Məmməd Arazın dəhşətli həyat hekayəsi: “Ömürdən yarpaqlar”

Ustad Məmməd Arazın ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızının bu kitabı çox gizli mətləblərin açarıdır, bizim kim olduğumuzun güzgüsüdür...

(Əvvəli ötən saylarda)

29 yanvar - İşıqların qənaətlə verilməsi əsas mövzuya çevrilib. ANS-dən işığa görə borclu nazirliklərin siyahisini sadaladılar.

- Məmməd, insanlar niyə bir belə acgözdürlər, bu qədər evləri tikdirib neynirlər?

- Sənin pulun olsa, sən də tikdirərsən...

- Yarımçıq bir bənd şeir və bir misal yazılmış varaq düşdü əlimə.

Haqsız ölüm haqlayanda birini

Mən özüm də günahkaram elə bil.

Bir məqamda yağan qaram elə bil...

Misal isə beləydi: - Xiyar pulu ilə alınmış eşşək suda boğular.

2-7 fevral - Akif ailəsi ilə qonağımız oldu. Oturan kimi Məmmədin şeirlərini əzbər deyib təhlilinə başladı.

- Akif, niyə fikirlərini yazılı bildirmirsən?

- Yox, mən o məsuliyyəti götürə bilmərəm...

Polad Bülbüloğlunun 55 yaşını Moskvada keçirdilər, sənin 65 yaşını ancaq Heydər Əliyev zəng edib təbrik etdi. Elə niyə?

- Elə işlərə fikir verib qanını qaraltma.

Yarımçıq misralar...

Dağ aşıb oxnadı - dağ deyil daha,

Yamacda qayadı, dərədə daşdı...

Bu qaya nə vaxtsa dağ imiş, allah,

Səbir kürəsində əridib zaman.

Görən nə olacaq bu uçuq çala,

Görən nə qalacaq daş boydalardan?

Göz yaşım bəs eləməz

Özümü ağlamağa...

Sağ ol, vətən,

Məni unutmağa qoymadın.

Yoluma daş atdırdın,

Yaxşı oğul olardın,

Ola bilmədin.

Mən ki, səni dəyişməz bilirdim,

Havarıma hay verən bir səs bilirdim.

Ey ömür yoldaşım, ey könül yarım...

13 fevral - Naxçıvandan Elman Həbib telefonla bildirdi:

- Məmməd əmiyə təzə çap olunmuş kitabımı göndərdim. Əmi oxuyandan sonra öz fikrini bildirsin.

Telefonu Məmmədə verdim, nə danışdıqlarını bilmədim.

Vətəndaşlıq fikirlərini belə açıqladı Məmməd:

-Kiçik bir xidmətlə də yaxşı vətəndaş olmaq mümkündür. Bundan ötrü heç bir qəhrəmanlıq lazım deyil. Sadəcə insanlıq keyfiyyətləri - bir qocanın əlindən tutmaq, Sabir çağrışlarına hay vermək, Nəsimi cəsarətini aşılamaq və s. - bax bu, vətəndaşlıqdır. Və hər bir insan özünün sadəliyini saxlamalıdır.

İşdən özü ilə bir kitab gətirdi.

- Memar Qiyasinin kitabıdır. Əvvəl tanımadım, yaman dəyişib. Məni qapının ağzında görüb qucaqladı. Böyük şairimizsən, dedi. Heç yarım saat keçmədi kitabını gətirdi mənə. Ermənilərin törətdikləri cinayəti açan , həmişə yadda saxlamağa sövq edən bir abidə ucaldıb Türkiyədə.

Kitabda müəllifin bu sözləri yazılmlşdı:

“ Məmməd Araza kiçik bir yadigar. Böyük sayğılarla və sevgilərlə.

C.Qiyasi 15. 02. 2000”.

Səhər verilişlərində Tusi haqqında məlumat verilirdi:

- Rəhmətlik İslam Səfərli fəxrlə deyərdi ki, o, Tusi nəslindəndir - dedi.

