Rəssamlığımızın "postsənət" mərhələsi

Və Ramal Kazımovun yaradıcılığı

Əziz oxucu, yaddaşını təzələməyə tələsmə. Çünki orada nə Ramal Kazımovun adına, nə "postsənət" ifadəsinə rast gəlməyəcəksən. Belə ki, Ramal respublikamızın çox gənc rəssamlarındandır. Özünün mövcudluğu dövründə "Yay" qalereyası ikinci tədbirini ona həsr edib, 2012-ci ilin sonlarında rəssamın fərdi yaradıcılığını ictimaiyyətə təqdim edib. "Postsənət" ifadəsi isə ilk dəfə bu sətirlərin müəllifi tərəfindən işlədilən sənət dəyərləndirilməsidir. Çox da gizli görünməyən mənası da onun "sənətdən sonra baş verənləri" əhatə etməsidir. Belə ki, kimlərəsə subyektiv görünsə də Azərbaycan təsviri sənətinin keçmiş SSRİ məkanında və dünyada üzümüzü ağarda biləcək özünəməxsus siması ötən əsrin 50-80-ci illərində müəyyənləşib və ondan sonra bu sahədə hadisəyə çevriləcək demək olar ki, heç nə yaradılmayıb. Müstəqilləşən respublikamızın artıq heç bir ideologiyaya boyun əyməyən rəssamları da davamlı "axtarışlarında" o qədər sərbəstləşiblər ki, əsər adı ilə salonlara və küçələrə çıxardıqları da yalnız özlərinin, yəqin ki, həm də yaxın ətraflarının zövqünü "oxşamalı" səviyyədədirlər. Belə nümunələrin sənətimizin çoxəsrlik inkişafına töhfə olmaması adi gözlə belə görünəndir. Qənaətimizcə daha çox şou-sənət tutumlu olan və zahiri əllaməçiliyi ilə fərqlənən bu "əsərləri" ancaq səhərdən axşama qədər televiziya ekranından düşməyən və səsləri "qoltuqlarında" olan şou-biznes nümayəndələrinin musiqimizə verə biləcəkləri ilə müqayisə etmək olar...

