Sevgisindən pay aldığım insan

Yazıma Xudu Məmmədovun bir sözü ilə başlamaq istəyirəm. Deyirdi ki, ideal insan yoxdur, ancaq ideallaşdırmağa layiq insan var. Bu fikri elə Xudu müəllimin özünə də aid etmək olar. İnsanlığı ilə, elmilə, təbiətə və cəmiyyətə baxışıyla. O, insanlara sevgi paylamaq ücün doğulmuşdu sanki. Xudu müəllimlə bir dəfə ünsiyyətdə olan, söhbət edən kəs ömrü boyu ona bağlanırdı.

Qədim misirlilərin bir atalar sözündə deyilir ki, dahilər xəsis ola bilməz. Xudu müəllim ətrafındakılara sevgisində, münasibətində belə idi. Onu insanlara İlahi bir qüvvə bağlayırdı. Sadə kənd adamlarını, onun bağbanını, çobanını, fəhləsini səbrlə dinləyərdi. İrad bildirməzdi, könül sındırmazdı, ürək bulandırmazdı. Demək istədiyini sadə, anlaşıqlı, hamıya xoş olan tərzdə, xüsusi ehyamlarla bildirərdi. Söylədiyi bir fikir də Xudu müəllimin söz acdığımız cəhətlərini göstərir. O, deyirdi ki, danışan bir alimə “bu nə danışır, hec nə başa düşə bilmirəm” desələr, o, əsl alim deyil, yox, əgər danışan alimə “o nə danışır, onu mən də bilirəm” desələr, deməli, əsl alim odur.

Biz uşaq olarkən böyüklərimizdən Xudu müəllimin elmindən kimsənin danışdığını xatırlamıram. Bu, təbii idi. Sadə kənd adamları, təhsillilər belə, onun elmi fikir dərinliyinə enə bilməzdilər. Ancaq bu gün də yaxşı xatırlayıram. Xudu müəllim haqqında hamının ilk sözü bu olurdu ki, alim Xudu cox sadə insandır (kəndimizdə əksər yaşlı adamlar bəlkə də daha düzgün olaraq belə deyirdi, Xudu müəllim ifadəsini daha cox ziyalılar işlədirdi).

Bəli, dünya şöhrətli alim Xudu Məmmədovun necə insan olduğunu ali pedaqoji təhsil alandan sonra daha dərindən dərk etdim. Belə ki, dörd il Ağcabədi rayonunun məktəblərində tarix müəllimi kimi fəaliyyət göstərib doğma Mərziliyə qayıtdım. Hələ orta məktəbin 7-ci sinfində oxuduğum dövrdən diyarşünaslıq materialları topladığımı və nə vaxtsa kəndimizdə muzey yaratmaq fikrinə düşdüyümü bilən hörmətli müəllimlərimdən tarixci alim, yazıcı Şahlar Həsənoğlu 1985-ci ildə söhbətlərinin birində bu barədə Xudu müəllimə danışmışdı. Xudu müəllim də bu məsələyə məmnunluqla yanaşmış və məşhur arxeoloq İdial Nənimanova Ağdamda olan görüşlərinin birində mənim haqqımdakı fikirlərini catdırmışdır. Xudu müəllim yeni bir arxeoloqun yetişəcəyi ümidi ilə İdial müəllimin 1985-ci ilin yayında enolit dövrü abidəsi olan Calağantəpə yaşayış yerində işləyəcəyini, bununla əlaqədar olaraq Ağdam şəhərində “H.Aslanov-40” ünvanında olacağını Şahlar müəllimin vasitəsilə mənə catdırdı... Xudu müəllimin arxeologiyaya, diyarşünaslıq materiallarına niyə bu qədər əhəmiyyət verdiyini əleyhimizə yazılmış olan Z.Balayanın “Ocaq”ından sonra daha dərindən anladım.

Elminin böyüklüyü qədər də sadəliyin zirvəsində olan Xudu müəllim 1985-ci ildə iki dəfə bizə gəldi. Onun qəflətən bir gənc müəllimin qapısını döyməsindən keçirdiyim həyəcanı, sonralar isə keçirdiyim qürur hissini bu gün də yaşamaqdayam. Gəlişi ilə bizi şərəfləndirən Xudu müəllimi maraqlandıran, sən demə, məndə olan diyarşünaslıq materiallarından iki eksponat imiş. Eksponatlardan biri müəyyənləşdirdiyimizə görə, tunc dövrünün sonlarına aid olan muncuq (üzərində uzunsov guşəli ulduz işarəli), o birisi isə təqribən 0,3 litr həcmi olan saxsı qab idi (dolca formasında). O zaman Xudu müəllimi ən cox maraqlandıran həmin qabın tapılma tarixcəsi oldu. Belə ki, həmin qab Yuxarı Qarabağ kanalından 10-cu sinif şagirdlərinin (Ağcabədidəki 1 nömrəli orta məktəbindən) tutduqları və diri cəkisi 120 kq olan balığın mədəsindən cıxmışdı. Hətta mədə şirəsinin qaba göstərdiyi aşılayıcı təsir də aşkarca bilinirdi. Xudu müəllim həmin qabı həmkarım Rəhbər Tapdıqoğlu vasitəsilə necə əldə etdiyim və qabın balığın mədəsinə necə düşə bilmə ehtimalım haqqında danışdıqlarımı dinlədikdən sonra dedi ki, bir də danış. Təkrarən daha həvəslə sözə başladım və Xudu müəllim fikirlərimi bəyənərək təsdiq etdi. Xudu müəllim aradan 15-20 gün kecəndən sonra yenidən qohumu İsmayılla bizə gəldi. Bu gəlişində Qarabağın tarixi ilə bağlı ətraflı söhbətdən sonra mənə bölgədəki yer-yurd adlarını, bu adların etimalogiyasını toplamağı və xüsusi olaraq “Xunaşin” (Hunaşin), “Ergi”, “Cinhaz”, “Şıpartı” adları ilə maraqlanmağımı tapşırdı. Xudu müəllimin hər kəs ücün adi bir cağırışı bəs edərdi ki, can-başla bu cağırışa tələssin. Ancaq bu böyük insanın özü hamıya insanlıq nümunəsi göstərirdi. Bu isə Xudu müəllimin ruhən, qəlbən böyüklüyünün və insanlara olan sevgisinin göstəricisi idi. Onun dostlarından olmuş Bəhmən Sultanlının dediyi kimi, Xudu müəllim müdrik, ləhcəsi şirin, ağlı iti, dünya görüşü yüksək, mənəviyyatı əlcatmaz idi.

Mən ümid edirəm ki, Qarabağımızın düşməndən təmizlənməsi Xudu müəllimin rahatsız ruhunun dincliyi olacaq. Bu böyük insanın ruhunun dolaşdığı torpaqlarımızda onun anım günlərinin, yubileylərinin keçirilməsi ümidilə.

Yusif Millətoğlu,

tarixçi, publisist

Təzadlar.- 2013.- 9 fevral.- S.11.