1-6 mart - Bu günlər heç bir hadisə və ya əhvalatla maraqlanmıram. Elə bil yazmaq həvəsim tükənib. “Müsavat” qəzetindən oxudum... Başlıq belə idi. “Aqil Abbasa həddini başa salmaq lazımdır”. Yazıdan Məmmədlə bağlı olan hissəni köçürürəm:

“...Tribunaya qalxan sədr müavini Güntay Qocabəylinin - “Aqil Abbas getsin Məmməd Arazı tənqid etsin” deməsi Əbülfəz bəyin etirazı ilə qarşılaşdı: “Bura bax, Məmməd Arazla işin olmasın, o, yaxşı kişidir” - deyərək artıq tənqiddən təhqirə keçən məclis üzvlərini sakitləşdirdi”.

Burada küyə səbəb olan bir hadisə görmədim, nə olsun ki - dedim.

7 mart - Səhər sürücü “Yeni Azərbaycan” qəzetini gətirdi. Yenə qəzetin başlığına baxıram: “Əbülfəz Elçibəy prezidentdən nümunə götürsün”.

Yenə də müəyyən sətirləri köçürürəm:

“... Daha sonra Aqil Abbas iclasda Məmməd Arazın adının çəkilməsinə də mənfi münsibətini açıqladı. O, qeyd etdi ki, M.Araz haqqında danışan adamın adını çəkməklə ona şərəf gətirmək istəmir. Çünki M.Araz kimi böyük şəxsiyyətlə bu cür cılız iddialarla yaşayan adamın adının bir yerdə çəkilməsi özü qəbahətdir...”

8 mart - Teyzə, sizsinizmi? Mən Salehəm, Türkiyədən danışıram, Məmməd əmi haqqında kitabım çıxıb, 300 səhifədir, hamının xoşuna gəldi. Çap etmək istəyirlər, deyirəm, əvvəl Məmməd əmi oxusun, baxsın, səhv varsa göstərsin, sonra çap etdirərik. Gələn olsa göndərəcəyəm. Doktoransk müdafiə elədim, elmlər doktoru oldum. İnstitutu da dəyişdirdim.

- Çox sevindik, Saleh, Bakıya nə vaxt gələcəksən?

- Əsgər getməliyəm, bəlkə o vaxta kimi gəldim.

11 mart - Gülxanım bacı, sabah gündüz saat ikiyə qalmış televizorda yaradıcılıq gecəmi göstərəcəklər. Məmməd müəllim “Qoş məni dağ küləyinə” mahnısına qulaq assın. Xuraman oxuyacaq, telefonla bildirdi Sevda xanım.

- Xuraman o mahnını çox gözəl oxuyur, nədənsə bir dəfədən artıq oxumurlar - dedim.

- Bir başım açılsın, qızıl fonda saldıracağam o mahnıları. Bir yaxşı müğənni ilə “Ayrılmazıq” mahnısını da məşq edəcəyəm.

12 mart - “Qara gözlər” mahnısını oxuyurdular, Məmməd təəssüfləndi:

- Təkcə “Qara gözlər” mahnısı qaldı Hüseyn Natiqdən.

- Hüseyn Natiq? Mən elə bir şair eşitməmişəm, kimlərlə yaşıddı?

- Səməd Vurğun dövrünə aiddir. Kimin adamı var o, bir müddət yadda qalır, bir müddət...Hamı yaddan çıxacaq, nəsil dəyişir, baxış dəyişir...

- Məmməd, Hüseyn Adıgözəlin dediyi məsələ nə oldu görəsən?

- Türklər yalan danışmaz, görünür, onlara kimsə maneçilik törədib. Bilirsən ki, məni istəməyən istəyənlərdən çoxdu. Üstümdən xətt çəkməyə çalışırlar.

Gecə dişinin dibindən axan qan bizi yaman qorxutdu. Elman təcili yardıma apardı, dişinin yerini tikdilər.

