Həqiqət axtarışının cəfakeşi

Onu çoxdan tanıyıram, 1956-cı ildən. O vaxtlar Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika şöbəsində oxuyurduq. Məndən bir kurs yuxarıda idi, həm də universitet komsomol komitəsinin katibi seçilmişdi. Təkcə tələbələr arasında deyil, müəllim-professor kollektivində də nüfuz qazanmışdı. Sonrakı illərdə də vaxtaşırı təmasda olmuş, fikir mübadiləsi aparmışıq. Mənə elə gəlir ki, universitet illərindəki ünsiyyətimiz daha çox yadda qalıb. Təsadüfi deyil ki, 1978-ci ildə çapdan çıxmış və mənə bağışladığı “El yolu” şeirlər kitabının üz vərəqində belə bir avtoqraf yazıb:

“Uca tutar sədaqəti, etibarı Əliabbas,

Universitet illərinin yadigarı Əliabbas”.

Altmışıncı illərin əvvəllərində o, jurnalistika kafedrasının aspiranturasında məşğul olurdu, mən isə “Bakı” axşam qəzetinin şəhər xəbərləri şöbəsində ədəbi içşi idim. 1963-91-ci illərdə respublika Xalq Nəzarəti Komitəisndə məsul vəzifədə çalışırdı, mən isə redaksiyanın partiya-siyasi iş şöbəsinin müdiri olduğum üçün nəzarət orqanlarının fəaliyyətini də işıqlandırırdım. Bəri başdan deyim ki, hər ikimiz həmin orqanın fəxri fərmanına layiq görülmüşük. Vaxtaşırı həmin komitədə olur, həmkarlarımla söhbətləşirdim. Müstəqillik illərində isə onunla tez-tez dövlət arxivlərində görüşürdüm. Respublika Nazirlər Kabinetinin göndərişi ilə Dövlət arxivində aparıcı arxivçi vəzifəsinə təyin olunmuşdum. O isə tarixi şəxsiyətlər barədə yazacağı məqalələr üçün çoxlarına, o cümlədən də mənə məlum olmayan arxiv sənədləri toplayırdı. Sonralar onun bu fəaliyyətinin nə qədər qiymətli olduğunu anladım. Bu barədə bir qədər sonra.

Yaşıdlarım, eləcə də 60-80-cı illərin yaradıcı ziyalıları, fəal oxucular söhbətin kimdən getdiyini yəqin ki, duyublar. Onun vətən və xalq qarşısındakı xidmətləri barədə məlumat almaq istəyənlərə isə bildirirəm: M.F.Axundov adına Milli Kitabxananın Diyarşünaslıq elmi biblioqrafiya şöbəsinin beş il öncə tərtib etdiyi “Teyyub Qurban” biblioqrafik göstəricisində belə yazılıb: “Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, ziyalı şəxsiyyət, tədqiqatçı, tanınmış şair və ictimai xadim”. Həmin göstəriciyə iri hərflərlə əlavə etmək istəyirəm: “Teyyub Yarməmməd oğlu həm də tanınmış jurnalistdir”. Altımışıncı illərin ortalarında redaksiyanın sənaye, tikinti və nəqliyyat şöbəsində çalışırdım. Bir gün Teyyubdan xahiş etdim ki, N.Nərimanov adına corab-trikotaj kombinatından zarisovka yazsın. Yazdı, dərc etdik. Məqalənin qurtaracağında müəllifin söylədiyi bir fikir, yarım əsr ötməsin baxmayaraq, bu gün də xoş xatirə kimi qulaqlarımda səslənir: “Deyirlər adamların ayaqlarına baxmaq qəbahətdir. Lakin mən kombinatdan çıxandan sonra yolboyu insanların ayaqlarını seyr edirdim. Müəssisədə toxunan corablarla ayaqlardakı corabları müqayisə edirdim”. İndiyədək dövri mətbuatda minlərlə oçerki, zarisovkası, reportajı, müsahibəsi dərc olunub.

