İldönümü günləri də özləri kimi yaxın olan dostlar...

Dünən görkəmli alimlər Xudu Məmmədovun, bu gün isə Nurəddin Rzanın anım günüdür...

Nurəddin Rzayev... Bu ad - soyadlı kimlik ünvanından söz düşəndə öncə onun əfsanəvi cərrahlığı diqqətlərə gəlir, elmi fəaliyyəti xatırlanır, təpərli vətəndaş mövqeyi yada düşür.

Nurəddin Rzayevdən söz düşəndə onun əhatəli şəkildə bilgilərə sahib olduğundan danışılır, ziyanlı hay-harayçılardan fərqli olaraq onun ziyalı münasibəti göz və söz önünə gəlir.

Nurəddin Rzayev deyəndə ictimai xadim olaraq onun doğrudan doğruya ictimai qayğılara göstərdiyi həssaslıq görünür. Publisist qələmi ilə yanaşı ədəbi təhlilçi və ya türkoloq alim kimi də o, söhbətlərə mövzu olur.

Bütün bunlar barədə zaman-zaman deyilib, yazılıb. Bu axarda bir həssas məqam da ondan ibarətdir ki, Nurəddin Rzayev deyəndə xəyallara həm də Xudu Məmmədov və Bəxtiyar Vahabzadə gəlir.

Bu üçlüyün dostluğu sadəcə olaraq məişət qayğılarından tutmuş ürəklərinin boşalmasına köklənməmişdi. Bu dostluq təkcə Azərbaycanda deyil, dünyanın harasındasa bəlkə də görünməmişdi. Tamam yeni bir dostluq modeliydi bu.

Bu dostluqda adiliklə alilik bir-birinə yol açırdı. Bu dostluqda fərqli düşüncələr, fərqli yanaşmalar belə vahid sonluğa boylanırdı. Bu dostluqda 3 ayrı elm adamı sanki bir elm sahəsində - Azərbaycan adlı elmdə birləşirdilər .

Bu dostluqda dünənin yaxşı-yaman anları çözülürdü, fikirlər gələcəyə tərəf yönəlirdi. Bu dostluqda ailələrin dostluğu da dostların özləri kimi öndəydi, o ailələr ailəvi dostlar olaraq bir-birinə isinişmişdilər.

Bu dostluq tam anlamda bir Azərbaycan demək idi. Özü də bütöv Azərbaycan. Cənublu-şimallı, şərqli-qərbli Azərbaycan. Dilinə və dininə , özünə və izinə, azına və çoxuna sahib olan Azərbaycan. Oğuz elli, türksoylu, türkhoylu, türkboylu Azərbaycan vardı bu dostluqda.

Bu üçlüyü təkcə Azərbaycanda deyil, keçmiş SSRİ miqyasında və hətta dünyada belə tanıyırdılar. İndi isə xatırlayırlar.

Bu dostluq hələ çox nəsillərə örnək olacaq, əməl və əqidə dostluğu rəmzi kimi tarixdə yaşayacaq.

Bu dostluq barədə çox yazılıb, bundan sonra da yazılacaq. Amma çətin ki, bu dostluğun özəlliyi Bəxtiyar Vahabzadənin Nurəddin Rzayevin xahişi ilə yazdığı və Xudu Məmmədovun xatirəsinə ithaf etdiyi "Ay dədə" şeirində olduğu kimi dərindən açılsın...

... Mənim beş qarışlıq dar mənzilimdən

Dünyanın dərdləri gəlib keçərdi.

Məhkum taleyilə bu əsir Vətən

Bizim qəlbimizi dəlib keçərdi...

... Kiçik bir otağa necə sığardı,

Yurdun özü boyda dərdi, zilləti?

Düzü, hövsələdən bəzən çıxardım

Əbədi sananda o əsarəti...

... Balaca otaqda böyük dahilər

Bizim yanımızda dövrə vurardı.

Onların sözləri qəlbə nur çilər,

Bizə dərdimizi unutdurardı...

