Məmməd Arazın dəhşətli həyat hekayəsi: “Ömürdən yarpaqlar”

Ustad Məmməd Arazın ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızının bu kitabı çox gizli mətləblərin açarıdır, bizim kim olduğumuzun güzgüsüdür...

(Əvvəli ötən saylarda)

17 aprel - Kitabın arasından Naxçıvanla bağlı iki məktub çıxdı. Bu məktubları naxçıvanlı Vaqif bəylə (şair), ayrı bir qız Naxçıvanda mənə vermişdilər. 12 mart Naxçıvandakı görüşdə Vaqif belə çıxış etmişdi: Lap cavan yaşlarda Məmmədə Məmməd əmi deyirdik. Məmməd əmi, bu gecə sizin 68-ci ildə mənə yazdığınız məktubunun surətini indi sizə təqdim edirəm.

Məktubun məzmunu belə idi:

“Hörmətli Vaqif!

Səmimi salamlar, zəhmət çəkib mənə məktub yazdığınıza görə təşəkkür edirəm, ancaq gec cavab yazdığım üçün üzr istəyirəm, çünki burada yox idim. İndi də bir qədər xəstəyəm və müalicə ilə məşğulam. Sizə dediyiniz şeirləri göndərə bilmirəm. Onu deyim ki, həmin şeirlər və başqa yazılarım “Ömür karvanı” adlı kitabımda bu yaxınlarda çapdan çıxıb. Yəqin ki, Naxçıvana gəlib çıxar. Sonra qismət olsa həmin kitabı avtoqrafla sizə verərəm. Hələlik: Məmməd İbrahim

Bakı. 7. 2. 68”

O biri oxucunun Məmmədə verdiyi məktub isə şeirlə başlanmışdı:

Baş əyirik Məmməd Araz böyüklüyü önündə biz,

Zəhmətindir, qürurundur, bu müstəqil dövlətimiz.

Yaşa xalqım, Azərbaycan

Vətən oğlu Məmməd Araz.

Zaman səndən ötüb keçdi

Sən zamanla qocalmadın.

Dərdlər əydi vaxtsız səni-

ürəyinlə bacarmadın.

Min taleyə boyun əydik, Araz boyu

Kədər səpdin öz ömrünə ömrün boyu.

Ulu torpaq!

Doğma diyar, ayağa qalx!

Azərbaycan, Ana Vətən! - ayağa qalx!

Bəşəriyyət elim-obam,

Qızım-oğlum, anam-bacım, ayağa qalx!

Vətən oğlu - vətəndədir

Məmməd Araz - vətəndədir

Məmməd Araz varlığı ilə

Nəfəsimdə, səsimdədir.

Sevinc yaşı gözlərimdə,

Sevgim bitməz ürəyimdə.

Məmməd Araz görüşündə,

Bütün dünya mənimlədir!

Azərbaycan mənimlədir!

Dahi şəxsiyyət! - ulu nəsldən bəşəriyyətə bir varlıq gətirən Vətən oğlu!

Doğma torpağımızın müqəddəs, unudulmaz, yenilməz qürurlu şair oğlu, Məmməd Araz! Bu ad sənətsevərlərin, vətənsevərlərin ürəyində daim var olan, düşünən, qürur duyan, fərəh hissi ilə yaşanan bir addır.

Ən gözəl nəğmələrin səsində dinləyirik bu adı, ən şirin laylaların mürgüsündə duyuruq bu əziz, bu doğma Vətən oğlumuzun adını!

Yazı burada bitir. Çalışıram həmin məktub verilən anı yadıma salam. Bu bizə ramkada özünün çəkdiyi şəkli verən qız idimi. Yadıma sala bilmədim. Bu yadıma düşdü:

Bir qadın görüş qurtarandan sonra mənə yaxınlaşdı və ucadan dedi: - Xoşbəxt qadınsan!

Hansı mənada, bilmədim. Nə isə... keçmişə qayıtdım.