1934-cü ilin bir qış günündə Bakının Bülbülə kəndində dünyaya gələn Teyyub Yarməmməd oğlu mətbuata ilk şeiri, “Koreyalı döyüşçüyə” adlı əsəri ilə qədəm basıb. Həmin şeir 1950-cı ildə “Pioner” jurnalında dərc olunub. Bu gün tanınmış şair olan dostumun indiyədək dərc etdirdiyi şeirlərin, poemaların sayı-hesabı yoxdur. “Allahsız, imansız xalq şairinə” (20 may 2010) adlı şeirini aşağıdakı misralarla tamamlayır:

Birinə yaltaqlıq ləzzət, nəşədir,

Birinə alçaqlıq adi peşədir.

Teyyubun varlığı şəffaf şüşədir,

Raket zərbəsiylə sındırmaq olmaz.

T.Qurbanın uşaqlıq, yeniyetməlik, cavanlıq və çağdaş dostu, professor Şamil Salmanov (Bülbülədəki 208 saylı məktəbdə oxuyublar) bir məqaləsində yazıb: “Mən T.Qurbanın xüsusilə son onilliklərdəki yaradacılıq fəallığını, yeni və ciddi mövzulara müntəzəm müraciətini ayrıca qeyd etmək istəyirəm. Milli müstəqillik uğrunda mübarizə illərindən başlayaraq T.Qurban şeir yaracılığını davam və inkişaf etdirməklə bərabər, eyni zamanda bir sıra bədii-sənədli publisist əsərləri ilə çıxış etmiş, hətta qələmini dram janrında sınamışdır, müstəqillik uğrunda mübarizə tariximiz haqqında, onun M.Ə.Rəsulzadə kimi şəxsiyyətlər haqqında pyes yazmış və bu pyes tamaşaya qoyulmuşdur. Mən, ümumiyyətlə, xalqımızın XX əsrdə milli-mənəvi tərəqqisində fəal iştirak etmiş şəxsiyyətlər haqqında T.Qurbanın bədii-publisist əsərlərinin yalnız müəllifin yaradıcılığında yox, müasir ədəbiyyatımızda da xüsusi qiymətə və əhəmiyyətə malik olduğunu etiraf etmək istəyirəm və bu cür əsərlərində onun yaradıcılığının bir sıra yeni, müasirlik məziyyətlərini görürəm. Mən bu cəhətdən şair dostumun “Dönməzlik” povestini ayrıca qeyd etməyə bilmərəm. Bu, M.Ə.Rəsulzadəyə həsr olunmuş ilk povest idi. Mən şəxsən 90-cı illərdən T.Qurbanın əsrin bu tarixi şəxsiyyətinə, onun həyatına, siyasi mübarizəsinə, taleyinə aid faktları, materialları necə inadla topladığının şahidi olmuşam. O, hətta Qazaxıstana getdi, M.Ə.Rəsulzadənin oğlu Azəri arayıb-axtardı. Onun barəsində yazı ilə mətbuatda çıxış etdi. Əgər T.Qurbanın bu səpkili publisistikasının əsas ruhunu, qayəsini təyin etsək, deyə bilərəm ki, xalqın mədəni, milli intibahı uğrunda mübarizəni müəllif əsrin qabaqcıl, görkəmli şəxsiyyətlərinin, onların fəaliyyətinin ən işıqlı, ən güclü tərəfi hesab edirdi.

Professorun mülahizələri ilə tamamilə razıyam və mən də Teyyub Qurbanın son illərdəki yaradıcılığında tarixi həqiqəti qızğın bir ehtirasla ifadə və müdafiə etməkdən ibarət çox gözəl bir keyfiyyət görürəm. Müəllifin Z.Tağıyev, M.Ə.Rəsulzadə, M.C.Bağırov və başqa tarixi şəxsiyyətlər haqqında tarixi faktlar əsasında yazmasını da ilk növbədə bununla izah etmək olar.

Teyyub Yarməmməd oğluna həmişə rəğbət bəsləmişəm. Vətənpərvərliyinə, sadəliyinə, cəsarətinə, mərdliyinə, haqq tərəfdarı olduğuna görə. Hər dəfə rastlaşandan ən yaxın adamım kimi salamlaşır, müsbət enerji alıram ondan. Onun yaradıcılığına həmişə böyük maraq göstərmiş, məhsuldarlığına heyran olmuşam. Uzun illər Azərbaycana rəhbərlik etmiş Mir Cəfər Bağırovun həyat və mübarizəsinə həsr olunmuş “Düşmənlərindən güclü şəxsiyyət” kitabını oxuduqdan sonra isə Teyyub Qurban gözlərimdə nəhəngləşdi. Bu əsəri həqiqətlər toplusu, böyük şəxsiyyətə qondarma məhkəmə yapanlara qarşı ittiham aktı, eləcə də bilik xəzinəsi adlandırsam, yəqin ki, mübaliğəyə yol vermərəm. Həmin kitabın təqdimatı zamanı müəllifə böyük və savab iş gördüyü üçün təşəkkürümü bildirmişəm. Bu gün, yubiley ilində isə minnətdarlığımı çatdırmaq istəyirəm. Bir müzakirə zamanı həmin kitab, orada əksini tapmış arxiv sənədləri opponetimin kürəyini “yerə vurmaqda” karıma gəldi.

