“Şah
İsmayılın poeziyasına hürufiliyin
təsiri güclüdür”
Aida Qasımova: “Xətai
şeirində Kamil İnsanın ilahiləşdirilmiş
obrazı bir çox hallarda İmam Əli idi”
Bakı
Dövlət Universitetinin professoru, hazırda ABŞ-ın Dyuk
Universitetində uzunmüddətli elmi-tədqiqat ezamiyyətində
olan Aida Qasımovanın “Təzadlar”a müsahibəsi
- Aida xanım, Şah İsmayil Xətainin fikir dünyası haqqında müxtəlif mülahizələr irəli sürülür. Bir tədqiqatçı olaraq bu haqda nə deyə bilərsiniz?
- Şah İsmayılın fikir dünyası şiəlik üzərində bərqərar olmuş, həm də Vəhdəti Vücuddan və Kamil Insan konsepsiyasından bəhrələnmişdir. Onun mənsub olduğu və möhtəşəm siyasi gücə çevirdiyi Səfəvilik şiə məzhəbli sufi təriqəti idi. Səfəvilik ilkin mərhələdə sünni-sufi təriqəti kimi meydana çıxmış, amma çox keçmədən şiəlik məzhəbinə keçmişdir. Sünni və ya şiə məzhəbli olmalarından asılı olmayaraq bir çox sufi təriqətlərində İmam Əlinin qüdsiyyəti güclü olmuşdur. Səfəvilik imamların müqəddəsləşdirilməsi, qeyb olmuş İmam Mehdinin zühuru və s. şiəlik elementlərini qəbul etmiş, beləliklə, İslam tarixində ən güclü şiə-sufi təriqətlərindən birinə çevrilmişdir. Taci-Heydəri adlanan və on iki imamın rəmzi olan qızılbaş papaqlarını səfəvilər Şah İsmayılın atası Heydərin dövründən qoymağa başlamışlar. Rəvayətə görə, o, gerçək bir yuxuya müvafiq əsgərlərinə bu cür papaqlar geyməyi tapşırmışdır.
- Bəs filosoflardan kimin təsiri olub?
- Şah İsmayıl
Xətainin fikir dünyasına İbn Ərəbi təliminin, xüsusilə Kamil İnsan konsepsiyasının
böyük təsiri
olub. Səfəvilərin İslam dünyasının
məşhur sufiləri
ilə görüşmələri
ilə bağlı tarixi faktlar da vardır. Şah İsmayılın babası
Şeyx Cüneyd İbn Ərəbinin davamçısı Sədrəddin
Kunəvi, Xətai özü isə Lahici ilə görüşüb söhbət
və fikir mübadiləsi etmişdir.
İslam
tarixində məşhur
şəxslərin bu
cür görüşmələrinə
xüsusi önəm verilmişdir. Görünür, bu görüşlərin
Səfəviliyin İbn
Ərəbi fəlsəfəsi
ilə birləşməsində
mühüm rolu olmuşdur. Kamil İnsan konsepsiyası
zat (yəni mahiyyət) etibarilə transsendent olan, dərki qeyri-mümkün
olan Allahın öz ad və atributları ilə varlıqlarda, ən mükəmməl şəkildə
isə insanda təcəllisini bildirən
təlimdir. Kamil İnsan
Allahı bir güzgü kimi özündə əks etdirir. Hətta Kamil İnsanın
Allahın zatını
belə əks etdirdiyi kimi fərziyyələr vardır.
Şiəlikdə Kamil İnsanın
mücəssəməsi imamlar,
məsələn, Xətai
şeirində bir çox nümunələrdə
İmam Əli sayılır. Xətai
Haqqın insanda təcəssümü ilə
bağlı deyir:
Anın
miratina bax, həqqi gör kim,
Kim, ol ayineyi-geytinümadır.
Sufizmdə Məhəmməd peyğəmbər
Kamil İnsanın ən bariz mücəssəməsi
və varlığın
əsasında dayanan ilkin gövhər sayılır. Sufi kosmoqoniyasındakı
Məhəmməd peyğəmbərin
nüytfəvarı varlığının
və ya nurunun ilahi bir
nəzərdən həya
təri tökməsi
və bu tər damcılarından bütün varlıqların
yaranması kimi bir fikir Şah
İsmayılın şeirində
belə əks olunub:
Nuri-nəbidən yaratdı qəndil,
Qıldı nəzər ona
neçə min il.
Kəsb
etdi kəmali ol nəzərdən,
Ol dürri
pürr etdi bəhrü bərdən.
Su boldu həyadən
ol cəvahir.
Dutdu qamu fövqü təxti vafir.
Yaratdı gögi təfindən
anın,
Xəlq etdi yeri kəfindən
anın.
Qüdrət qələmilə yazdı
kafi,
Ol kafə
ulaşdı nuni-safi.
Bəs gəldi vücudə kun fəkan həm.
Xətm oldu zəman ilə məkan həm.
- Şiəliyi və
sufiliyi birləşdirən
ortaq cəhətlər
varmı?
- Şiəlik bir
çox məsələlərdə
sufizmlə ortaq təlimlərə malikdir. Hər iki
təlimdə Quranın
batini şərhi, yəni təvil güclü olmuşdur.
Həm sufilər, həm də şiələr hz.
Məhəmmədi axırıncı peyğəmbər olaraq qəbul etmişlər.
Amma ortodoks sünni məzhəbindən fərqli
olaraq, onlar Allah-Təaladan gizli əmrlər aldıqlarını,
gizli elmlərə
sahib olduqlarını söyləmiş,
bu prosesi peyğəmbərlərin vəhyindən
fərqli olaraq “ilham” adlandırmışlar.
Şiəlikdə gizli elmlərin
(cəfr) və ilahi ilhamın mənbəyi imamlar, sufizmdə isə övliyalar idi.
