“Azərbaycanda Seyid Yəhyanın

adı unudulsa da, əməlləri yaşadılıb”

Zaur Şüküroğlu: “Seyid Yəhya Bakuvi dərsliklərə salınmalı, həyatı və yaradıcılığı öyrənilməlidir.”

Türkiyədə yaşayan tədqiqatçı, Ankara Universitetinin doktorantı Zaur Şüküroğlu (Şükürov) ilə XV əsrdə yaşayan Seyid Yəhya Bakuvi haqqında söhbət etdik. Onu da xatırladaq ki, tədqiqatçı “Seyid Yəhya Şirvani və təsəvvüf anlayışı” adlı dissertasiya üzərində çalışır. Müsahibəni maraqlı olduğunu nəzərə alıb oxuculara təqdim edirik:

(Əvvəli ötən saylarda)

- Zaur bəy, biz Seyid Yəhya Bakuvini lazımi səviyyədə dünya səviyyəsində tanıtdıra bilmişikmi? Bakuvini tanıtmaq bizə nə verə bilər?

- Bu sahədə irimiqyaslı tədqiqatlar təəssüf ki, ancaq son dövrlərdə aparılmağa başlanılıb. Bu mənada, Qafqaz Universitetinin müəllimi hörmətli Mehmet Rıhtımın əməyini qeyd etmək istərdim. O, Seyid Yəhya və Xəlvətilik haqqında Azərbaycanda dissertasiya işi üzərində işləyərək 2005-ci ildə Bakıda nəşr etdirib. Mənim bu kitab haqqında yazdığım bir məqalə 2008-ci ildə İstanbulun Mərmərə Universitetinin ilahiyyat fakültəsinin dərgisində çap edildi. Məqsədim Mehmet Rıhtımın bu əsərini Türkiyənin elmi ictimaiyyətinə tanıtmaq idi. Məqaləmdə də qeyd etdiyim kimi, bu çalışma o günə qədər aparılmış ən geniş tədqiqatdır. Buna baxmayaraq, əsərdə gözdən qaçan nöqsanlara da rast gəlmək mümkündür. Mən də məqaləmdə bu cür nöqsanların bir neçəsini elmi üslub çərçivəsində qeyd etdim. Mehmet bəylə indiyə qədər heç vaxt qarşılaşmamışıq. Məqaləm dərc edildikdən sonra ortaq bir tanışımız vasitəsilə yazımı oxuduğunu, tənqidlərimin yerində olduğunu söylədiyini eşitdim və anlayışlı baxışına görə çox sevindim.

Azərbaycanda, Qafqaz Universitetində Seyid Yəhyanın bir az əvvəl də qeyd etdiyim “Şəfaul-Əsrar” adlı əsəri üzərində Mirrəşidə Kazımi tərəfindən hazırlanmış magistr işini də qeyd etmək istərdim. Daha sonra Mehmet Rıhtım adı çəkilən əsəri sadələşdirərək Bakıda və İstanbulda çap etdirdi. Bu çalışmalar əsərin tanıdılması isitqamətində böyük xidmətlərdir. Ancaq təəssüf ki, adı çəkilən əsərin bu gün əlimizdə, sadəcə, bir əlyazma nüsxəsinin olması elmi tənqidi nəşrinin gerçəkləşdirilməsini imkansızlaşdırır. Ümid edirəm ki, əsərin gələcəkdə bir və ya bir neçə yeni nüsxələri tapılacaq və elmi tənqidi nəşri də hazırlanacaq. Mehmet Rıhtımın Seyid Yəhya haqqında nəşr etdirdiyi məqalələri də var. Ondan əvvəl Azərbaycanda Seyid Yəhya haqqında alimlər tərəfindən müəyyən işlərin görüldüyünü söyləmək mümkündür; ancaq bunlar demək olar ki, kiçik miqyaslı tədqiqatlardır. Belə tədqiqatların müəllifləri kimi Abbasqulu Ağa Bakıxanovun, Firidun Bəy Köçərlinin, Əliəjdər Seyidzadənin, Məşədixanım Nemətin və Azadə Musayevanın adlarını çəkmək olar.

