Qədirli... Qədirsiz günlər...

Qədrin şəxsiyyətinə, mənəviyyatına, xasiyyətinə, xarakterinə, istedadına tam uyğun olaraq onu xanəndə adlandırmaq əsl dəyərini verməkdir. Yaradan onu insanlar içərisindən seçib füsunkar, valehedici, ecazkar, qeyri-adi səs ifa tərzi bəxş etmişdir. Seyidə, Cabbara, Xan Əmiyə, Yaquba artist adı yaraşmadığı kimi, Qədirə də yapışmırdı. Artistlik əlamətləri başqa məna kəsib edir, yəni kimisə əyləndirmək. Keçmişdə onlara mütrüf deyərmişlər. Yəni bu ifadə bir növ kloun - təlxək mənasını verir. Sovetlər dönəmindən qalmış miras kimi indi də guya fəxri ad altında cəmiyyətdə müxtəlif sahədə seçilən şəxslərə əməkdar, xalq və s. kimi fərqləndirici, fərəhləndirici rütbələr verib digərlərindən seçilsinlər deyə, onları ruhlandırır - şirnikləndirirlər.

Xan Əmi və Yaqub Cabbardan, Seyiddən sonra muğamlarımıza müasir üslub gətirdilər. Ancaq Qədir onların muğam oxu tərzinə uyğun yeni nəfəs, ruh gətirdi. Qədir insanları əyləndirmirdi, şənləndirmirdi, şadlandırmırdı. O, qartal tək cikkə çəkib, haray qoparıb insanların vücudunu ənginliklərə, zirvələrə qaldırırdı ki, onlar da bu ecazkar dünyanın varlığını dərk etsinlər. Qədirin üzərinə düşən xanəndəliyin öhdəsindən məharətlə gəlirdi. Allah-Taala da ona dayaq olub hünər, təpər verirdi. Qədirə rəhmətlik demək də adamın dili gəlmir. öz səsi, varlığı ilə dünya durduqca yaşayacaq, Nizami, Fizuli, Üzeyir bəy kimi dahilərlə bir sırada adı çəkiləcək.

Xəstəlik dövründə və dünyasını dəyişəndən sonra onun haqqında mətbuatda, telekanallarda müxtəlif peşə sahibləri fıkirlərini, sözlərini yüksək səviyyədə dedilər, yazdılar. Göstərilənlər insanlarımızın Qədirin qədrini uca tutub, öz sevgilərinə uyğun sözün əsl mənasında ona layiq "Qədir ağacı" əkdilər. Həmin insanlara Allah-Taladan can sağlığı, şəxsi həyatlarında səadət arzulayıram. Mənim bunları deməkdə haqqım var. çünki Qədirlə mən bir bacı-qardaşın nəvələriyik. Yazılıb-deyilənlərlə yanaşı, mən də Qədirlə bağlı xatirələrimi oxuculara çatdırmağı özümə borc bildim.

Osmanlılar cavanlara "dəliqanlı" deyirlər. Bizdə də bu ifadə var, ancaq az işlənir. Deyərlər, qanı-qaynayan vaxtıdır, dəlidoludur. Rəhmətlik Hüseyn Cavidin sanballı deyimi yada düşür: "İnsan qan artanda coşar, qan azaldıqca susar". Yəni dəliqanlıhq uşaqlıq və cavanlıq dövrünün əsas əlamətidir. Nadir hallarda qocalarda dəliqanlılıq olur - Qədir kimi. çoxlarına elə gəlir ki, dəli sözü, basdan pozuğa, xaraba deyilməlidir. Ancaq başı pozuğa, sərsəmə, sarsağa ruhi xəstə deyirlər. Koroğlunun igidlərinə "dəli" deyib dillərdə dastan ediblər. Qədirin dəliqanlı olması nə ilə bağlı idi? Əksər insanlarımız zarafatdan pozuluşmasınlar deyə onu xoşlamırlar. Zarafatın məğzi əslində kimisə alçaltmaqdan, kiminləsə məzələnməkdən ibarətdir. Qədirdə ciddi xarakter, xasiyyət vardı. Kimsə onu zarafatyana aşağılamağa cəhd etsəydi, nəticə dava-dalaşla bitərdi. Yəni o, ayıq-sayıq, həssas, "sayanın qulu, saymayanın ağası" idi. Sadəliyi, səmimiliyi ilə yanaşı, yumor hissiyyatı da vardı.

