Əzizə Cəfərzadənin tədqiqatlarında Novruz adət-ənənələri

(Əvvəli ötən sayda)

Üçüncü çərşənbənin "Torpaq" çərşənbəsi olduğunu nəzərə çatdıran tədqiqatçı bu vaxt səməni üçün buğda arıdılıb islağa qoyulduğunu bildirir. Alimin fikrincə, bu çərşənbənin nəfəsi torpağı oyadırdı, ilin ruzisi bu çərşənbəyə, onun torpağa verdiyi nəfəslə bağlıydı. Torpaq çərşənbəsində təmiz yerdən bir çimdik torpaq gətirib xonçaya qoyurdular. Xonçaya həm də torpağın ən müqəddəs bitkisi olan buğda sünbüllərindən toxunma "daraq" adlanan nemət qoyurdular.

Bu torpaq, halal torpaq,

Görməsin zaval torpaq.

Çərşənbə gəldi çıxdı,

Geyin yaşıl, al torpaq!

Nəhayət, müəllif dördüncü çərşənbənin yel çərşənbəsi olduğunu qeyd edir və bildirir ki, bu çərşənbə havaya nəfəs verir, torpaq oyanır. Yel baba yavaş-yavaş tumurcuqlanan ağacları, çiçəkləri, otları yırğalayır. Yel çərşənbəsi ilaxır çərşənbə də adlanır. Yel təbiəti oyadırdı. Artıq istilik torpağa dəyir. Bayram axşamı kimi çox əziz tutulur. İlaxır çərşənbədə qızlar, gəlinlər, elə qadınlar da fal açardılar. Onlar axır çərşənbədə güzgü, noxud, su-iynə, üzük, qulaq falına baxardılar. Bu falların müxtəlif bölgələrimizdə başqa variantları da var.

Ələklər, ay ələklər,

Çırmanıb ağ biləklər.

Gəlir axır çərşənbə,

Hasil olur diləklər.

Xalq arasında axır çərşənbə zamanı müxtəlif fal açmalar da həyata keçirilirdi. Bunlara ayrıca diqqət yetirən müəllif üzük falından xüsusi bəhs etmiş, hətta bu falla bağlı bir nümunə də vermişdir: "Üzük falında mis qaba su töküb, qızlar, gəlinlər, hətta qarılar da üzüklərini ora atardılar. Hərənin bir niyyəti olardı. Tasın üstünə içi sezilməyən qalın parça örtərdilər. Yanında bir uşaq otuzdurardılar. Azərbaycan bayatılarının içində bir janr var, "Həsbi hal", yəni insanın əhvalını bildirən bayatılardır. Belə bayatılar folklorumuzda çoxdur. "Həsbi hal" deyiləndə uşaq üzüyü çıxardardı. Üzüyə çıxan bayatını ürəkdə tutulan niyyətə yozurdular. Yaxşıya yozulan bayatı çıxsa idi, qızlar sevinərdi. İnanırdılar ki, muradlarına yetişəcəklər.

Belə bayatılardan birinə kimin üzüyü çıxardısa, onu təbrik edərdilər. Bəzən qəfil deyilən nəhs bayatılar da olurdu. Belə nəhs bayatı dəryada gəmisi üzən bir Kəllə Səfəralı adlı tacirin falına çıxır:

Əziziyəm, gülə naz,

Bülbül elər gülə naz.

Əzizim, bax dünyaya,

Ağlayan çox, gülən az.

Deyirlər ki, bu tacirin gəmisi dəryada qərq olur, kişi müflisləşir, ağlını itirir. Küçələrdə divanə kimi dolaşır.

Axır çərşənbə zamanı daha çox icra edilən fallardan biri də qulaq falıdır. Bu fal hamıya məlumdur: niyyət tutulub qapıya yaxınlaşılır və eşidilən ilk söz və ya cümlə yozulur. Müəllif bu inancı verdiyi nümunə əsasında belə izah edir: "Axır çərşənbədə qızlar qulaq falına da çıxırdılar. Onlar niyyət edib, qıfıl bağlayardılar, qıfılı açar ilə qıfıllayıb, evdə qoyurlar, açarı götürüb qulaq falına çıxırlar. İlaxır çərşənbədə pis söz danışmaq olmaz. Kimsə bunu eşidər, falı pis alınardı. Pis söz danışan adamı danlayardılar. Bütün il uzunu nə narahatçılığı olsa, həmin sözə bağlardılar.

Apardığı araşdırmalar, topladığı folklor materialları əsasında həm bədii, həm də elmi yaradıcılığında Novruz bayramını bütün təfsilatı ilə təsvir edən müəllif fal əyləncələrinin bölgəmizdə müxtəlif olduğunu bildirir və əlavə edir ki, bəzi yerlərdə iynənin başına pambıq dolayıb suya salır, iki qəlbin qovuşmasını, iki taleyin birləşəcəyini güdürlər. Ayna ilə, güzgü ilə də taleh sınayanlar vardı. Bir maraqlısı budur ki, gərək ilk çərşənbədə göl qırağına gedib, qurbağanın birinci qurultusunu eşitcək, ürəyində niyyət tutub, ayaq dəyməyən yerdən bir çimdik torpaq götürüb yaylığın ucuna düyünləyəsən. İlaxır yel çərşənbəsində düyüncəni açırsan. İçindən al-qırmızı sap çıxsa, niyyətinə çatacaqsan, qara sap çıxsa yox.

