Uşaq şeirlərindəki poetik məqam

Elmi işlə, elmi ədəbiyyatla çox məşğul oluram. Yorğunluğumu götürmək üçün arada bədii ədəbiyyata, poeziyaya da yönəlirəm. Xüsusilə, gözəl şeirlər oxumaq gərgin elmi işdən sonra məni əməlli-başlı dincəldir, bu günlərdə Sahib Əliyevin “Seçilmiş əsərlər”inin II cildini oxuyandan sonra dincəldiyim kimi.

Sahibin kitabına təsadüfən yaxın bir dostumun əlində rast gəldim. Alıb cəmi üç-dörd şeir oxuduqdan sonra onu bir neçə günlüyə götürdüm. Və evə qayıdandan sonra kitabı yenidən vərəqləməyə başladım. Gördüm ki, burada şairin uşaqlar üçün yazdığı şeirlər toplanıb. Həmin şeirlərin hamısını oxuyandan sonra anladım ki, nə bu şair adi şairdir, nə də onun yazdığı şeirlər adi maraq xatirinə yazılmış şeirlərdir. Bu şeirlərdə başdan-ayağa ilham var, poetik vüsət, sənət yanğısı, sözə ehtiram hissi yatır. Və sonda təəssüratlarımı yazmadan keçinə bilmədim. Düşündüm ki, bu da bir vətən borcudur. Qeydlərimi yazsam, bir şairin, bir insanın duyğularına münasibətimi və bu münasibətin fonunda hörmətimi ifadə etmiş olaram.

Əvvələn, onu deyim ki, bizim də evdə uşaq böyüyür. Onlar üçün həmişə yaxşı əsərlər axtarmışam və düzünü desəm, çox vaxt ürəyimdən xəbər verənlərini tapa bilməmişəm. Çünki Sahibin yazdığı kimi sadə şeirlər, başa düşülən, uşaqların anladığı bir dil müstəvisində əsərlər yazmaq çox çətindir. Bunun üçün gərək əziyyətə qatlaşasan. Bu, həm də sənətkardan, sənət adamından iradə, dözüm, ən başlıcası isə ilham tələb edir. Sevinirəm ki, Sahib Əliyevdə bu deyilənlərin hamısı var.

Kitab beş bölmədən ibarətdir. Bu bölmələr arasında “Sənin adın bəs nədir?” bölməsi daha çox xoşuma gəldi. Təəssüratlarımı da elə həmin bölmədə yerləşdirilmiş şeirlərin üzərində qurmaq istəyirəm.

Aydındır ki, uşaqlara ad qoymaq olduqca mühüm və məsuliyyətli bir məsələdir. Təsadüfi deyil ki, dünyaya gələn uşaqlara adların düzgün qoyulması indi hamını düşündürür, o cümlədən dilçilərimiz arasında da bu, həmişə mübahisəyə səbəb olur. Həmin məsələ son bir neçə ildə müzakirə mövzusu olaraq gündəmdən düşmür. Hətta Milli Məclis səviyyəsində də bir neçə dəfə müzakirə olunmuşdur. Məsələ burasındadır ki, Sahib Əliyevin şeirlərində adlara münasibət elə belə, qulağa xoş gəlsin deyə ifadə olunmur, insanın, şəxsiyyətin, uşağın adına hörmət gətirməsi, adın mahiyyətinin qorunması prinsipləri əsas götürülür, uşaq təfəkkürünə uyğun yazılmış qanadlı misralar vasitəsilə diqqətə çatdırılır. Müəllif adı, bir növ, uşaqlara sevdirə bilir. Həm də onlara anladır ki, məsələn, Sevinc, Günəş, Ziya, Ayaz, Nizami, Babək, Həcər və sair adları daşıyan birisi necə olmalıdır, hansı mövqedə dayanmalıdır. Məsələn, “Mənim adım Sevincdir” adlı şeirə baxaq və indi gəlin görək Sevinc necə olmalıdır:

Mənim adım Sevincdir,

Adım kimi ad olmaz.

Mən olmasam, ürəklər

Heç vaxt gülüb, şad olmaz.