Şah İsmayıl
Xətainin şeirində
Gözəlin vəsfi
mühüm yer tutur. İnsan onun şeirinin
əsas tərənnüm
obyekti və ilahi təcəllinin mücəssəməsi idi.
İbn Ərəbiyə və bir çox sufilərə görə,
gözəl bir qadın və ya bığ yeri yenicə tərləmiş gənc
oğlan da Allahın gözəlliyini
əks etdirir. Sufilər arasında bununla bağlı bir sıra hədislər vardır ki, onların bəziləri ortodoks sünni məzhəbində səhih
hesab olunmur. İstər vəhdəti-vücüd, istərsə
də ona yaxın hürufiliyin əsasında insanın ilahiləşdirilməsi, Allah-Təalanın
Kamil İnsanda təcəllisi dayanır.
Fərqli baxışlar
isə bir qayda olaraq həmin
insanın məhz kim olması
ilə bağlı idi. Hürufilikdə Fəzlullah Nəiminin
ilahiləşdirilməsini görürük. Xətai şeirində
Kamil İnsanın ilahiləşdirilmiş obrazı
bir çox hallarda İmam Əli idi. Aşağıdakı şer
parçasında Xətai
“Qurani-Kərim”in sirrinin
(Nəcm surəsindəki
ma ovha, yəni o şey ki, vəhylə
göndərildi) hz. Əlidə cəmləndiyini bildirir.
Eşqlə mə'şuqü aşiq
səndə olmuşdur
zühur,
Sirri-ma ovha imişsən, ya Əli, səndən
mədəd!
Xətainin bəzi şeirləri mübahisəli olub, hətta Əliallahilik kimi də yozula
bilər. Amma bu məsələlərə
Sufizmə xas Kamil İnsan konsepsiyası və fəna halını yaşayan insanın Haqqa qovuşması öz varlığını
qeyb edib. Haqla birləşməsi kimi yanaşdıqda, tam fərqli
bir yozum da tapa bilərik.
İslami fikir tarixində mübahisələr
doğurmuş, edamlarla
nəticələnmiş, Ənə-l
Həqq adlanan ruhi-psixoloji durum qəlbin saflaşması ilə müxəlif hal və məqamlardan keçib kamillik mərtəbəsində çatan
və fəna halı yaşayan, yəni öz varlığı ilə haqqa qovuşan və bu zaman
öz varlğını
qeyb edən insanın halıdır, daha doğrusu, bu halı yaşayanın
dilində səslənən
qeyri-iradi sözlərdəndir
(şathiyyat). Bu sözü ilk dəfə
işlədən Həllac
Mənsuru mötədil
sufilər özləri
də tənqid ediblər, çünki peyğəmbərlədən fərqli
olaraq övliyyalar öz hallarını gizli saxlamalı, xalq çatdırmamalı
idilər.
- Ümumiyyətlə, Xətaidə
hürufilik özünü
göstərirmi?
- Şiəliyin mühüm
təlimlərindən olan
messianizm, yəni Mehdi ideyaları qızılbaşlar arasında
geniş yayılıb. Bir çoxları
Şah İsmayilın
özünü qeyb olunmuş imam-Mehdi saymışlar. Şah İsmayılın
poeziyasına hürufiliyin
təsiri də güclüdür. Ənənəvi
hürufi obrazlarından
bəhrələnmə, xüsusilə,
Dəhnamədə aydın
görünür:
Dedim ki, qələm, yüzün siyah et,
Yusif tək özün beqə'ri-çah et.
Dedim: - Sağ əlim, al imdi xamə,
Dedim: -
Sol əlim, dut imdi namə.
Qıldı sözümü qamusu
məqbul,
Lövhi-dilim oldu eynə mənqul.
Yondum qələmi, dilini dəldim,
Həm yonub anın yüzüni sildim.
Lövh
üstə sürüb
bu başın anın,
Tökdüm vərəq üstə yaşın anın.
Kafurə
qarışdı müşkü
ənbər,
Bilməzdi hürufi fikrim əzbər.
Zülfin
anuban çü “cim” yazdım,
Ağzını ananda “mim” yazdım.
Yazdım
pitigi “əlif”, “he” yazdım,
Almamış ikən anı “xe” yazdım.
Eynini ananda “sadı” çəkdim,
Xal üstə
gözündə “zadı”
çəkdim.
“Rey” yazdım ananda şəkli-qaşın,
Çeşmim həvəs ilə tökdü yaşın.
“Lam” oldu beşəkli-zülfi-hindu,
“Nun” hərfi çəkildi
şəkli-əbru.
Çəkdim bir “əlif” çü qaməti yar,
Yazdım xəmi-qəddimi digərbar.
Xətai şeirində özünü göstərən bir çox təlim və konsepsiyaların islama zidd olub-olmamasına gəlincə, bu artıq ortodoks təlimin bidətçi qollara ayrılması halıdır. Hər bir qol da öz təlimini daha düzgün saymışdır. Üsulid-din baxımından tövhid, nubuvvət, miad, ədl ortodoks islama zidd təlimlərin əskəriyyətində qəbul olunub, lakin imamət məsələsində fikir ayrılığı olub. Ezoterik təlimlərdə bu fərq daha da güclənib, Quranın batini şərhi, ilahi təmasın davamı və s. məsələlər meydana çıxıb. Şiəlik və sufilik islama esoterizm gətirib,onu ruhi tərəfini güclədirib, yəni islamı quru ehkamlar çərçivəsində çıxarıb batini fikirlərin qaynağına çevirib. Bəziləri bunu yaxşı hal sayır, bəzilər isə bəyənmir.
Elnur Eltürk
Təzadlar.- 2013.- 21 dekabr.- S.7.