlı olmuşdur. Sonralar isə insanların başqa ərazilərə yayılması ilə bağlı texniki tərəqiyə, sivilizasiyaya ehtiyac duyulmuş və suvarma üsulu yaranmışdır ki, bu da yeni inkişafa təkan vermişdir.

Nil, Fərat və Dəclə çaylarından suvarmada istifadə edilməsi, dəmyə şəraitindən min illər sonra olmuşdur.

Qabıssanda mixi yazıları ilə, Şamlılara "adı" ilə məxsus qəbirlər də bunu təsdiq edir. Şamlı tayfaları da Şirvanın, Qabıssanın ən qədim tayfaları olmuşdur. Təxminən 2010-cu ildə Azərbeycan EA-nın tarixçi alimləri Şamaxının tarixi ilə bağlı konfrans keçirmiş, Ptolomeyə, Strabona görə, bu qədim məkana iki min il yaş vermiş və bu təntənəni təntənəli ziyafətlə başa çatdırmışlar.

Mən isə buna etirazımı bildirirəm ki, Ptolomey və ya Strabon tarixin meyar ölçüsu ola bilməz. Ptolomeydən, Strabondan min illər əvvəl Şam, Şaməxi adları olmuşdur. Bunlardan Ptolomeyin, Strabonun haradan xəbəri olsun? Qabıssan qayaüstü rəsmlərini, xalça işarələrini oxumusunuzmu ki, həmin tarixçiləri önə çəkirsiniz? Həmin şəxslər Şamaxının adını düzgün tələffüz edə bilmədiyi halda, Şamaxıya necə tarix qoya bilər (Kamaxı, Ksamaxı)? Sadəcə, İsgəndərin apardığı qədim tarixi yazıları oxuyub özlərinin tarixini yazmış, adlarını da özləri tarixin atası qoymuşlar.

Şamaxı adı arxeloji ad deyil, mifoloji adlardandır. Şamaxı Muğan, Muğal adlarının təhlili vəhdətində Muğlara bağlanan addır ki, bunların da tarixi azı səkkiz min ilə gedib çıxır.

İstər Ə.Xəqaninin, istərsə də N.Gəncəvinin əsərlərində Adəmin yaşı onların dövrünə görə, yeddi min il, bizə görə, səkkiz min ildir.

Şamaxının tarixi Atəşgah tarixinə, Yanar dağ tarixinə, atəşpərəstlərə bağlanan addır.

ümbaki, Baki, Bibiheybət, Şaməxi bir dövrün adlarıdır. Azı ona görə ki, Şamaxının müqəddəs Dədə Günəşi vardır. Dədə Günəşin adının doğulması ilə bağlanmalıdır Şamaxının tarixi. Dədə - haqqa, yardıma çağırma dəməkdir (kodları Muğamda olan A Dad! Be-Bey Dad! Yar-Yar-Yar! Yar Aman! Daley-Daly!-dir). Dədə Günəş əslində elə Dədə Qadir (Qorqud) özüdür. çünki onun Sari (Sarı) torpaq adlı məkanı var.

Sari - sirayət edən, göydə hərəkət edən, bizə həyat verən Günəş deməkdir ("Sari gəlin" xalq mahnısı). İbrahim p.ə. ilkin olraq bütlərdən uzaqlaşıb, üzünü Günəşə tutmasının mahiyyətidir. Dədə Günəş, Sari (Sarı) torpaq, onların yaxınlığında olan Qız meydan və orada olan ocaq, pir də eyni mahiyyətə bağlıdır.

Şaməxinin (Şamaxı) tarixi bu yazımdan tədqiq edilməlidir. Ptolomeyə və Strabona görə, yox. Bir ölkəni, bir xalqı iki yüz il əsarətdə saxlayan imperiya və bu imperiyanın tarixi mənbələri necə bizə düzgün tarix bəxş edə bilər? Sovet hakimiyyəti dövründə bizim yazılan tarixi əsərlərimiz Moskvada öz təsdiqini tapırdı. Təkcə bu fakt təsdiq edir ki. bu yol tarixi düzgün yazmaq yolu deyil, tarixi dağıtmaq yoludur. Yazılan dissertasiyalar Avropa-rus mənbələri dairəsində olmuşdur. Əksər müdafiələri nəzərdən keçirsək, hamısı eyni 200-250 mənbəyə bağlanacaq. Demək, tarix saxtalaşdırılıb, bu üsul isə saxtalaşdırmanı sadəcə olaraq genişləndirib. Azərbeycanın, qədim Azərbeycanın heç bir rayonunun adı Azərbeycan başda olmaqla düzgün açılmayıb. Necə də açıla bilərdi ki, əsas başlanğıc yazılar repressiya dövründə yazılıb. Əgər bu yazılar düzgündürsə, bəs onda nə üçün maddi mədəniyyət abidələrimiz dağıdılıb və ya saxtalaşdırılıb ermənilərin xeyrinə. Yazılan toponimlər isə tədqiq edilsə heç biri lüğəti terminlərə söykənmir. Sadəcə, Sovet dövlətinə, onun tarixinə uyğun alimlərin fikirləri önə çıxarılmış və əsas götürülmüşdür. Misal üçün, ərəb taciri Şamaxıda olanda deyib ki, bu ki, "Şam"əxidir, yəni Suriyanın Şamının qardaşıdır. Sadəcə, süni deyim, kökü isə yoxdur. Yaxud, Kaşqari və b. deyib ki, Bakı külək şəhəri və ya təpədir. Araşdırılanda heç bir əsası yoxdur. Ad varsa, lüğəti mənası olmalıdır. Ad özünün mahiyyəti ilə tarixin ilkin açarı kimi özünü göstərir. İ.Nəsiminin dili ilə desək: "Dünyanın zatı simlərdə, bəyanı isə hərflərdədir". Əgər bir hərfi dəyişsən, dərhal ad mahiyyətini və tarixini dəyişəcək və ya itirəcək.