Azərbaycan təsviri sənətinin müstəqillik illərinə təsadüf edən bu mərhələsində baş verən “yeniliklər” bizə məşhur “Bəyin oğurlaması” filmindəki bir dialoqu xatırladır. Filmdə kənd qızları mağaza müdirindən dükana monqol dublyonkalarının gəlib-gəlmədiyini soruşurlar. Mağazaçı da onlara dərhal “Gəlmişdi, monqol turistləri alıb apardılar!” - cavabını verir. Həmin qızlar təbii olaraq eşitdikləri həm təbii, həm də qəribə cavabın üzərində baş sındırmalı olurlar. “Axı monqol turistləri dublyonkanı Monqolustandan almaq əvəzinə, niyə gəlib Azərbaycandan alıb aparıblar?” Doğrudan da niyə? Kommunist rejimi dönəmi SSRİ-nin ona dost olan sosialist ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrinə az-çox bələd olanlar üçün bunun səbəbi aydındır. Belə ki, o vaxtlar demək olar ki, dünyadakı bütün sosialist düşərgəsinin bütün mənalarda hamisi olan SSRİ onların nəzarəti olan ölkələrin ehtiyaclarını ödəyəcək hər şeyi verir, əvəzində də onlardan mümkün olanları alırdı. Belə ölkələrdən biri sayılan və əhalisi əsasən heyvandarlıqla məşğul olan Monqolustanun o vaxt SSRİ-yə əvəz olaraq verə biləcəyi mallardan biri də təbii dəridən hazırlanmış dublyonkalar idi. Başqa sözlə desək, dövlət öz əhalisini ona həsrət qoymuşdu və hazırladıqları dəri əşyaların çoxunu SSRİ-yə göndərməyə məhkum idi. Odur ki, onların Sovet İttifaqına gələn turistləri oradan geriyə milli dublyonka ilə qayıdırdılar. Bu dublyonka məsələsinin milli təsviri sənətimizə, daha dəqiq desək, “müasir rəssamlığımıza” aidiyyatı da Azərbaycandakı taleyini rənglərə bağlayan adamların bədii axtarışlarında milli mənəvi dəyərlər əvəzinə, Avropaya tapınmaları ilə bağlıdır. Özü də bu bədii yanaşmalarda vaxtilə Avropa bədii məkanında mövcud olan və zamanın sərt sınaqlarına davam gətirmədiklərindən tarixin yaddaşına gömülən ən müxtəlif “izm”lərin çox keyfiyyətsiz imitasiyası duyulduğundan təəssüf doğurucudur. Mağaza müdiri ilə kənd qızlarının dialoqunu çağdaş rəssamlıq məkanımıza daşımalı olsaq, onda istər-istəməz özümüzə “Məgər özümüzdə götürməyə, tapınmağa və əxz eyməyə heç nə yoxdur ki, bizimkilər də monqol turistləri kimi Avropaya üz tutublar?” sualını verməli oluruq. Bəlkə vaxtilə A.Matiss, P.Qogen, P.Sezann, P.Mondrian, V.Vazarelli, Q.Klimt və digər dünyaşöhrətli rəssamlar Şərqin bədii-mənəvi dəyərlərinə üz tutmaları ilə səhv etmişlər? Yoxsa onların yaradıcılıq simalarının müəyyənləşdirilməsinə yaxından kömək edən Şərq dəyərləri artıq yoxdur və yaxud da tükənib? Əlbəttə ki, yox. Sadəcə, həmin dəyərlərə yaradıcı münasibət göstərmək, onları iç dünyasından keçirməklə təfsir etmək hər bir yaradıcıdan yuxusuz gecələr, davamlı axtarışlar tələb edir. İndiki texnika və sürət əsrində yəqin ki, bu çoxları üçün bu artıq, gərəksiz iş sayılır. Dünyanın ən məşhur rəssamlarını, sayagəlməz qalereyalarını və kolleksiyalarını bir anın içində gözünün qarşısına gətirmək gücündə olan kompüter olduğu halda özünə əziyyət vermək axı nəyə lazımdır? Kim onların bir-neçə bədii qaynağı birləşdirməsinə aydınlıq gətirəcək? Doğrudan da hər hansı sənətşünas əslində çoxsaylı olan bu qaynaqların hamısını necə nəzarətdə saxlaya bilər? Elə bunun mümkünsüzlüyündəndir ki, əslində təfəkkür və bacarığı yalnız şəkil çəkməyə imkan verən bir çoxları rəssam kimi görünmək iddiasına düşürlər. İnternetdəki müxtəlif mənbələrdən götürdüklərini ya elə olduğu kimi, ya da eybəcər şəkildə sintez edib “müasir əsər” kimi ictimaiyyətə təqdim edirlər. Ancaq “Mən belə görürəm!” hökmü ilə baş girləyənlər yəqin ki, balaca bir ölkədə yaşadıqlarını unudurlar. Axı burada hamı bir-birini çox yaxşı tanıyır, ən tanınmışların belə neçə faiz rəssam, neçə faiz şəkil çəkən olduğunu yaxşı bilirlər. Belələrinə yalnız görkəmli şairimiz Məmməd İsmayılın bir misrası ilə cavab vermək istəyirik: “Kimi aldadırsan, a zalım oğlu?”

Bizcə bu gün baş verənlərin kökündə hamının müasir görünmək istəyi durur. Amma bu nə qədər yaxşı bir istək olsa da, bizcə onu gerçəkləşdirmək hər bir yaradıcıdan ilk növbədə istedad tələb edir. Köhnə evin sökülmüş pəncərələrini üst-üstə yığmaqla, xalçanın ecazkar bədii-estetik prinsiplərini “müasirlik” adı altında dağıtmaqla “divani”ləşmək, heç bir estetik tutumu olmayan xaotik cizgilər məcmusunu “kompozisiya” kimi təqdim etmək və digər bunlara bənzər “əsərlər” yaratmağın müasirliklə heç bir əlaqəsi yoxdur. Nə məzmunca, hə də formaca... Çağdaş dövrdə yaşayıb yaradıcılıqla məşğul olmaq hələ müasir əsər yaratmaq deyildir. Müasirlik təqdim olunan təsvirin realizm bədii prinsipləri ilə təzad təşkil etməsində yox, təqdim olunanların tutumunun zənginliyində, məna-məzmun yükünün dolğunluğundadır. Əsər yaradıldıqdan sonra hansı müddətdə tamaşaçını öz sehrində saxlaya bilirsə, bir o qədər müasir qalır. Buna əmin olmaq üçün çoxəsrlik sənət tarixinə ani nəzər salmaq, neçə-neçə müəllifin bu günə qədər müasir qalmalarının səbəbinə varmaq lazımdır. Müasir mücərrəd-konseptual sənət nümunəsi yaratmaq istəyənlər üçün öz incəsənətimizdə xalça və miniatür kimi əvəzsiz qaynaqlar var. Müasir olmaq, irəliyə getmək üçün mütləq və həmişə arxaya baxmaq lazımdır. Məhz onda sənətə xidmət etmək istəyən hər kəs hansı istiqamətdə irəlilədiyini yaxşı görə bilər. Müasirliyin bütün fəlsəfə də elə bundan ibarətdir...

