"Biz heç bir xalqın sahib olmadığı tarixi mirasa sahibik"

Əkbər Nəcəf: "Şah Təhmasib şiə üləmasının ən böyük alimlərindən Kərəkini Cəbəl-i Amildən ölkəsinə dəvət edib, ona bu anlayışı şiə ideologiyasının içinə daxil etməyə məcbur etmişdir"

Tarix elmləri doktoru Əkbər Nəcəfin "Təzadlar"a müsahibəsi

- Əkbər bəy, nə üçün tarixi mövzular içərsində ən çox Şah İsmayıl Xətai və Səfəvilər dövrü müzakirə olunur?

- Tam əksinə, mənə görə, heç də müzakirə olunmur. İnternet saytlarında və qəzetlərdə Şah İsmayıl haqqında yayılan ciddi məqalələrin sayı 10-u keçmir. 200 ildən çox hökm sürmüş bir dövlətin banisi haqqında 10 məqaləni müzakirə predmeti hesab etmək gülünc olar. İngiltərənin ən ehtişamlı dövrü Viktoriya dövrüdür. Bu dövr haqqında axtarsanız ən az 1000 kitab və 10 mindən çox məqaləyə rast gələrsiniz. Sadəcə, son beş ildə Türkiyə universitetlərində Osmanlılar mövzusunda 2 minə yaxın müdafiə işi qəbul edilib. Hələ mən buraya Osmanlılar haqqında çap olunmuş kitabları və məqalələri daxil etmirəm. Bizim nəyimiz var Şah İsmayıl haqqında? Allah rəhmət eləsin, Oqtay Əfəndiyevin "Azərbaycan Səfəvilər dövləti" adlı monoqrafiyasından başqa ölkəmizdə Səfəvilər haqqında ikinci kitab yoxdur. Şah İsmayıl haqqında isə yazılmış monoqrafiyanın sayı 5-i keçmir. Üstəlik, həmin əsərlər də hər hansı bir mənbənin əsasında Şah İsmayılın tarixini öyrənir. Biz bir neçə kitab və məqalə ilə Şah İsmayılın və Səfəvilərin tarixini bildiyimizi iddia edirik. Digər sahələrdə vəziyyət daha dözülməzdir. Şirvanşahlar haqqında Sara Aşurbəylinin kitabı xaricində ikinci elmi əsərin adını çəkə bilərsinizmi? Ən yaxşı halda Məşədixanım Nemətin, Məhəmmədəli Şəriflinin, Əbdülkərim Əlizadənin və digərlərinin Şirvanşahların müəyyən dövrü haqqında yazılmış əsərini qeyd etmək olar. Şirvanşahlar 1000 illik tarixə sahib dövlət olub. Min illik tarixə sahib dövlət haqqında ən az yüzlərlə kitab yazılmalı idi. Biz millət olaraq heç bir xalqın sahib olmadığı tarixi mirasa sahibik. Bu miras haqqında biri çıxıb 3-5 cümlə yazan kimi qiyamət qoparırıq. Səfəvilər haqqında mübahisənin əsas mövzusunu qızılbaşlıq təşkil edir. Şəxsən mən indiyə qədər Azərbaycanda Sadiq Nağıyevin "Qızılbaşlıq haqqında" kiçik həcimli əsəri xaricində ikinci elmi bir kitabın nəşr olunduğuna rast gəlmədim. Səfəvilərə baxışını sərt şəkildə tənqid etdiyimiz Türkiyədə qızılbaşlıq haqqında ən az 10-dan çox elmi əsərə rast gəlmək olar. Biz cəhalətin yaratdığı qorxu və vahimə ilə məsələlərə baxırıq. Və tənqid mədəniyyətimiz də heç olmadı.

- Oxucular üçün də maraqlı olar, 14 yaşında bir gənc necə dövlət qura bilərdi?