Haşiyə: Mən 1947-ci ildə doğulmuşam. Qədir məndən 12 yaş böyük idi. 1957-ci ilin yay günlərinin birində həmyaşıdlarımla birlikdə Ağdamda, Ağamalı oğlu küçəsində futbol oynayırdıq. Bu vaxt bizim küçə ilə kəsişən Füzuli küçəsindən sağ qarın nahiyəsindən bıçaqlanmış, qan içərisində olan dayılarımın dostu Yunisin (rəhmətlik batalyon komandiri Cəfərin doğma dayısı) bizə tərəf qaçdığını gördüm. O, mənə Ənvər dayımı çağırmağı tapşırdı. Mən həyətə girib dayımı haraya çağırdım, küçəyə çıxanda Xansənəmlilərdən olan Firuzun sol qarın nahiyəsini əli ilə tutduğunu və qan axdığını gördüm. Deyim ki, onlar da dəliqanlı cavanlar idilər. Onları xəstəxanaya apardılar. Qeyd edim ki, həmin vaxtlar qanı qanla yuyardılar, qisas alardılar. Şikayət edib adam tutdurmazdılar. Bu an eşitdik ki, hadisə Füzuli küçəsində baş verib, qaçdıq ora tərəf. Gördük ki, Qədir əlində qəmə Fazili qovalayıb vurmaq istəyir. Səbəb isə uşaqlıq dostu, qonşusu Fazilin onu sakitləşdirməyə cəhdi olub. Xətrinə dəyib ki, niyə onları öldürməyə qoymayıb. Qədir onsuz da qana batmışdı, xəsarət yetirmişdi. Həmçinin, Fazil də. O, Qədirin qabağından qorxusundan sürətlə aralanıb, özünü tikanlı çəpərdən atmışdı qonşunun həyətinə. O vaxtlar hamının həyətində çoban itləri olardı, zəncirlə bağlanardı. Tərslikdən Fazil itin qabağına düşmüşdü. İt də onun yancağını parçalamışdı. Bıçaq yarası onun yanında yalan olmuşdu. Davanın səbəbi isə Yunisgilin onların məhləsinə gələrək, nəsə anlaşılmaz bir məsələni ayırd etməyə cəhd göstərmələri idi. Yəni bu olay Qədirin dəli-dolu olmasını təsdiqləyirdi.