Etiraf etmək lazımdır ki, vaxtilə Bağırovu “atamız”, “əzizimiz” kimi hallandıran bədxahların məkri üzündən bu böyük şəxsiyətin vətən və xalq qarşısındakı xidmətləri üzərinə qara xətt çəkilmiş, o, xalqa “Mirqəzəb”, “Mircəllad”, “Mircəncəl” kimi təqdim edilmiş, barəsində hədyanlar yapılmışdır. 20 il sərasər məmləkətimizin başçısı olmuş, respublikamızı, xalqımızı şər qüvvələrdən qorumuş böyük şəxsiyyəti bu gün nəinki böyüməkdə olan nəsil, hətta yaşlı insanlar da kifayət qədər tanımır, tanıyanlar isə unudublar. Bu da təsadüfi deyil. Qəddarlıqda tayı-bərabəri olmayan tiranlar - iri bir şəhəri yerlə yeksan edib bütün əhalisini qılıncddan keçirən Çingizxan, Bağdadda 90 min insanın həyatına son qoyan Teymurləng, eləcə də Napoleon, Hitler, Mussolini kimi diktatorlara Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında kifayət qədər yer verilib, “müstəbid” Mir Cəfər haqqında isə heç nə yazılmayıb. Sanki belə bir adam heç olmayıb.

Teyyub Qurban var olsun ki, həqiqətləri aşkara çıxararaq oxucuların ixtiyarına verib. Çox təəssüf ki, bəzi həmvətənlərimizin həmin ifşaedici faktlardan bu gün də xəbərləri yoxdur. Yuxarıda xatırlatdığım bir müzakirədə vaxtilə rəhbər vəzifədə işləmiş yaşıdım Bağırovun adını çəkəndə dilləndim: “Allah rəhmət eləsin!” Həmsöhbətim təəccüblə məni süzüb gileyləndi: “Ona da rəhmət deyərlər, axı yurddaşımızı qırıb çatıb!”

Ona təmkinlə bildirdim ki, əvvəla, həmin qanlı illərdə öldürülənlərin hamısı üçün Mir Cəfər məsuliyyət daşımır. Çünki o vaxtlar Moskvanın “üçlüyü” bütün ölkədə fəğan edir, azca şübhələndikləri insanları respublika rəhbərinə bildirmədən güllələtdirirdi. Əlbəttə, o mürəkkəb dövrdə Bağırovun da ciddi səhvləri olub. Nəticədə, necə deyərlər, qurunun oduna yaş da yanıb. Lakin şəxsiyyətə qiymət verərkən bu məsələyə birtərəfli yanaşmaq olmaz, gərək onun müsbət cəhətlərini tərəzinin bir gözünə, mənfi əməllərini digər gözünə qoyasan. Hansı tərəf ağır gəlsə, bu mövqedən fikir yürüdəsən. Mir Cəfər Bağırov xalqımız qarşısında o qədər böyük xidmətlər göstərib ki, səhvlərindən danışmamaq da olar. Əvvəla, Stalin azərbaycanlıları iqlimi sərt olan Qazaxıstana sürgün etmək istəyirdi. Respublikanın rəhbəri sinəsini sipər edərək xalqımızı bu müsibətdən xilas edib. 1945-ci ilin noyabrında Ermənistan KP Mərkəzi Komitəsinin katibi Arutyunov Kreml hakimlərinə ünvanladığı məktubunda iddia edib ki, Dağlıq Qarabağ Vilayətinin Ermənistan SSR tərkibinə daxil edilməsi məqsədəuyğundur. Azərbaycanın mövqeyinə aydınlıq gətirmək məqsədilə həmin məktub M.C.Bağırova göndərilmişdi. Respublika rəhbəri cavab məktubunda elə şərtlər qoymuşdu ki, Kreml onu göndərdiyinə peşman olmuş və Arutyunova elə təpinmişdi ki, bir də bu barədə məsələ qaldırmasın. Ali Baş Komandanın Krım cəbhəsindəki nümayəndəsi, hətta cəbhə komandanı ilə hesablaşmayan Mexlis respublikamızdan olan döyüşçüləri qorxaqlıqda, satqınlıqda təqsirləndirərək onları “yeldaşı” adlandıraraq alçaltmışdı. Bundan xəbər tutan M.C.Bağırov yubanmadan tədbir görür, İ.V.Stalin sərsəm Mexlisi dərhal vəzifəsindən kənarlaşdırır.