19 mart - Telefonda İlyas Tapdığın səsi eşidildi:

- Məmmədi də mənim dilimdən təbrik elə, sənin də bayramın mübarək...

- Naxçıvandan Elman Həbib də Məmmədi təbrik etdi.

- Sağ ol, Elman, biz də sizi təbrik edirik. Məmməd kitabını oxuyur. Vətənə də bizdən salam!

- Bacı, onlar Məmməd bulağının damlalarıdır, əsas qaynaq Məmməd əminin şeirləridir, biz onun məktəbinin şagirdləriyik, sağ olun...

21 mart - Səməd Vurğunun 94 illiyi gəlir. Elə dedilər ki, elə bil adi bir adamdı, axı Səməd də Səməddir - deyindi Məmməd, sonra da çətinlik çəkə-çəkə şeirini əzbər söylədi:

Mən uşaq deyiləm, xeyli yaşım var,

Bilirəm söz nədir, məhəbbət nədir,

Mənim könül adlı bir sevgilim var,

Könülsüz bir həyat bir viranədir...

- Şairlərə qarşı bir biganəlik var, niyə görəsən?

Çiyinlərini çəkdi Məmməd.

24 mart - Məmməd, Dədə Qorquda aid yazdığın şeirini qurtar, köçürüm, oxuduğum bir az çiydir.

Səsini çıxarmadı.

- Gülxanım müəllimə, danışan Tənzilədir, Sabir Rüstəmxanlının yoldaşı, Məmməd müəllimlə Atatürk litseyinin keçirmək istədiyi görüş aprelin əvvəlinə qaldı, bir neçə texniki çatışmazlıq oldu. Məmməd müəllimi bütün türklər sevirlər. Turan Yazqan deyir ki, elə balaca, zəif bir bədəndə bu vulkan hardandır...

- Mən elə bilirəm ki, Məmmədi Türkiyədə tanımırlar. Tənzilə xanım, qoy türklər ruslardan nümunə götürsünlər, onlar ayrılsalar da özlərinə lazım olan sənətkarların yubileylərini Moskvada keçirirlər. Heç Məmmədi demirəm, bizim gözəl sənətkarlarımız var, onlarla görüşlər keçirilmir.

- Yox, elə demək olmaz, kim ki, maraqlanır, onun yubileyi Türkiyədə keçirilir. Biz də Məmməd Arazı sevdiyimizə görə onunla görüş keçiririk. Gecəni Sabir aparacaq, Sabir deyir ki, o gecə mənim şah əsərim olacaq. Sizin bir müsahibənizi oxudum, şair xanımının belə sözü olar “Məmməd Arazdan başqa şair tanımıram”. Mənim yaman xoşuma gəldi bu sözlər.

- Sağ olun, Tənzilə xanım, Məmmədin bütün gecələrini elə Sabir aparıb.

31 mart - Qardaşxan özünün yeni kitabını gətirdi. Avtoqraf yazılmamışdı. Məmməd dedi:

- Nə bilək bu kitab bizədir?

- Əmi, avtoqraf ona görə yazmadım ki, kitabda əsas sənsən. Yazım ki, müəllifdən müəllifə? Sonra kitaba belə avtoqraf yazdı:

“ Tapındığım şeirin ruhani atası Məmməd Araza.

30.03. 2000. Qardaşxan.”

1 aprel - Naxçıvanlı bir dəstə gənc Məmmədin cavanlıq şəklinə baxıb çəkdikləri portreti gətirmişdilər. Məmməd zarafat etdi:

- Məni çəkiblər, Putinə oxşayır, Putini çəksəydilər mənə oxşayardı.