Təbii ki, hər birimiz incəsənətimizin, eləcə də onun ayrılmaz hissəsi olan təsviri sənətin müasirləşməsini istəyir. Onun milli koloritli olması da çox arzu olunandır. Bunun üçün isə özgəyə yox, özümüzə baxmaq lazımdır. Avropa indi Bakıda rəssamlıq sahəsində müasirlik adı ilə təqdim olunanların ən yaxşılarını görüb, özü də lap çoxdan. Eşitdiyimizə görə Qərbin nümayəndəsi Bakıda “müasir sənət” əsərlərinin toplaşdığı bir məkana baxandan sonra onu müşayiət edənlərə “Bu bizim incəsənətdir, bəs sizinki hanı?” sualını vermişdir. Haqlı və çox düşündürücü sualdır! Ona görə də indi Bakıda “istehsal” olunan “müasir” işlər Avropa və dünya üçün heç də maraqlı deyil. Digər tərəfdən belə işlərin İngiltərə, Almaniya, Fransa və başqa dövlətlərdə göstərilməsi hələ hansısa uğur demək deyildir. Avropalı azərbaycanlıların ekspozisiyada nə göstərdiyinin o qədər fərqində deyil. Uzağı salonun icarə haqqını alır, məmnunluq hissi ilə təşkil olunan banketlərdə iştirak edir, vəssalam. Amma inanırıq ki, rəssamlarımızın milli dəyərlərə tapınmaqla yaratdıqları əsərlər başqa millətlər üçün də yeni və maraqlı ola bilər. Bunu Firəngiz Əlizadənin, Vaqif və Əzizə Mustafazadələrin musiqiləri, Alim Qasımovun oxuları, Səttar Bəhlulzadə, Toğrul Nərimanbəyov və Mircavad Mircavadovun tablolarının hər birimizə başucalığı gətirən sənət uğurları təsdiqləyir...