19-20 aprel - Yenə də yarımçıq misralar əlimə keçdi:

Çoxdandır qaralmır ağ varaqlarım

Söz ilə üz-üzə oturmaq çətin.

- Yarımçıq misralar deyib dad qılırsan. Söz hər qələmin çağrışına səs verib, hər varağa ayaq qoymur. Söz qolu qatlanmaz gücdür, ilahi bir varlıqdır. Söz Füzuli sözüdür, Sabir sözüdür. Sabir baba hansı mövzuya əl atıbsa, onu əlçatmaz edib. Yurdumuzda nə qədər söz abidələr yaranıb. Onlardan sonra təzə söz demək çox çətindir. Füzuli gör nə deyib, necə deyib:

“Kimi kim bivəfa dünyada gördüm - bivəfa gördüm”...

Allah, Allah, sözün tutumuna, fikrin yükünə bax. Adi görünən bu deyiliş nə qədər qeyri adidir.

Bədii söz bəşərin ixtirasıdır. Məncə, sözdən uca zirvə yoxdur.

Mən demişəm: “Azərbaycan deyiləndə ayağa dur ki!”

- Sənətin ayağa durğuzmaq vəzifəsi çox mürəkkəbdi, çətindi. Bu, o zaman olur ki, sənət dili qeyri-adi danışıq dilini elə cilalayır, elə yöndəmə salır - daş yerindən tərpənir, çay nəğməsini kəsib sənə qulaq asır, ürək eşidir, beyin görür, göz danışır...

Bütün ağrıları, dəhşətləri gərək düz yazasan. Poeziya yalan sevmir, ən yüksək “bədii” yalan belə çılpaq həqiqət önündə duruşunu itirir.

Həyat heç vaxt istedadın yoluna xalça, kilim döşəmir. Çox vaxt mərmərlə üz-üzə gətirib “yar - keç” deyir. Əsil ədəbiyyat həmişə öz zamanında da müasir olmuş, dövrünü sənətin süzgəcindən keçirib dövrünə göstərmişdir.

Ədəbiyyat tarix olandan sonra onu varaqlayan əsrin adamı birinci növbədə öz zamanını necə əks etdirdiyini həmin ədəbiyyatdan soruşacaqdır. Poeziyanı yalanın köləsinə döndərmək istəyən müəllifdən səmimi və təbii şer hürküb qaçır, ilham didərgin düşür...

Bu günün poeziyasında bu gün olur.

Nə yaxşı, Məmməd, axır vaxtlar mənimlə söhbətlərin yaman tutur...

A.Blok demiş: “...Şairə hər şeyi bağışlamaq olar, zamanın ruhunu təhrifdən başqa...”

Rejissor Rövşən Almuradlı Naxçıvanda çəkilən kadrlara baxıb oradan heç nə götürə bilməyəcəyini söylədi:

- Gülxanım bacı, mənim beynimdə çox şey hazırdır. At üstündə, yarıçılpaq, gözləri işıldayan bir uşaq götürmək istəyirəm. Dağdan qırmızı almalar üzü aşağı töküləcək. Qəribə bir şey olacaq və mayın 15-dən çəkməyə başlayacağam. Əlimdə Abbas Zamanovun filmi var.

Ürəyimdə yalan olmasın, dedim.

23-25 aprel - Dünən danışılmışdı ki, sabah saat 5-də Əli Həsənovun qəbulunda olmalıyıq. Getdik. Əli müəllim gəlişin səbəbini soruşdu:

- Əli müəllim, Məmmədin bir dərdi var, o da “Azərbaycan təbiəti” jurnalını yaşatmaq arzusu.

Bir az keçəndən sonra Məmməd aydın danışdı və söhbətləri baş tutdu. Əli müəllim söz verdi ki, jurnalın çapı üçün nə lazımdırsa onu edəcəkdir.

Əlimə Nəriman Həsənzadənin Məmmədə vurduğu teleqram düşdü. Məmmədin ad gününə vurulmuşdu.

“Ad günün mübarək, bu da bir zarafat. Yaşa şeirimizin şah qolu, yaşa ilhamlı ürək. Vətən Məmməd deyir, Məmməd.