- Qızılbaşlar dövlətini 14 yaşlı bir gənc yaradıb. Bu şəksiz doğrudur. Amma o 14 yaşlı gəncin arxasında ona qədər 250 illik tarixə sahib bir təriqətin fəaliyyəti, həmin təriqətdən da arxa planda Fuad Köprülü, İrene Melikoff, Əhməd Yaşar Ocağın ifadə etdiyi kimi, Şah İsmayıla qədər 5 əsrlik dövrü geridə buraxmış "Türk Xalq İslamı" anlayışı dayanırdı. Tarix təsadüfləri sevmir. 14 yaşlı bir gəncin dünya fatehi olaraq səhnəyə çıxması da təsadüf hesab oluna bilməz. İsmayılın zəkası və qabiliyyəti də buna əlavə olununca, ortaya yeni bir dövlət çıxdı. Digər tərəfdən, orta əsrlər üçün 14 yaş kifayət qədər əhəmiyyətli yaş hesab olunurdu. Türk cəmiyyətində uşaq fərd hesab olunurdu və 3-4 yaşından etibarən sosial həyatın bir parçası idi. Əgər biz Bizans və Çin mənbələrində türk uşaqlarının həyat tərzi haqqında yazılanları oxusaq, Şah İsmayılın yaşı bizi heyrətləndirməz. Üstəlik, Şah İsmayıl hələ uşaqlığında həyatın bütün çətinliklərini yaşayaraq bərkimişdi. Zindanda yaşamış, əsarət və sürgün həyatı keçirmiş, yəni çətinliyə öyrənmişdir. Ətrafında ona və onun ideologiyasına dərindən inanmış kütlənin olması da böyük amildir. Burada dövrün siyasi, iqtisadi və dini şəraiti də diqqətə alınmalıdır.

- Səfəvi və Osmanlı müharibələrinə şiə-sünni konteksindən yanaşmaq nə qədər doğrudur? Çünki unutmamlıyıq ki, Osmanlı imperiyasına qarşı müharibə aparan Ağqoyunlular da sünni məzhəbinə aid idilər...

- Sadəcə, Ağqoyunlular deyil, Misirdəki Türk dövləti olan Məmlüklər və Osmanlıların Anadoluda ortadan qalıdırdığı 10-dan çox türk bəyliyi də sünni məzhəbinə sahib olub. Bir faktı xüsusilə qeyd etməliyik. Bizim Səfəvi adını verdiyimiz dövlət özünü "Qızılbaş dövləti" adlandırıb. Yəni səfəvilər ortaya bir sülalə dövləti olaraq çıxmayıblar. Bir kimliyin təmsil etdiyi dövlət olub. Səfəvi-Osmanlı münasibətlərini təhlil edəndə, nədəsə, məsələnin bir tərəfi diqqətdən yayınır. Osmanlılar özü də qızılbaşlarla eyni ideologiyaya sahib olan ələvi-bektaşi ünsüründən qidalanaraq ortaya çıxıblar. Osman bəyin qayınatası Şeyx Ədəbalı Babailər hərəkatının banisi Baba İlyasın xəlifələrindən olub. Həm Baba İlyas, həm də Şeyx Ədəbalı qızılbaşlığın formalaşmasında dərin izlərə sahib, Vəfaiyyə təriqətinə mənsub olublar. Sultan Fatih Mehmetə qədər Osmanlı fəthlərində aparıcı güc qələndəri, bektaşi, vəfai, heyədəri kimi qızılbaşlığı birinci dərəcədən qidalandığı təriqətlərə mənsub dərvişlər, dəlilər olublar. Osmanlının yaranmasında "Abdalan-i Rum" dərvişlərinin oynadığı həyati rol gözdən qaçırılmamalıdır. Hətta Baciyan-i Rim adlanan qadınlardan ibarət döyüşçü qızlar da Osmanlı fətlərində rol oynayıblar. Fatih dövründən sonra Osmanlı ölkəsində bu qadınlar təqibə məruz qaldıqda qızılbaşların yanında yer almağa başladılar. Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılın arvadı Taclı Bəyimin əmrində kifayət qədər qadın döyüşçü olub. Yavuz Sultan Səlimə qədər osmanlılar Ərdəbil təriqətinə hörmətlə yanaşıblar. Hətta Səlimə qədər Osmanlı sultanları hər il Ərdəbil təriqətinə "axça" göndərirdilər. Osmanlı mənbələri Balkanların Osmanlıların nəzarəti altına keçməsində, Sarı Saltukun müstəsna rolundan bəhs edirlər. Hətta adına "Saltıknamə" adlı bir mənkibə də yazılıb. Kim idi bunlar? Hamısı qızılbaş, Babai, heydəri, qələndəri, vəfai kimi Türk İslam inancından bəslənirdilər.