Bu yazı Nurəddin Rzayevin ölümünün birinci ildönümü münasibəti ilə qələmə alınıb. 16 Oktyabr onun ölümünün ildönümüdür. Xudu Məmmədov da dünyasını oktyabr ayında dəyişib - 15 oktyabrda. Özləri kimi ölüm tarixləri də yaxındır haqq dünyasında olan dostların. Elə bu baxımdan Xudu Məmmədov haqqında da söz açılacaq bu yazıda...

1929 -cu ildə indiki Gədəbəy şəhərində həkim ailəsində doğulmuş, yenə indiki Gədəbəy şəhər orta məktəbinin ilk qızıl medalına layiq görülmüş Nurəddin Rzayevin sonrakı həyatı Bakı şəhəri ilə bağlı olmuşdur. 1945-ci ildə, 16 yaşında qəbul olunduğu Tibb Universitetini 1950 -ci ildə Fərqlənmə diplomu ilə bitirərək, 3 il təyinatla Türkmənistan respublikasında həkim işləmişdir .

1963 -cü ildən 34 yaşında ikən Azərbaycan EA-nın ( MEA ) Eksperimental və Klinik Təbabət İnstitutunun direktoru olmuş Nurəddin Rzayev 1993 -cü ilədək həmin vəzifədə işləmişdir.

İllərlə Azərbaycan Cərrahlar Cəmiyyətinin sədri işləmiş alim-cərrah eyni zamanda Beynəlxalq Cərrahlar Cəmiyyətinin və Avropa Təxirəsalınmaz Cərrahlıq və Travma Cəmiyyətinin, Nyu York EA-nın həqiqi üzvü olmuşdur. Nurəddin Rzayev 1994-1995-ci illərdə Xəzər Universitetində əvvəlcə Cərrahlıq Departamentinin müdiri, ardınca prorektor işləmişdir.

O, 1996 -cı ildə ATU-da professor-konsultant, eyni zamanda Azərbaycan Universitetində "Şərq-Qərb Elmi Mərkəzi"nin rəhbəri olmuşdur. 1999-cu ildən isə o, indiki Avrasiya Universitetində Türkoloji Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri işləmişdir.

Tibb elmləri doktoru, professor, Əməkdar Elm xadimi Nurəddin Rzayev 300-dək elmi məqalə yazmışdır. Onun rəhbərliyi ilə 40-dək elmlər namizədi və elmlər doktoru hazırlanmışdır.

Nurəddin Rzayev ABŞ, Rusiya Federasiyası, İngiltərə, Türkiyə, İran İR, Ukrayna, Belorus, Özbəkistan, Türkmənistan, Latviya, Polşa, Moldova, Ermənistan, Gürcüstan və s. respublikalarda keçirilmiş Beynəlxalq Elmi Konfranslarda iştirak və çıxış etmişdir. Onun tibb elmi, eləcə də ədəbiyyat (türkologiya) və incəsənət sahəsində zaman-zaman söylədiyi fikirlər, elmi məqalələri illərdir ki, aktuallığını saxlayır. Bir çox xarici ölkədə onun çap olunmuş onlarla məqaləsi indi də istinad olunan mənbələrdəndir.

Yazının əvvəlində qeyd etmişdim ki, söz açdığım məşhur dostlardan biri , böyük elm xadimi, Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü, professor Xudu Məmmədov da dünyadan köçüb. "Elmdə gedilməli bir yol varsa, o da gedilmiş yolla getməməkdir" -deyən Xudu Məmmədov fəaliyyətini məhz dediyi kimi yaşadığından, fundamental elm xadimi olaraq xatırlanır və xatırlanacaq.

Dostların fəaliyyətlərini az da olsa xatırladığımız kimi ildönümlərini də birgə xatırlamaq yerinə düşərdi. Burada bir incə məqamı vurğulayım ki, Xudu Məmmədovu yetərincə, dolğun anmaq üçün onunla ölənədək, 24 illik dostluğu olmuş Nurəddin Rzayevin fikirlərinə söykənməli oldum. Məhz onun Xudu Məmmədov haqqında söylədiklərinin - yazdıqlarının daha təsirli olacağını zənn etdim ...