Həmin ilin payızında gurrah, şən, ləzzətli Qarabağ, Ağdam toyları başladı. Toylar iki-üç gün davam edərdi. Diş həkimi Naibin toyu idi. Toyun gur vaxtında Qədir oturanların xahişi ilə ayaq üstü segah oxumağa başladı. Hamı durdu ayağa. Qədir insanları ovsunlamışdı. Təsəvvür edin, 22 yaşında o həvəslə, o səslə hamını cuşa gətirdi. O dövrdə o, xanəndəlik etmirdi, toylara da getmirdi. Ancaq fitri istedadı olduğuna görə ustalıqla oxuyurdu. Qədir həmin vaxt püxtələşmiş, təhsilsiz xanəndə idi. O, bunu uşaq dövründən Cabbarı, Seyidi, Keçəçi oğlu Məhəmmədi patifon vasitəsilə dinləyib mənimsəmişdi. Sonrakı illərdə davaların birində böyrəyinin birini itirdiyindən zəifləmişdi. Həmin toydan bir az sonra Qədir Təvəkküllə dalaşdı. Təvəkkülün sol qolu nahiyəsindən bıçaqla yaralayıb şikəst etdi. Təvəkkül isə onun tək böyrəyinə bıçaq yeridib şikəst etmişdi. Bu hadisədən sonrakı davada Qədir həbs olundu. Əzablı günlər yaşadığından xeyli zəifləmişdi. 1967-68-ci illərdə mərhum tarzən Əhsən Dədaşovla onu tanış etmişdilər. Əhsən müəllim onun səsinə məftun olmuşdu. "Sona bülbüllər" lentə yazıldı. Cəmiyyət bu musiqinin füsunkarlığından, cəzbediciliyindən mehribanlaşmağa, milliləşməyə başladılarr, Qədir məşhurlaşdı, artıq onu bölgələrə, ölkənin hüdudlarından kənarlara toylara, şənliklərə aparırdılar. 70-ci-illərin əvvəllərində Ağdamda toylarda cavanlar Qədrin ifasını kasetlərə yazıb hər yerdə səsləndirirdilər. Onların qarşısını almaq mümkün olmadığından Qədir şəhər toylarından imtina edirdi. Bu ərəfədə uşaqlıq dostum Elxan həkimin toyu olmalı idi. Toyun necə keçməsi xanəndənin kim olacağından çox asılı idi. Elxan, qardaşım Hüseyn və mən 1974-cü ilin iyununda gəldik Qədirgilə. Qədir 4-5 yaşlı oğlu ilə çıxdı qabağımıza. Salamlaşdıq. Oğluna bizim gəlməyimiz münasibətilə oxumağı tapşırdı. Uşaq Qədrin üslubunda oxumağa başladı. Tüklərimiz biz-biz oldu. Gəlişimizin səbəbini dedik. Əvvəlcə razılaşmadı ki, "yox, yox e... mən özümə söz vermişəm, qərarım qətidir, şəhər toylarında oxumayacağım". Lakin tez də yumşaldı və dedi: "Amma şərtim var, toya maqnitofon gətirilməyəcək, çalğıçıları da özüm gətirəcəm. Yeməyim də ki, çolpanın ciyəri olacaq". Onun iki şərti ilə razılaşdıq. Ancaq xahiş etdi ki, tarçalan dostumuz olsun. Bizimlə razılaşdı, ancaq onun çalğısı ilə bir dənə də nəfəs vurmayacağını bildirdi. Elxana dedim, ciyər məsələsini nə edək, bazarda toyuq od qiymətinədir. Anası Qələm xalaya desək, daş atıb başın tutacaq. Elxan dedi ki, qazanları həyətin girəcəyindəki heyva ağacının altında quracağıq. Aşbaz ağacdakı toyuqlardan kəsib ciyərini Qədirə bişirər, ətini də özümüz yeyərik. Elə də oldu. Aşbaz gözünə döndüyüm xəlvəti toyuqları budaqdan alıb cəld qaynar suya salıb tüklərini təmizləyirdi. Aş qazanının altından közü ayırıb, çay daşlarından düzəltdiyi manqalda kababı bişirib verərdi bizə. Kimsə bizi Qələm xalaya satmışdı. Qələm xala məni çağırdı, gəldim ki, Elxanla Hüseyn aradan çıxıb. Qələm xala mənə dedi ki, ağaca bax, 20-30 toyuqdan cəmi 3-4-ü qalıb, bu aşbazın adı nədir? Dedim, Ləvə. Rafael də balacaboy idi.

Elə bildi ki, arvadı dolayıram. Dedi, a bala, məni dolamısan, bundan dəvə olar, cırtdan boydadır?! Gülüşdük. Sonra məsələni açdım:

- Sən özün dedin Qədiri gətirim. Bax, gör toya nə qədər adam gəlib? Hamısı puldu, qazancdı. Qədir xəstədi, dedi, mən toyuq ciyəri ilə qidalanıram. Biz də bu yolu seçdik. Sənə qalsaydı, bazardan toyuq alan deyildin.

Yenə gülüşdük.