Şeirdə çətin anlaşılan söz yoxdur, misralar rəvandır, diləklər, arzular aydındır. Və Sevinc adlı qızcığaz da bu balaca şeiri oxuyandan sonra bilir ki, üzündə, çöhrəsində daim təbəssüm gəzdirməlidir. Daxili aləmini də bu təbəssümə kökləməli, ruhən zamanın təbəssüm yükünü ömür atında gəzdirməlidir. Bir sözlə, Sevinc adını daşıyan gözəl qızlar həm də kədərin tərs üzüdür. Sevinc olan yerə kədər qədəm basa bilməz. Demək, Sevinc həm də həyata hər an hazır olmalı, həyatdakı bütün mübarizə və mücadilələrdə sonadək mərdlik göstərməlidir.

Başqa bir şeirdə Gülərdən söhbət gedir. Doğrudan da, Gülər özü də yaxşı addır. Gəlin görək şair bunu necə mənalandırır:

Mən sevinci hamıdan

Tez anlayıb, bilərəm.

Bu dünyaya həmişə,

Hər vaxt gülüş dilərəm.

Bilirsinizmi niyə?

Qızlar, axı Gülərəm!

Əlavə şərhə ehtiyac yoxdur. Sahib Əliyevin adlarla bağlı şeirlərində müxtəlif məna çalarları yatır. O, eyni zamanda azyaşlılara vətəni sevmək kimi nəcib hisslər aşılayır. “Təbriz ilə Təbrizə” şeirində vətən yükü var. Şair o tayın, bu tayın birgə həsrətini, parçalanmış yurdumuzun ağrısını yaşayan millətimizin körpələrinə də başa sala bilir:

Mənim adım Təbrizdir,

Sənin adın Təbrizə.

Ay Təbrizə, Təbrizin

Adı qoyulub bizə.

Təbriz gözəl şəhərdir,-

Yaraşıqlı, tərtəmiz.

Yox, yox adi şəhər yox,

Həm də anadır Təbriz.

Təbriz ilə Təbrizə

Adı qoyulub bizə,-

Biz ömürlük bağlanaq

Doğma, əziz Təbrizə.

Azyaşlılara durub Türkmənçay, Gülüstan müqavilələrindən, Azərbaycanın iki işğalçı dövlət - Rusiya və İran arasında bölünməsindən, bir xalqın ikiyə parçalanmasından nə qədər danışsan da, səmərə verməz. Çünki uşaqların parçalanmaz, bölünməz bütöv bir aləmi var. Uşaqlara böyüklərin dərdini, mənəvi ağrısını yükləmək üçün gərək dediyimiz o bütöv aləmi, uşağın ləkəsiz dünyasını ağrı, əzab neştəriylə cızasan. Onsuz normal vətəndaş yetişdirmək çətin olar. Uşaq hissiyyatı ilə müşahidələrinin arasında qaranlıq yaranar, onların bir çox ziddiyyətlərlə qarşılaşmasına şərait yaratmış olarsan. Amma, göründüyü kimi, şair Təbriz ilə Təbrizədən danışanda necə sənətkarlıqla Azərbaycanın Təbriz adlı yarasını balacaların təfəkkürünə, şüuruna yerləşdirə bilir, daha doğrusu, tariximizin bu hicran qoxulu səhifəsi ilə bağlı ip ucu verir. Uşaq böyüdükcə o ipin ucundan tuta-tuta Azərbaycanın fiziki, coğrafi və mənəvi xəritəsini anlayır, tapır, özü üçün məlum bir nöqtəyə gəlib çatır.

Ümumiyyətlə, poeziya dili çox zəngindir və bu zənginlik əsasında da tərbiyəyə, əxlaqa müstəsna dərəcədə təsir etmək imkanları vardır. Sahib Əliyev belə poetik imkanlardan məharətlə istifadə edir, özünün sənət potensialını yaxşı işlərə, sahələrə yönəldir. Cəmiyyəti formalaşdırmaq yolunda qələm çalır. Uşaqları təfəkkür baxımından həyata hazırlayır. Məsələn, Günəş adlı uşaq şair qələmində sinəsinə döyərək içdən gələn bir qürurla danışır. Axı Günəşin obrazıdır. Kim gur işığı ilə, aləmə şəfəq saçan nuru ilə öyünməz? Öyünməyə də haqqı var. Şairin borcu isə bu haqqı körpələrə, fidan balalara anlatmaqdır. İndi görək şair bu mətləbi necə anladır, Günəş olmağın böyüklüyünü, dəyərini necə başa salır və yaxud Günəş adını daşıyan uşaq necə olmaldır, necə görünməlidir, hansı keyfiyyətlərə sahib çıxmalıdır:

Ürəyimdə vətənin

Atəşi var, odu var.