Türkiyədə isə Seyid Yəhya Şirvani araşdırmalarına cığır açan tədqiqatçı Mehmet Əli Aynidir. O, İstanbul Darülfünunun professoru ikən 1921-ci ildə Bakıya da gəlmişdir. Bakıda olduğu müddətdə burada mədəniyyət sahəsində görülən işləri İstanbula qayıtdıqdan sonra qələmə aldığı bir məqaləsində yüksək qiymətləndirən Ayni Seyid Yəhyanın layiqincə tanınmadığına da şahid olmuş, bu səbəblə Seyid Yəhyanın tanıdılması işinə girişmiş, onun haqqında oxuduğu bir mühazirənin xülasəsi daha sonra 1923-cü ildə Bakıda çıxarılan “Maarif və Mədəniyyət” dərgisinin 6-cı sayında da nəşr edilmişdir. Mehmet Əli Ayni türklərin ən böyük mütəfəkkir və alimlərindən biri kimi qəbul etdiyi Seyid Yəhya Şirvaninin həyatını tezliklə yazmağa başlayacağının müjdəsini də vermişdir. Ancaq onun 1923-cü ildə İstanbulda nəşr etdirdiyi “Şəyh-i Əkbəri Niçin Səvərim” adlı əsərində söz açdığı bu monoqrafiyanı yazıb-yazmadığı təəssüf ki, məlum deyil. Mənim fikrimcə, Ayni Bakıda gördüyü işləri İstanbula qayıtdıqdan sonra da davam etdirmək məqsədilə əlindəki yazıları daha da genişləndirərək belə bir əsər yazmaq istəyib. Mehmet Rıhtım Ayninin bu əsəri yazmasına ömrünün vəfa etmədiyini söyləsə də, bu məlumatı hansı mənbədən aldığını qeyd etmir. Ancaq Ayninin 1945-ci ildə vəfat etdiyini nəzərə alsaq, Rıhtımın görüşünün zəif bir ehtimal olduğunu görərik. 1923-cü illə 1945-ci il arasında 22 il var. Bu da bir şəxsiyyətin həyatının yaxşı-pis yazılması üçün yetərli bir ömürdür. O zaman Ayni ya müəyyən səbəblərə görə başqa tədqiqatlara yönəldiyi üçün bir daha bu mövzuya qayıtmaq imkanı tapa bilməmiş, ya da yazmış, ancaq əlyazma şəklində qalan əsər ya yox olmuş, ya da hardasa işıq üzü görməyi gözləyir. Ümid edirəm ki, sonuncu ehtimalımız doğru olar və gələcək tədqiqatlar nəticəsində əsər tapılar. Çünki Ayni kimi görkəmli bir elm xadiminin qələmindən çıxan bir əsərin Seyid Yəhya irsinin tədqiqinə böyük fayda verəcəyi şübhəsizdir.

Türkiyədə Seyid Yəhyanın əsərlərinin tanıdılması istiqamətində əvəzsiz xidməti olan digər bir görkəmli alim də Əhməd Atəşdir. O, İstanbulun Universitet və Nuruosmaniyyə kitabxanalarında qorunan farsca mənzum əsərlər haqqında mükəmməl bir kataloq çalışması hazırlayıb. Bu işində Seyid Yəhyanın adı çəkilən kitabxanalardakı əsərlərinə də kifayət qədər yer ayırıb. 1966-cı ildə vəfat edən Əhməd Atəşin bu çalışması ölümündən sonra 1968-ci ildə İstanbulda nəşr edilib. Azərbaycanda Azadə Musayeva 1985-86-cı illərdə Seyid Yəhyanın əsərləri haqqında dərc etdirdiyi məqalələrində daha çox Əhməd Atəşin bu çalışmasında verdiyi məlumatlardan istifadə edib.