Onlardan ayrılıb gəldim toy mağarına. Bakıdan təşrif buyuran qonaqlar xahiş etdilər ki, Qədir "Kəsmə-şikəstə" oxusun, ancaq oxumadı. Dedilər ki, bəlkə onu sən razı salasan. Rəhmətlik sözümü yerə salmadı. Başladı, nə başladı. Hamı mat-məəttəl qaldı. Qədir "Kəsmə-şikəstə"ni elə yanıqlı, ah-naləilə oxudu ki, iraq olsun, toy döndü yasa. Ağlayan kim, hönkürən kim. Rəhmətlik Qələm xalanın təpkisi hamını qəflətdən ayıltdı:

- Ə, bura yasa gəlmisiniz? Bu nə pəstəhadı?

Qədirdən xahiş etdim ki, "valı" dəyiş, keç "Heyratı"ya... Məclisin ab-havası dəyişdi.

Sonralar məlum oldu ki, Qədir nəyə görə toylarda oxuduqlarını maqnitofona yazılmasının əleyhinə idi. İstəyirdi ki, onları studiyada lentə aldırıb, qızıl fonda saldırsın. Əgər Qədir zərb-muğamlarımızı, "Kəsmə-şikəstə"ni, "Heyratı"nı, "Şirvan-şikəstəsi"ni və digər mahnıları lentə yazdırsaydı, onlar heç də "Sona bülbüllər"dən geri qalmazdı. Qədir bu niyyətin həyata keçməsinə cəhd etdi, amma heyiflər olsun ki, arzusu həyata keçmədi...

...Toy bitdi. Hamı dağıldı, yaxın dostlardan başqa. Səhərə yaxın idi. Gəldilər ki, Qədir qardaşımla məni görmək istəyir. Getdik. Bizdən bir az aralıda işıq dirəyinin

altında yığışıb siqaret çəkirdilər. Yaxınlaşdıq. Qədir dedi:

- A qardaş, mənim sizinlə şərtim olub? Dedimmi ki, mən tarla oxumayacağam. Oxudum? Yox! Ona sifariş verən oldu ki, bir tarı dınqıldat? Yox! Nə oxumuşam, Eldarla - gitarayla toyu yola vermişəm. İndi o deyir, pulu qoy ortalığa, dədə malı kimi bölək.

O dövr üçün çox böyük məbləğ olan 4-5 min manat pul toplanmışdı. Sonra Qədir əlavə etdi:

- İki gün dəridən-qabıqdan çıxıb sizin xətrinizə o səviyyədə toy keçirmişəm. İndi buna bax, mənimlə şərik olmaq istəyir.

Biz həmişə haqqın tərəfdarı olmuşuq. Qədirə dedim ki, tarçalana 100 manat ver. Bununla da söhbət bitdi. Hamı dağılışdı.

1987-ci il idi. Hər il olduğu kimi, avqust ayında məzuniyyətimi Ağdamda, Şuşada keçirərdim. Gəlişimi səbirsizliklə gözləyən dostum Allahverdi Bağırov (Qəbri nurla dolsun!) qabaqcadan hazırlıq görürdü. Vədələşmişdik. Ona məxsus olan restoranda yığışıb bulaq üstünə getməli idik. Rəhmətlik Sədi Məmmədov, əziz dostumuz Hafız Sədirzadə, Allahverdi, Ləvə və digərləri ilə birlikdə idik. Allahverdi həmişə olduğu kimi, yüksək səviyyədə hazırlıq görmüşdü: basdırma, lüləkabab, tabakalar, nərə balığından basdırma və s. Yığışdıq ki, maşınlarla yola düşək, dedilər, Qədir bazarın yanındadır. Harayladılar, Qədir arxaya dönüb bizə yaxınlaşdı, əsəbi idi. Dedi, nə haray qopartmısınız, xeyir ola? Məni görüb yumşaldı, qucaqlaşdıq, görüşdük. Deyim ki, Qədir, gəl, bizimlə gedək bulağa. Razılaşdı. Getdik Şuşaya, İsa bulağına. Orada olan insanlar yığışdı başımıza. Rəhmətlik Sədi başladı oxumağa. Növbə ilə Hafız, Qədir də oxudular...

Əbədiyyətə qovuşan Qədirə Allah-Təaladan rəhm diləyirəm.

Yaşar Hacı oğlu

Təzadlar.- 2012.- 19 yanvar.- S.10.