Nəriman, Nazim Həsənzadələr.”

Bu teleqram Məmmədin 65 yaşının təbrikinə aid idi. Səmimi sözlər olduğuna görə yazdım.

13-14 may - Bu gün işdən gələndə İsa Həbibbəylinin çap etdirdiyi fotoalbomdan 10 ədəd, arasında da İsanın məktubunu gətirdi:

“Əzizimiz Məmməd müəllim!

Nəhayət ki, borcumu yerinə yetirib albomu çap etdirdim. Gülxanım müəllimənin danlağından qurtara bilsək, çox yaxşıdır. 10 ədəd kitab sizə göndərirəm. Məncə, pis çıxmayıb. Vaxtımın az, işimin çox olduğunu nəzərə almağınızı xahiş edirəm.

Təəssüf ki, kitabda bir neçə yerdə orfoqrafiya səhvi gedib.

Kitabımız mübarək olsun!

Sizə möhkəm can sağlığı, uzun ömür və daha böyük yaradıcılıq uğurları arzu edirəm.

Şəkillərin qalan hissəsi az vaxtda sizə çatacaqdır.

Görüşənədək.

Dərin hörmətlə: İsa Həbibəyli .

12.5.99”

Bu gün Hikmət Ziya yadına düşmüşdü:

- Hikmət həmişə mənə deyərdi ki, əmi, mənə də bir şeir həsr elə.

- Yazdın ki.

- Hə, yazdım. Mən ona təmsil janrının aparıcısısan deyirdim. Bu sözdən yaman xoşu gələrdi.

20-21 may - Neftçaladan İmamverdi müəllimin oğlu bizə gəlmişdi:

- Məmməd müəllim, mənə atam da, icra başçısı Seyfəddin müəllim də dedilər ki, get, Məmməd müəllimdən bir xəbər bil, vəziyyətini bizə de. Deyəsən, rayonda görüş keçirmək istəyirlər. Məmməd müəllim, böyük adamsınız. Yeganə şairsiniz ki, sizi həm iqtidar, həm də müxalifət çox istəyir.

Məmməd razılıq etdi:

- İmamverdi müəllimə salamımızı yetir, de ki, biz onun xətrini çox istəyirik.

Sonra Etibar məndən Məmmədin kitabını və şəklini istədi:

- Müəllimə, şəkli böyütdürüb divarda vuracağam.

Xahişini yerinə yetirdim.

Aşıq Muradın bir cümləsi yadıma düşdü:

Dağlar ağlamasa aran yanar...

Gözəl fikirdir. Yarımçıq misralar:

Nəfsimiz cütləşdi tamahımızla

Mənəmlik hissi də elə sürüşkən...

Bic də oldu, gic də oldu mənəmliyimiz

Uçurduq, dağıtdıq təbərrük nə var...

Əlimiz çatmadı, - ayağımızla

Və ya

Zirvədən oyana dağ yoxdur

Məzardan oyana insan evi.

- Məmməd, yarımçıq misraları işlə də.

Acıqlı-acqlı cavab verdi:

- At o tərəfə.

23 may - Vaxtı yadımda deyil. Azərbaycan respublikası gənclərinin II ümumrespublika forumu keçirilirdi. Rauf Məmməddən xahiş etdi ki, foruma teleqram yazsın. Teleqramın mətni:

“Azərbaycan gənclərinin II ümumrespublika forumu toplanışı iştirakçılarına!

Əziz gənclər, hörmətli dostlar! Yurdumuzun möhtəşəmliyi, milli müstəqilliyimizin daha da möhkəmlənməsi naminə keçirdiyiniz toplanış üçün sizi ürəkdən təbrik edirəm. Hər hünərli addımınız, xoşməramlı çıxış və çağırışlarınız, inamlı təkid və tələbləriniz xalqımızda böyük inam yaradır. Belə qeyrətli və qüdrətli gəncləri olan xalq məğlubedilməzdir.