Bundan başqa, Türkiyədə Seyid Yəhya haqqında araşdırmalarıyla tanınan və eyni zamanda Seyidin bir çox farsca əsərlərini də Türkiyə türkcəsinə çevirən mərhum Hasan Almazı rəhmətlə yad etməliyik. Bu tərcümədə hər nə qədər müəyyən səhvlərə yol verilsə də, Hasan Almazın xidmətləri hər zaman qeyd edilməlidir. Çünki Seyid Yəhyanı unudulmuşlar arasından çıxarma işində onun da haqqı var.

Bu arada maraqlı bir şeyi də qeyd etmək istəyirəm ki, Seyid Yəhya irsinin tədqiqatı, eləcə də Azərbaycan mədəniyyəti tarixində Anadoludan Azərbaycana gələn iki Mehmetin öz yerləri var. Bunlardan biri XX əsrin əvvəllərində Seyid Yəhyanı Azərbaycanda unudulmaqdan qurtarmağa çalışan Mehmet Əli Ayni, digəri də XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda eyni amal üçün çalışan Mehmet Rıhtım. Bu mənada, ikisinin də xidmətləri təqdirəlayiqdir. Sevinirəm ki, Seyid Yəhya Şirvani yolunun əmanətdarı olan Anadoluda Seyid Yəhya irsinə xidmət etmək əsrimizdə bir azərbaycanlı kimi mənə də qismət olub. Ancaq hörmətli Mehmət Rıhtımın, bu mənada, məndən daha şanslı olduğunu söyləyə bilərəm. Çünki o, Azərbaycanda Seyid Yəhyanın həmvətənlərindən, nəvələrindən gördüyü dəstək sayəsində xeyli iş görə bilib; bu da onu göstərir ki, Azərbaycanda Seyid Yəhyanın adı unudulsa da, əməlləri yaşadılıb. Seyid Yəhyanın Anadoludan elm və irfan üçün ona pənah gətirən insanlara necə sahib çıxdığını mənbələr xəbər vərir. Sevindirici haldır ki, Seyid Yəhyanın bu yolunu onun həmvətənləri bu gün də davam etdirirlər. Mən isə Seyid Yəhyaya mənəvi cəhətdən borclu olan Anadoluda onun bir nəvəsi, həmvətəni kimi heç bir dəstək görmürəm; vaxtilə Türkiyənin bir dövlət qürumundan göstərilən dəstək də bu qurumdakı bəzi qüvvələrin Azərbaycana qarşı qərəzli münasibətləri səbəbilə heç bir səbəb göstərilmədən yarımçıq kəsildi. Hətta Azərbaycanın İstanbuldakı Başkonsulluğunun rəsmi etirazı belə dəstəyin bərpasını təmin edə bilmədi. Bu, qardaş Türkiyədə Azərbaycana qarşı mənfi münasibətdə olan bəzi şər qüvvələrin mövcudluğunun bariz nümunəsidir. Çünki onlara Azərbaycana sadiq olan azərbaycanlılar yox, onların çirkin məqsədlərinə xidmət edəcək “azərbaycanlılar” lazımdır. Belə münasibət bir zamanlar yetişdirdiyi Anadolulu tələbələri ilə bu diyarı işıqlandıran Seyid Yəhyaya qarşı Türkiyədəki bəzi dairələrin vəfasızlığının göstərgəsidir və eyni zamanda onun vətəninə, yetişdiyi torpaqlara qarşı hörmətsizlikdir. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, dissertasiya işimi davam etdirirəm, başa çatdırmaq qismət olar, inşallah.