Məsələni şiə-sünni konteksinə Qərb tədqiqatçıları saldılar. Çünki həqiqətən də hadisələrin dərinliyini bilmirdilər və böyük ölçüdə Qərbdəki hakim ideologiyaların dərin təsiri altında idilər. Həm Leon Cahen, V.V.Barthold, hətta V.V.Radlov belə, Yaxın Şərq İslamı coğrafiyasını XIX əsr Avropasında formalaşan türk, ərəb və İran deyə sünni məzmun kəsb edən üç ünsür arasında bölüşdürüldüyünə inanırdılar. İlk dəfə Fuad Köprülü hadisələrin dərinliyinə nüfuz etməyə nail oldu. Onun açdığı cığırı azərbaycanlı neft milyonçusunun qızı olan İrene Melikoff daha da genişləndirdi və hadisələrin üzərindəki sirr pərdəsi qalxmağa başladı. Bizim bu vaxta qədər Azərbaycan mətbuatında və fikir dünyasında söz edə bilmədiyimiz İslam anlayışı daxilində "Türk İslamı" adlanan bir gerçəlik var. Bu, geniş türk kütlələrinin qəbul etdiyi bir xalq islamı təsəvvürü idi. Son illərdə dünyada bu mövzuda kifayət qədər tədqiqat aparıldı. Amma təəssüflər olsun ki, biz hələ mövzunun adını belə bilmirik.