Sizi alqışlayıram, hörmətli Prezident! Sizi bir daha təbrik edirəm, gənc dostlar!

Vətən oğlu, qılıncını ayıq saxla!

Məmməd Araz.”

Lakin sonra teleqramını kiməsə verməyi lazım bilmədi.

24-28 may - Yenə də yarımçıq misralar? Oxu görək:

Mən özümü qurban verdim gözəllərə,

Duya bilmədim çəkdiyin cəfanı, gülüm.

Yoxluğu varlıq varlığı yoxluq

Bu necə insandır tanıyırmıyam

Və ya

Ölümün qapısı üzümə açıq,

Son ölüm zəngi var

Ya da

Hayıf bu ömrə, hayıf bu yaşa,

Çatır bir gədiyi aşası canım

Dedilərmi: Cabir qardaş, qısa elə:

Kürsüdə bu çıxışları

Dedilərmi: Almaniyada şairlər

çox az danışır.

- Çox yaxşı.

- Amma tam deyil axı.

- Onun gözəlliyi elə tam olmamasındadır.

- Bəs burda nə demək istəyirsən?

Yeddi Vətən çiçəyi, yeddi Vətən əsgəri...

- Nə bilim...

Altmış üçdə oğlum oldu,

Bir cüt oğlum

Bir gündə mən paralanıb

Üç adam oldum.

- Bu isə əkizlərimizə aid idi.

İsa Məmmədi təbrik etdi:

- Belə bir gündə İstiqlal şairinin hüzuruna gəlib onu bayram münasibətilə təbrik etməmək olmaz.

- Niyə görünmürsən, ay İsa.

Rüstəm Behrudi söhbətə qarışdı:

- Məmməd müəllim XX əsrin poeziya dahisidirsə, Heydər Əliyev siyasət dahisidir.

Sonra Rüstəm üzünü mənə çevirdi:

- Gülxanım bacı, nə yaxşı güllərin var? Mən hər Türkiyəyə gedəndə oradan ancaq gül gətirirəm. Sənə də verərəm.

1-2 iyun - Söhbətarası Aydın, Rauf və Elman bildirdilər ki, bir qrup gənclər təşkilatı tərəfindən televiziya başçısına müraciət edilib ki, Məmməd Araz haqqında sənədli film çəkilsin.

- Bəs, Rövşən lirik klip-film çəkməli idi. O necə yalan çıxdı?

- O da bunun içində gedir, sənədli film çəkiləndə istifadə edəcəklər, - dedi Elman.

- Məmməd, bütün nisyə söhbətlərə son qoyaq, gəl yarımçıq misralar səni dindirsin.

Danışa bileydim şehin dilində,

Qoparım günəşdən bir az təbəssüm

və ya

Bir dost tərifi üçün susuzlamışam

Bir qız gülüşüçün susuzlamışam.

- Məni bu misralar dindirmədi...

5-6 iyun - Çöldə ayaqaltını qaldırıb süpürmək istədim. Altından ərəb əlifbası ilə yazılıb qətlənmiş bir kağız çıxdı. Nə mən, nə də Məmməd ərəb əlifbasını bilmədiyimiz üçün kağızdakı sözlərin məzmunun bilmədik. Cırıb atdım.

Saat 5-də Sumqayıtda Mayıl adlı bir doktorun bağına qonaq getdik. Çox səmimi bir görüş oldu. Həkimin oğlu balaca Allahverdi rusca oxuduğuna baxmayaraq Məmmədin “Araz axır” poemasından bir parçanı əzbər söylədi. Bir azdan Sabir Rüstəmxanlı da gəldi. Söhbət əsnasında Sabir bildirdi ki, Məmmədin yaradıcılığında birdən-birə sıçrayış oldu. Amma Sabirin bu sözlərinə orada iştirak edənlərin hamısı etiraz etdi. Dedilər ki, Məmməd elə ilk qələmdən yaxşı yazmağa başlayıb.

(Ardı var)

Təzadlar.- 2014.- 1 aprel.- S.10.