Bu qədər giley və öyüd-nəsihətdən sonra fikirlərimi müsbət nota yönəltmək istəyirik. Buna bizi gənc rəssam Ramal Kazımovun bir müddət əvvəl “Yay” qalereyasında təşkil olunmuş fərdi sərgisi məcbur edir. O da müasirliyə can atan gənclərdəndir. Sərginin ekspozisiyasına onun rəngkarlıq, heykəltəraşlıq və qrafika nümunələri daxil edilib. Əsərlər həm məzmununa, həm də bədii şərhinə görə çox maraqlıdırlar. Sərginin təşkilatçıları bu cür təqdimatda iki xarici rəssamın “iz”ini görməyə çalışsalar da, bizcə Ramal gəldiyi nəticələrdə kifayət qədər özünəməxsusdur. Onun işlətdiyi bədii stilizə və çox sərt deformasiyalar, tətbiq etdiyi kinematoqrafik baxışlar, rəngarəng və gözlənilməz rakurslar bütünlükdə qarşıya qoyulan bədii vəzifənin açımına yönəldiyindən diqqətçəkən və uzun müddət unudulmayandır. Ramalın müasirliyə can atan bəzilərdən fərqli olaraq əsərlərinə adi və heç bir məsuliyyət daşımayan “kompozisiya” yox, konkret ad qoyması da onun həm də gəldiyi bədii nəticənin özünü və başqalarını qane edə biləcəyinə inamının göstəricisidir. Bütünlükdə gənc rəssamın kətan üzərində gerçəkləşdirdiklərini “dərd-ağrı məcmusu” adlandırmaq olar. Etiraf edək ki, çağdaş rəssamlığımızda bizi bürüyən dərdlərimizə ilk dəfə qeyri-adi, biz deyərdik ki, cəsarətli münasibət bildirilib. Bu çatışmazlıqların çoxunu biz də görmüşük və görməkdə də davam edirik. Amma dilə gətirməyə iradəmiz, çox vaxt da hünərimiz çatmayıb. Gənc bir yaradıcının qılafa bürünmüş kimi görünən problemlərin üzərindən pərdəni götürüb, diqqətçəkən və yaddaqalan bir biçimdə onları bədiiləşdirməsi bu mənada təqdirəlayiqdir. Əslində Ramalın bu addımı məşhur “Hər bir sənətkar öz dövrünün aynası olmalıdır” deyiminin gerçəkləşdirilməsidir. Yalnız bu baş verəndə biz təzadlı tariximizi həm də bədiiləşən sənədə çevirə bilirik. Təəssüf ki, bu cür misallar sənət tariximizdə barmaqla sayılandır. Ötən müddətdə bunu öz yaradıcılığında Bəhruz Kəngərli, bir də müstəqillik dövründə Vaqif Ucatay, Nazim Məmmədov və Xanlar Əhmədov nümayiş etdirə biliblər. Bu mənada ən tanınmış rəssamlarımızın Qarabağ dərdlərinə heç bir bədii münasibət bildirməmələri yalnız təəssüf doğurandır. Bu gün Ramalın adı T.Salahov və T.Nərimanbəyov qədər dünyada məşhur olmasa da (inanırıq ki, bu nə vaxtsa baş verəcək) çəkdiklərinin ölkə sərhədlərindən kənarda göstərilməsi Azərbaycan həqiqətlərinin başqalarına çatdıra biləcəyi yöndə yüz siyasətçinin apara biləcəyi təbliğatdan səmərəli olardı. Onun Xocalı qətliamına həsr etdiyi kompozisiya, eləcə də “Silahlar,güllər” və başqa lövhələri məzmun tutumuna, duyulası ekspressiv bədii təqdimatına görə ən tələbkar tamaşaçını belə duyğulandırmaq gücündədir...

Onun digər əsərlərində də cəmiyyətimizə mesaj ola biləcək bizimlə qoşa addımlayan və biganəlik hisslərinə bələnmiş problemlər bədiiləşib. Bu bədii təqdimatda məna-məzmun daşıyıcıları olan obrazlar qeyri-adi bir biçimdə göstərilsələr də, nə qədər satirik və ironik görkəm alsalar da bütünlükdə mövzunun-problemin çox çılpaq təqdimatı olduğundan duyulası dərəcədə inandırıcı və təsirlidirlər. Bu motivlərə, bu problemlərə hər bir cəmiyyətdə rast gəlmək mümkün olduğundan, rəssamın təsvirə aldığı məsələlərin dar çərçivədən çıxaraq bəşəri tutuma bələndiyini söyləsək, yanılmarıq. Ona görə də gerçəkliyə bu cür yanaşmanın başqa millətlər üçün də maraqlı olacağı birmənalıdır. Onlarda bizim çox vaxt arzuladığımız incə milli bədii işarələr-məqamlar olmasa da...

Nizami yurdunda dünyaya göz açan, Gəncədə və Bakıda təhsil alan Ramal Kazımovun yuxarıda haqqında söz açdığımız yaradıcılıq nümunələrində hər şey daha çox axtarışlara köklənsə də, onun rəssam üçün çox önəmli olan vətəndaş mövqeyi çox görünəndir. Bizcə yalnız həyat hadisələrinə bu cür ürək yanğısı ilə münasibət göstərməklə “vətən daşı”na çevrilmək olar. Bunu çox vaxt bacarmasaq da, bu bizim bütün mənalarda borcumuzdur...

Ziyadxan Əliyev,

Azərbaycan Respublikasının

əməkdar incəsənət xadimi,

Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının

“Tənqid və sənətşünaslıq" bölməsinin sədri

Təzadlar.- 2013.- 12 yanvar.- S.15.