Bunlar kifayət deyilsə, yeni faktlar da gətirə bilərəm. İşinin çox olmasına baxmayaraq, o, adına göndərilmiş hər bir şikayəti şəxsən yoxlayıb tədbir görürdü. O, xalqına bağlı olub, xalqın yox, onun düşmənlərinin düşməni olub. Yaxşı olar ki, Teyyub Qurbanın “Düşmənlərindən güclü şəxsiyət” kitabını oxuyasan. İndiyədək iyirmidən artıq kitab nəşr etdirən Teyyub Qurbanın ötən il oxucuların ixtiyarına verdiyi “Ömür yolları” salnaməsi də xüsusilə diqqətimi çəkib. Xalqımızın dünya şöhrətli övladları Hacı Zeynalabdin Tağıyevin, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, Nəriman Nərimanovun, digər görkəmli şəxsiyyətlərimizin həyat və mübarizəsindən, onların ailə üzvlərinin üzləşdikləri məhrumiyyətlərdən, vaxtilə çörəyini yeyib qarşısında ləbbeyk deyən, ayaqlarından belə öpməyə hazır olan bəzi yurddaşlarımızın çətin anlarda həmin insanlara arxa çevirdiklərindən, xəyanət və satqınlıq yolu tutduqlarından ürəkağrısı ilə bəhs edən müəllifin böyük zəhməti diqqətəlayiqdir. Salnamədəki “Səsimə hay verən var...” adlı məqaləni dönədönə oxumuş və hər dəfə də hönkürtümü saxlaya bilməmişəm. Bədbəxt milyonçu qızı Saranın acı taleyindən bəhs edən atəşli sətirlər insanı təlatümə gətirir: “Hamı məndən üz döndərməyə başladı. Elə oldu ki, doğmaca bacım da bir gün məni qapı dalında qoydu: “Sara, incimə, ərim atamızın adını çəkməyə qoymur. Şəklini də cırıb atıb. Deyir ki, sinfi düşməndir, onu inkar etməliyik. Heç əzəldən guya olmayıb. Yoxsa, bizi də Sibirə sürgün edəcəklər. Balalarıma yazığın gəlsin”. Lal-dinməz aşağı düşəndə yeznəmizlə qarşılaşdım, işdən qayıdırdı. Yan-yörəsinə baxdı, kimsənin olmadığını yəqin edəndən sonra dişlərini canavar kimi qıcıyıb dedi: “Sən hələ Bakıdasan? Tutmayıblar səni? Bir də ayağın buralara dəysə, meyitin qalacaq”. Tezliklə Bakını tərk edən Sara xanım Rusiyada həbs edilərək zindana atılır...”

Səksən yaşlı Teyyub Qurbanın qüdrətli qələminə, onun haqsızlığa, zülmə qarşı səsini qaldırmasına, nəhayət, çıxardığı nəticənin bir məqamına heyran qalmamaq mümkün deyil: sərvət aşiqi olmağın, mal dövlət yığmağın axırı yoxdur. Hacı Zeynalabdinin, onun dilənçilik edən arvadının, hədsiz məhrumiyyətlərə düçar olan qızının taleyi kimi.

Teyyub Qurbanın həyatı, yaradığıcılı, vətənpərvərliyi haqqında nə qədər desən yazmaq olar. Ona yubiley ilində yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram. Əminəm ki, bundan sonra da şeirləri, məqalələri, kitabları ilə oxucuları feyziyab edəcək.

Əliabbas Əlimədətoğlu

Təzadlar.- 2014.- 16 avqust.- S.7.