Bu baxımdan Nurəddin Rzayevin, Xudu Məmmədovdan yazdığı "Xudu açarı" kitabını növbəti dəfə vərəqlədim:

...Bizi bir-birimizlə bağlayan ilk növbədə yenilməz milli azadlıq və barışmaz antisovet ruhu, bir də ədəbiyyata, musiqiyə münasibətimiz, daha doğrusu aludəliyimiz oldu.

...Xudu Məmmədov dünya kristalloqrafları və kristallokimyaçıları tərəfindən tanınmış və qəbul edilmiş bir çox ciddi elmi yeniliklərin müəllifi, qayğıkeş müəllim, minnətdar tələbə və nəhayət, publisist və ictimai xadim kimi sevilir, seçilirdi.

...Xudu deyirdi ki, mənə insanı alçaldan, kiçildən, ona zəifliyini, gücsüzlüyünü, ağlının və düşünmək qabiliyyətinin anadangəlmə kəmliyini təlqin eyləyən ədəbiyyat lazım deyil .

...Xudu Məmmədov hər görüşdə, hər söhbətdə "təzə" idi. Onun bir neçə elm sahəsinə aid konkret və dərin biliyi hamını, o cümlədən məni də təəccübləndirirdi. Mənə elə gəlirdi ki, nəyisə Xudu da bilməz, danışanda isə görürdüm bilir.

...O, çox çətin işlərə girişməyi bacarırdı, müxtəlif elm və sənət sahələri arasında körpü sala bilirdi. Burada iti və dərinliyə işləyə bilən ağıl tələb olunurdu. Xoşbəxtlikdən Xududa bu var idi.

...Xudu çox səxavətlə öz bilik və bacarığını hamıyla bölüşdürürdü. Onun fikir və ideyaları onlarla gənc alimin dissertasiyasının, kitabının, məqaləsinin əsasını təşkil edirdi.

...Xudu Məmmədov sadəydi, səmimiydi. Belə adamla dostluq eləmək həm xoş, həm faydalı, həm də asan idi.

...Başqalarından fərqli olaraq, mənim payıma bir xoşbəxtlik düşmüşdü. XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın yetirdiyi ən böyük şəxsiyyətlərdən ikisinin Xudunun və Bəxtiyarın mühitində yaşamaq!

...Xudu müəllimlik diplomu olmayan böyük pedoqoq idi. Onun fikrincə, dünyada pis adam yox, " yazıq adam var ".

...Xudunun elmdə və sənətdə bütün dünya ölkələrində yaşayan dostları, onun şəxsi kitabxanasında qəribə seçilmiş kitablarının dili, sahəsi və müəlliflərin milli mənsubiyyəti, onun sevdiyi musiqi, rəsm, memarlıq, heykəltəraşlıq nümunələri milliliyi qədər də bəşəriliyindən xəbər verirdi.

Azərbaycanın yanar ürəkli dostu Yavuz Bülənd Bakilər: "Professor Xudu Məmmədov tam bir türkmən əfəndisiydi. Ürəyinin min bir yeriylə Türkiyəyə bağlı bir türkmən".

Hafizələrdən silinməyəcək bu şəxsiyyətlər, məşhur elm adamları, ictimai xadimlər, milli örnək və məfkurə sahibləri Nurəddin Rzayev və Xudu Məmmədovu 15 və 16 oktyabr ildönümlərində anarkən, elə bu yerdəcə qızıl üçlüyün daha bir təmsilçisi, istiqlal təpərli böyük alim və vətəndaş şairimiz Bəxtiyar Vahabzadəni də anmasam dilim və əlim məni bağışlamazdı.

***

Məhz onun misralarıyla yazını qurtarmağım təsadüfi deyil...

Üç ömür, üç tale, üç zövq, üç ovqat,

Görən bir məcraya necə sığışdı?

Tək bir əqidəyə olan məhəbbət,

Xuduyla bir yerdə üçə sığışdı!..

Etibar Nadiroğlu

Təzadlar.- 2012.- 16 oktyabr.- S.7.