Əsas mövzumuza qayıtmaq istəyirəm; Azərbaycan-Türk-İslam mədəniyyətinin yetişdirdiyi ən mühüm şəxsiyyətlərdən biri olan Seyid Yəhya Şirvani həyatı boyu və ölümündən sonra bir çox insana və cəmiyyətə təsir etmiş böyük bir mütəfəkkir və mütəsəvvifdir. İslam coğrafiyasında Seyid Yəhya qədər hörmət və məhəbbət qazanan çox az insan var. Onun mənəvi irsinin dərindən tədqiq edilməsi ona qeyri-islam coğrafiyalarında da eyni məhəbbəti qazandıracağını düşünürəm. Çünki Seyid Yəhya fəlsəfəsinin mərkəzində insan dayanır.

Seyid Yəhya Şirvani mədəniyyət tariximizin ən böyük simalarından biridir. Yalnız böyük bir mütəfəkkir, bir təriqət lideri, dərin bir sufi, ətraflı bir alim deyil, eyni zamanda mədəniyyətimizin yaxınlaşdırıcı və birləşdiricisi, dərin ruh və könül adamıdır. Azərbaycanda böyük məktəb açmış, onu bütün dünyaya yaymış insana laqeyd qalmaq ciddi nöqsandır. Seyid Yəhya Bakuvi dərsliklərə salınmalı, həyatı və yaradıcılığı öyrənilməlidir.

Seyid Yəhyanın mədəniyyətimizə təsiri o qədər böyükdür ki, onu yaxşıca tanımadan mədəniyyət tariximizin önəmli bir bölümünü anlamaq mümkün olmayacaq. Bu, elmi həqiqətdir. Bu mənada, YUNESKO-nun 2013-cü ili Seyid Yəhya Bakuvi (Şirvani) ili elan etməsi təqdirəlayiqdir. Çünki bu, sadəcə, Seyid Yəhyanın yox, eləcə də Azərbaycanın və Azərbaycan mədəniyyətinin dünyada tanıdılması üçün böyük fürsətdir. Bu çərçivədə yetərli olmasa da, müəyyən işlər görülüb və davam edir. 2-4.07.2013 tarixləri arasında Bakıda Beynəlxalq Simpozium/-Konfrans keçirildi. Ancaq daha sonra öyrəndiyimə görə, bu konfransda əvvəlcədən hazırlanmış bəzi elmi məruzələrə ya yer verilməyib, ya da çox qısa olması şərtilə yer verilib. Əvəzində, rəsmi çıxışlara istənilən qədər vaxt ayrılıb. Görünür, bunun səbəbi bu simpoziumun əsas təşkilatçısının Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin olması olub. Ancaq maraqlıdır, adı simpozium-/konfrans olan bir tədbirdə elmi müzakirələrə biganə yanaşılırsa, belə bir simpoziumun-/konfransın nəticəsi nə ola bilər? Noyabr ayında da Eskişehirdə və yenidən Bakıda Seyid Yəhya Bakuvi və Xəlvətilik simpoziumu hazırlanır. “Kafkasyadan Anadoluya kültür Köprülerimiz, Uluslararası Seyyid Yahya Şirvani ve Halvetilik Sempozyumu” adlı konfrans Ardahan Universiteti və Azərbaycan Qafqaz Universiteti tərəfindən keçiriləcək. Bu simpoziumların əsas məqsədi Seyid Yəhya Şirvanini tanımaq, onun həyatı, düşüncələri, tələbələri və əsərləri çərçivəsində Türk Dünyası, Balkanlar, Afrika və digər bölgələrdəki izlərini və təsirlərini araşdırmaq, dünyada təsis etdiyi fikri və sosial irtibatları öyrənmək və anlamaq olduğuna gorə ümid edək ki, Bakıdakı birinci simpoziumda çox vaxt verilməyən elmi müzakirələrə bu iki simpoziumda daha çox vaxt ayrılsın. Əks təqdirdə, cətin ki simpozium məqsədinə çata bilsin. İnanıram ki, bu dəfəki simpoziumların təşkilatçıları universitetlər olduğuna gorə bu simpoziumlarda elmi müzakirələrə laqeyd yanaşma olmayacaq.

Elnur Eltürk

Təzadlar.- 2013.- 24 oktyabr.- S.11.