Məsələnin görünməyən və ya bizə göstərilməyən daha iki fərqli tərəfi var. Biri ərəb coğrafiyasının Osmanlı və Səfəvi mühitinə təsiri, digəri isə Şirvan faktorudur. Səfəvi dövlətinə qələn şiə alimlərinin tamamı ərəb coğrafiyasından, xüsusilə də indiki Livanda yerləşən Cəbəl-i Amildən gəliblər. Səfəvilər şiəliyi rəsmi məzhəb elan etdikdə Təbrizdə şiə fiqhinə dair əllərində, sadəcə, bir kitab vardı. Ərəb coğrafiyasındakı sünni üləma da Osmanlının yeni paytaxtı İstanbula axın etməyə başladı. Burada bir məqamı da qeyd etmək lazımdır. Səfəvilər şiəliyi asanlıqla rəsmi məzhəb kimi qəbul etmədilər. Başda Şah İsmayıl olmaqla qızılbaş əmirlərinin bir çoxu "Heydərilik"in rəsmi məzhəb olmasına tərəfdar idilər. Amma heydəriliyin kitabının əsaslarının olmaması onları şiəliyi rəsmi məzhəb elan etməyə məcbur etdi. Bəzi avropalı alimlər buradakı Heydərliyi Şah İsmayılın atası Şeyx Heydərə bağlayırlar. Fikirləşmirlər ki, Şah İsmayıl nəyə görə atasının adı ilə bir məzhəbi rəsmi məzhəb elan etməli idi? Üstəlik, Şeyx Heydərin heç bir fiqhi və dini əsəri də olmayıb. Buradakı Heydərilik, Yəsəvi Şeyxi və qurucusu Əhməd Yəsəvinin dərvişlərindən olan Qütbəddin Heydərin yaratdığı təriqətdən gedir və təriqət özündən sonra Azərbaycanda və Anadoluda ortaya çıxan bütün təriqətlərə dərindən təsir etmişdir. Xüsusilə də bektaşiliyə. Yəni Səfəvi-Osmanlı ziddiyyətlərinin pərdə arxasında şiə-ərəb və sünni-ərəb uləması arasında ciddi ixtilafların varlığına baxmaq lazımdır. İndi bir çox həvəskar tarixçi Səfəvi şiəliyini "Fars Şiə"liyi adlandırır. Amma bu həvəskar tarixçilər unudurlar ki, həm "Fars", həm də "İran" adları Pəhləvi rejimi dövründə (1925-1979) formalaşdırılıb. İngilis dəstəkli Rza Şaha milli bir ideologiya lazım idi. O da bunu İran və fars kavramlarının içinə İslamdan əvvəl Pers, Sasanini, İslamdan sonra da şiəni soxaraq və buna da bir fars milli kimliyi donu geydirərək yaratdı. Üstəlik, bu ideologiyanı özü yox, ingilis casusu olan Hindistandakı parsi əsilli Ərdəşir Reporter formalaşdırdı. Rza Şahı axırdan çıxarıb dövlətin başına gətirən də o olub. Təsadüfi deyildir ki, həmin Ərdəşir Reporterin oğlu Darius Reporter İran tarixində yeganə demokratik dövr olan Doktor Müsəddiq Məhəmməd rejimini İngiltərə və ABŞ-ın əli ilə hərbi çevrilişlə ortadan qaldıranlardan biri olub. Bizim həvəskar tarixçilər tamamilə Pəhləvi və Sovet rejimlərinin yaratdığı terminologiyanın içində boğulurlar və bu terminologiya ilə özlərinə tamamilə coğrafiyalaşmış bir milli kimlik yaratmaq sevdasındadırlar. Bu tarix anlayışına qarşı ortaya çıxan ən kiçik tənqidi də hardasa milli xəyanət adlandıracaqlar. Ağzını açana da "İranlı", "Fars Şiə", "Türkiyə heyranı" deyib məsələni tamamilə dar və emosianal (çılğın) çərçivənin içinə həbs ediblər. Səfəvilər şiəliyi dövlət dini kimi qəbul etsələr də, şiə üləması ilə davamlı mübarizə şəraitində olublar. Qacarlar dövründə dövlət-üləma münaqişəsi pik nöqtəsinə gəlib çatmışdı. Bunun kifayət qədər dəlilləri var. Birini xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Qızılbaş ideologiyasında "kutlu şah" anlayışı var. Bu qədim türklərin "tenqri tək tenqridə olmaq" dediyi hakimiyyətin Tanrıdan gəldiyi və hökmdarın Tanrının yer üzündəki təmsilçisi olduğu anlayışına əsaslanır. Şah Təhmasib şiə üləmasının ən böyük alimlərindən Kərəkini Cəbəl-i Amildən ölkəsinə dəvət edib, ona bu anlayışı şiə ideologiyasının içinə daxil etməyə məcbur etmişdir. Kərəki Şah Təhmasibi "sahibi-zaman" adlandırmağa məcbur oldu. Şiə anlayışında bu titul axırıncı imam Mehdiyə aiddir. Bu o deməkdir ki, Səfəvilər qədim "tenqri xan" anlayışı ilə "mehdiliyi" birləşdirməyə təşəbbüs ediblər və bunu da Kərəki kimi bir alimə təsdiq etdiriblər. Ona görə Kərəki uzun illər şiə alimlərinin tənqid mərkəzində olub. Kərəkini ən ağır şəkildə tənqid edənlərin başında isə türk əsilli şiə alimi Müqəddəs Ərdəbili gəlir. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, türk dilində ilk şiə fiqhi və əxlaq əsəri bu alim tərəfindən Səfəvilər dövründə yazılıb. Fars dilli şiə əsərləri sonrakı dövrə aiddir. Bu, necə Fars-Şiəliyidir ki, farsça ilk elmihal əsəri XVI əsrin ortalarında Şeyx Bəhaüddin Amili tərəfindən qələmə alıb.