Çoxdan idi ki, Aybəniz xanım Məmmədlə görüşmək istədiyini bildirmişdi. Nəhayət ki, bu arzu gerçəkləşdi:

- Məmməd müəllim, mən xoşbəxtəm ki, gəlib səninlə görüşə bildim. Bilirəm, atama yazdığın şeirə görə səni çox incidiblər. Sizin yaradıcılığınıza çox hörmətim var. Sabah saat 1-də Qardaşxanın kitabının təqdimat mərasimi olacaq, iştirak etsəydiniz çox sevinərdik. Vallah, bu saatın özündə belə sizin xəstəliyinizə də paxıllıq edənlər var. Deyirlər ki, kaş biz də xəstə olaydıq, təki onun şöhrəti bizim olaydı.

Səməd Vurğuna aid xatirələrə baş vurdular... çox səmimi söhbətlər oldu.

Kitabın təqdimatında iştirak etdik. Aybəniz xanım təşkilat məsələlərində püxtələşib. Bir qadın mənə yaxınlaşdı:

- Hüseyn Cavidin ev muzeyində Turan xanımla bir yerdə işləyirəm. Məmməd Arazın bütün yaradıcılığını, demək olar ki, əzbər bilirəm. Xoşbəxt qadınsınız, Məmməd Arazın hər misrasında, hər şeirində, hər kəlməsində siz varsınız, o mirvarilər sizin boynunuzdan asılıb...

Gülümsündüm:

- Hə “xoşbəxtəm”, təki xəstələnməyəydi.

Məmmədin narahat vaxtı başlandığına görə tez qayıtdıq. Axşama yaxın Söhrab və Qardaşxan bizdən sonrakı çıxışlar haqqında danışdılar.

10 aprel - Hüseyn Adıgözəl təşkil etdikləri görüşə dəvətnamə gətirdi:

- Məmməd müəllim, görüşə bütün partiya rəhbərlərini, prezident aparatını, institut rəhbərlərini də dəvət etmişik...

Dəvətnamədə bu sözlər yazılmışdı:

14.04.2000

Rəşid Behbudov Mahnı teatrı

Saat 6-da

Türk dünyasının görkəmli şairi Məmməd Arazla ilgili hazırlamış olduğumuz törənə dəvət edir, sayğılar sunarız

Halidə Adıgözəl: Okul müdiri, 14 aprel, 2000 saat 6-da.

Rəşid Behbudov Mahnı teatrı, proqram:

1. Sayğı dürüşü və İstiqlal marşı

2. Konuşmalar

3. Şerlər

4. Məmməd Arazın şerlərinə bəstələnmiş şarqılar

5. Xalq oyunlaı

6. Ödül taqdımı

7. Türk dünyasından Ezgilər

Məmməd razılaşdı...

11

aprel - Xanım, mən Məmmədin xətrini çox istəyirəm. Bir həkim var, Qazaxıstanda işləyib, orada doğulub, tibet üsulu ilə müalicə edir. Əli Səmədəm. Həkimi gətirəcəyəm.

- Əli müəllim, nə vaxt istəsəniz gətirə bilərsiniz.

Deyilən vaxt Əli Səməd həkimi gətirdi. Həkim xəstəliyin tarixini soruşdu və fikirləşərəm, deyib getdi.

Saat 6-da görüş başlandı. Hüseyn Adıgözəl və xanımı Halidə bizimlə görüşdü. Atatürk litseyinin şagirdləri ciddi hazırlaşmışdılar. 8-ci sinif şagirdləri çaşmadan aparıcılıq edirdilər. Türk və Kıprıs səfirləri də iştirak edirdilər. Müxalifətçilərdən Əli Kərim, İsa Qəmbər, Fazil Qəzənfəroğlu da gəlmişdilər. Amma dəvətnamə verilmiş başqa məmurları görmədik.

Şagirdlərin hər çıxışı alqışlarla qarşılanırdı. Vurğun Əyyub və Sabir Rüstəmxanlı da çıxış etdilər. Ağalar Bayram Məmmədin şeirlərini oxudu. Maraqlı bir gecə alındı.

- Məmməd, necə bilirsən, müxalifətçilərin orada olması “toz” qoparacaq - dedim.

(Ardı var)

Təzadlar.- 2014.- 12 aprel.- S.6.