Bunlarla yanaşı, müəllifin tədqiqatlarında qədim tarixə malik olan bayramın digər adət-ənənələri də geniş şəkildə təsvir edilir. Bunlara ayrı-ayrı bəndlər şəklində nəzər salaq:

"1. Axır çərşənbədə əzizləri yada salar, xörək, xonça payı göndərərlər. Valideynlərdən başqa heç yerə qonaq getmək olmazdı. Bayram axşamında mütləq hərə öz ocağının başında əyləşib, öz çırağını yandırmalıdır. Hərə öz evində ailəsini başına toplayıb, əlvan xonça ətrafında, şamların işığında, ləzzətli xörəklərlə şam edərdilər.

2. Bayrama, hələ ilaxır çərşənbəyə 1-2 gün qalmış evlər-eşiklər tərtəmiz təmizlənər, divarlar ağardılar, ilin pasından arınar, pal-paltardan biri də çirkli qalmamalıdır. Bir gün əvvəl hamı təzə paltar geyinər, əllər-ayağlar xınalanar.

3. Bayram axşamı azandan xeyli əvvəl qəbir üstünə gedib, əziz valideyn və başqa qohumları yada salmaq, qəbir üstünə şam yandırıb, dillənçilərə şirniyyat paylamaq, ölənlərin ruhuna yasin oxutdurmaq lazımdır. Amma ölənlər nə qədər yaxın olsa da bayram axşamı oxşamaq, ağı deyib ağlamaq olmaz. Təəssüflə, rəhmətlə yad etmək lazımdır.

4. Çərşənbələrin, bayram axşamının öz xörəkləri var. İlaxır çərşənbə bayram axşamında turşulu plov bişirmək olmaz. Yəni: nar qovurma, turşu qovurma, sirkə plov, zirinc plov bişirilməz. Yalançı çərşənbədə - sirkə plov, xəbərçi çərşənbədə lobyaçilov (balqabaq ilə). Birinci su çərşənbəsində - nar qovurma, ya turşu qovurma. İkinci çərşənbədə - paxlaplov. Üçüncü çərşənbədə - səbzi qovurma. İlaxır çərşənbədə - çığırtma və ya şirinplov, kişmiş qaysı ilə, bayram axşamı toyuqplov. Bayrama bir neçə gün qalmış şəkərbura, paxlava, badambura, ballıbadı, şəkərtıxma, badamlı, püstəli halva, ədəvalı halva və s. bişirilir. Yalnız hüzürü düşüb "qara bayram" keçirməli olan evlərdə şorqoğalı, külçə və umac halvası hazırlanır. Belə qəmli olmayan evlərdə şorqoğalı bişirilməz. Bişirilənidə qəbir üstündə halva külçə ilə paylarlar. Şorqoğalı bayram süfrəsi üçün hesab olunmaz".

5. Bayram axşamı plovundan, müxtəlif şirniyyatdan xonça tutub əzizləri, xususilə nəslin yaşlı nümayəndələrini təbrikə gedirlər. İlaxır çərşənbədə, eləcə də bütün başqa çərşənbələrdə "yaylıq atma", "qurşaq sallamaq" adəti var. Həmin qurşaqlara yaylıqlar hədiyyələr, şirniyyat, bayram yemişi yığardılar. Bayram yemişi əsasən quru meyvələrdən ibarət idi: alma qaxı, armud qaxı, ləbləbi, kişmiş, gavalı, əncir, qaysı və zoğal qurusu.

6. İltəhvili olanda, əsl çində olan mis kasa qoyardılar, içərisinə zəfəranla adlar yazardılar. Sonra, bayram xonçasına "S" hərf ilə başlayan 7 şey düzərdilər. Səməni, su piyalədə, süd, sucuq, sünbül, sumax, sarıkök, səbzi və quru balıq. Rəvayətə görə, iltəhvil anında ağaclar bir anlığa başlarını yerə əyir, balıqlar dəryada quyruğu üstə qalxır.

7. İltəhvil anında adamlar buğda, səməni, bir də xırda pulu bir əllərindən o birinə tökə-tökə deyərlər: Köhnə ili, təzə ilə döndərən Allah, bizim də məhsulumuzu bol elə. Buğda bol, pul bol.

8. Novruzun özünün oyunları, əyləncələri var. Bunlardan "Qodu-Qodu", "Təkəm" və s. "Kilim arası" kimi hər bölgənin özünəməxsus meydan tamaşaları olub ki, bunların içərisində Novruzla bağlı olanlar xüsusi yer tutub. Bundan başqa bayramın gözəl cəhətlərindən biri də küsülülər barışar, kiçiklər böyüklərin qulluğuna getməlidirlər, şər işlərdən çəkinərdilər, qeybət qırmazdılar. İnsanlar xeyriyyə əməllərini artırardılar.

9. Bayramdan sonra süfrə 10 gün yığılmazdı. Kişilər 3 gün müddətində, onlardan sonra qadınlar və gənclər yaşlı qohum və tanışları ilə bayramlaşmağa gedirdilər. Novruzdan 13 gün sonra səmənini ya dənizə, ya da çaya atardılar. Torpaqda təzə göyərmiş otu qırıb, üstünə balaca bir kəsək qoyub deyirlər "Mənim qış sarılığım sənin, sənin yaz təravətin mənim". Bütün bu adət-ənənlərimizi daha dərindən öyrənməliyik ki, heç biri unudulmasın.

Milli bayramımız olan Novruz haqqında bu qədər geniş, ətraflı, dərin məlumata malik olan xalq yazıçısı, ədəbiyyatşünas-alim Əzizə Cəfərzadə öz yaradıcılığı ilə hər zaman diqqət mərkəzində olmuş, onun irəli sürdüyü fikirlər isə həmişəyaşar fikirlər olaraq qalacaq.

Gülsümxanım Hasilova,

AMEA Folklor İnstitutunun "Folklor və

yazılı ədəbiyyat" şöbəsinin elmi işçisi

Təzadlar.- 2013.- 7 mart.- S.15.