- Əkbər bəy, tarixi olduğu kimi yazmamağın günahı kimdədir, tədqiqatçılarda, yoxsa?..

- Burada bir məsələni unutmaq olmaz. Tədqiqatçıların çoxu mənbələri tanımadan həmin mənbələrin nəşr olunmuş variantlarından istifadə edirlər. Halbuki İranda, Rusiyada, Avropada, elə bizdə də nəşr olunan mənbə ilə həmin mənbənin orijinal (əsl) variantı arasında ciddi fərqlər var. Misal üçün, hamı Şah İsmayılın "Şiəliyi dövlət məzhəbi" elan etdiyini iddia edir. Diqqətli tədqiqatçı burada bir sual verməlidir: hansı şiəlik? O zaman da həvəskar tarixçilər tez "İsna-aşəriyyə" deyirlər. Yaxşı, bəs İsna-Aşəriyyənin özünün də daxilində qollar var idi və uzun illər Üsuli, Əkbəri və Şeyxi kimi məzhəblər İsna-Aşəriyyə daxilində ixtilaf içində olublar. Şah İsmayılın dövlət məzhəbi elan etdiyi məzhəb "cəfərilik" adlanırdı. Hətta 1907-ci ildə Qacarlar ölkəsində ilk konstitusiya (anayasa) qəbul olunanda belə, dövlətin rəsmi məzhəbi olaraq Cəfərilik adı qeyd olunur. Hətta konstitusiyanın 27 və 39-cu maddələrində Cəfəriliyin təsir dairəsi açıq qeyd edilir. Pəhləvilər, indiki İran İslam rejimində nəşr olunan kitab və mənbələrdə məqsədli şəkildə Cəfəriliyin yerinə şiə adı yazılır. Buna səbəb odur ki, Pəhləvilər "şiə" adı altında bütün şiə məzhəblərini İsna-Aşəriyyənin üsuli-məzhəbi daxilində birləşdirmək istəyirdilər. Bu, əslində ingilislərin siyasəti idi. İngiltərə Şərqi İslamı şiə-fars və vəhhabi-ərəb kimliyi altında birləşdirərək türk kimliyini ortadan qaldırmaq istəyirdi. İran İslam rejimi də bu sistemi davam etdirdi. Halbuki şiəlik XX əsrin əvvələrinə qədər özünün heç fiqhi formalaşma prosesini belə, tamamlamamışdı. İsna-Aşəriyyənin öz daxilində belə, ciddi ixtilaflar vardı. 1920-ci ildə belə, Nəcəf ilə Tehran ayətullahları bir-birilərini "ingilis casusu" olmaqda ittiham edirdilər. Rza şah hakimiyyətə gəlmək üçün Tehran ayətullahlarından deyil, Nəcəf və Qum şiə alimlərindən dəstək almışdı. Rza şahın 1924-cü ildə, yəni şah olmasından bir il əvvəl Qumda ayətullah Hairi, Naini və İsfahani ilə apardığı danışıqları diqqətlə oxuyun. Hələ mən burada üsuliliyin əxbariliklə necə mübarizə apardığından bəhs etmirəm. O əxbarilik ki, şiə məzhəbinin mərkəzində dayanırdı və hələ üsulilik ortada yox ikən əxbarilik şiəliyin lokomotivi qəbul olunurdu. Daha mühümü Şah Abbasa qədər Qum məktəbinin əxbarilərin nəzarətində olması və Qum məktəbini onların yaratmasıdır.

(Davamı var)

Elnur Eltürk

Təzadlar.- 2013.- 14 dekabr.- S.11.