Azərbeycan toponimləri ən qədim toponimləri olub, qədim Parslardan (Zahidlər ölkəsi, atəşpərəstlər deməkdir). Dünyanın ilkin yazıları, hərfləri predmet yazıları ilə vəhdətdə Azərbeycanda meydana gəlmişdir. İlkin yazıları Muğlar yazmış, ilkin din muğların dini olmuş, ilkin ideologiya da onlara mənsub olmuşdur (dəri əlifbası, yazısı Avestada xüsusi vurğulanır ki, bunların da daşıyıcısı muğlar olmuşdur). Həmin mənəvi abidələrin əsas atributları Qabıssanda qalmaqdadır. Qədimliyi də əsasən onunla bağaldır ki, bu mənəvi-maddi abidədər ilkin əkinçilik və maldarlıq dövrlərinə şamildir. Qışlaqlar və yaylaqlar məkanı abidələri kimi özünü təcəssüm etdirir. "Dədə Qadir" dastanına görə "59" qalaça var ki, bunların əksəriyyəti Qabıssandadır, Dərbəndə qədər.

Qala-Qalə "dedi" və möhkəm mənasındadır. ça - isə məkan deməkdir. Yəni bura Qalalar məkanıdır.

İlkin sivilizasiya və bu sivilizasiyanın toponimləri Baki Dərbənd, Şəki Hacıqabul ərazisindən başlamışdır. Oturaq təsərrüfata keçid mərhələsində dünyaya yayılma başlanmışdır. Bu proses min illər davam etmişdir. Genişlənmə, yayılma nə qədər uzaqlara getsə də, əlaqələr kəsilməmiş, əksinə, genişlənmişdir. "Şam"dan (Qabıssan) başlanan toponimlər Amerikada Şamanlarda tamamlanmışdır.

Şaman

"Şam" - günəş, günəşə sitayişdən doğulma (atəşpərəst).

An(ən) - ən qədim, zaman mənasındadır.

Beyandır xan Qubadan olmuş, Hindistandan ona tənbəki pay gətirilmişdir.

Dünyanın ilkin ticarət, ipək yolu çin, Hindistan Kəyan, Misir, Məqduniyyə (Makedoniya) və Şamaxı Alban dövləti ilə bağla olmuşdur.

Dünyanın ən qədim toponimləri də Albanlardan əsası qoyulan yazılardan və dillərdən (Albanların 26 dili olmuşdur) doğulmuşdur. Alban, Qiblə (Qəbələ), Qəblə, Şaməxi, Şam, Baki adlarından qədim adlar yoxdur. Buna görə də Ə.Xəqani dahiyanə şəkildə bu yerə "Şərvan", Xəyrəvan adlarını vermiş, "bə" işarəsi ilə bu adlar "Bəşərəvan" adlanmışdır, daha doğrusu, adlandırılmalıdır. Yəni bəşəriyyətin əvvəli. Bəli, bəşəriyyətin əvvəlini Qabıssanda "qışlaqlar" məkanında; Qubada yaylaqlar məkanında axtarmaq lazımdır. Dünyanın ilkin dağı Qazılığ (Ziyarət dağı) olmuş həqiqi adı "Cəddi", yəni baba dağ olmuşdur.

Sivilizasiyanın Azərbeycandan başlanması qədim xalq mahnılarında da öz əksini tapmışdır.

"Pinəçi mənəm" xalq mahnısı:

Pinəçi mənəm, pinəçi mənəm,

İşləmişəm mədarım, keçmir. ay aman.

Bu qışı burda, bu qışı burda,

Qışlamışam, mədarım keçmir, ay aman.

Yəni zəhmətkeşəm, əlim qabarlı zəhmətkeş.

İşləmişəm keçmir mədarım

Mədar - mərəkz, istinad nöqtəsi; özül, təməl, xərçəng tropiki (bax:ə.f.lüğ. səh. 329).

Yəni dünyanın mərkəzi həyatındayam. Dünyanın başlanğıc nöqtəsi buradır. Xərçəng tropikidir bura. Xərçəng dünyanın bir nöqtədən başlanmasına və yayılmasına işarədir. Qabıssan qayalarında və xalçalarında xərçəng işarəsi xeyli şəkildə verilmişdir. Midya əslində elə Mədar deməkdir.

"Cüdeyi" xalq mahnısı və muğam şöbəsi:

Bizim yerlərdə çoxlu ot olur,

Qoyunlar otu yeyir, çoxlu südü olur.

Ay Cüdey! Ay Cüdey! Ay Cüdey.

Cüdey - Qoşa parlayan qütb ulduzudur ki, bu da atəşpərəstliyi əks etdirir.

"Qarabağ şikəstəsi":

Əziziyəm Qarabağ,

Şəki, Şirvan, Qaraba.

Aləm cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qaraba.

Qarabağ Adəmin düşdüyü cənnət bağı deməkdir. Ərazisi də bu yerlərdir ki, dediklərimizə və yazdıqlarımıza bir daha təsdiq gətirir.

Sonda, Manna əslində Mani, yəni zərduşlar deməkdir.

Şakir Qabıssanlı

Təzadlar.- 2012.- 9 may.- S.14.