Ona görə həmişə

Gözlərimdən nur damar.

Güldürərəm işimlə,

Əməlimlə torpağı.

Mənə inanmırsınız?

Adım Günəşdir axı...

Bu şeirdə, eyni zamanda, vətənə sevgi hissi də nəzərə çarpır. Adı Günəş olanın vətəni təkcə Azərbaycan deyil, planetin hər yeridir. Günəş öz şüalarını torpaqdan, daşdan, ağacdan, otdan, çaydan, sudan əsirgəmir. Günəş həm də ədalət simvoludur. Onun üçün ayrı-ayrı məmləkətlər, irqlər də yoxdur, ayrı-ayrı dinlər, dillər də yoxdur. Günəş bunun fərqində olsaydı, planetimizin yarısı zülmət, yarısı işıqlı olardı. Demək, şeirdə uşaqlara həm də ədalət hissi, böyüyəndə humanist olmaq, düzlüyü, bərabərliyi sevmək, haqqı nahaqqa verməmək kimi insani keyfiyyətlər aşılanır... Elə bu yerdəcə müəllifin düşüncələrimizə söykək olan bir şeirini də nümunə gətirmək istəyirəm:

Atam dünən cibində

Gətirdi üç şokolad.

Biz isə dörd uşaqdıq:

Araz, Vüqar, mən, Polad.

Atam dedi Araza:

- Alın, bölün, yeyin siz.

- Bəs necə bölək onda,-

Araz dedi, - deyin siz?

Üç şokolad, dörd uşaq,

Kim bunu bölə bilər?

Araya dava düşər,

Başqası gülə bilər.

- Düz demirsən, deyərək,

Polad keçdi qabağa:

- Üç şokolad bəs edər

Dörd mehriban uşağa.

Aldı o, atasından

Şirin şokoladları.

Əvvəlcə razı saldı

Bapbalaca Vüqarı.

Sonra mənim, Arazın

Payını Verdi Polad.

Ancaq bircə özünə

Götürmədi Şokolad.

Müəllif Poladın simasında qardaşlarına da, bütün uşaqlara da fədakarlıq dərsi keçir. Anlatmaq istəyir ki, fədakarlıq insanın ən ali simasıdır. Kiçiklərə zamanında aşılanmalı olan bu keyfiyyəti uşaqlar böyüklərindən öyrənir. Çünki çox məqamda fədakarlığı biz böyüklərimizdən görürük. Polad da böyük qardaş kimi kiçik qardaşınının könlü şad olsun deyə öz payından imtina edir. Uşaqları “hamısı mənimdir” iddiasından çəkindirmək, gözütox böyütmək, nəfsini idarə etməyə alışdırmaq, dünya malına həris olub gələcəkdə dünyagirlik yolu tutmamalarını hədəf kimi qarşıya qoyan şeir uşaqlar üçün ən yaxşı bir tərbiyə nümunəsidir, uşaqların əxlaqının formalşmasında valideynlərə köməkdir, yardımçıdır bu tip poeziya nümunələri.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın yaradıcı mühitində uşaq ədəbiyyatı çox qıtdır və görünür, bu istiqamətdə çalışan şairlər, yazıçılar da azdır. Yuxarıda dediyimiz kimi, istədiyin ədəbiyyatı əldə etmək mümkün deyil. Məcbur qalıb xarici dillərdə nəşr olunmuş ədəbiyyat almalı olursan. Rus, ingilis dillərində çeşidli uşaq ədəbiyyatı var, bu sahədə onlar çox irəli gediblər. Uşaqların psixologiyasına təsir edən zəngin xarici ədəbiyyatla kitabxanalarda, qəzet köşklərində, kitab marketlərində də qarşılaşmaq olur. Çox istərdim ki, Azərbaycan ədəbiyyatında da belə irəliləyiş olsun. Çünki cəmiyyəti dəyişmək üçün insanlara təsiri körpəlikdən, uşaqlıqdan başlamaq lazımdır. Bizdə isə tamam tərsinədir. 40-50 yaşından sonra əxlaq, tərbiyə aşılamaq istəyirik vətəndaşlarımıza. Bu da heç bir effekt vermir. Rəhmətlik atamın dilindən səslənən bu iki misranı heç unutmuram. O deyirdi:

İsabalaya ver öyüdü,

Körpə ikən əy söyüdü.

Bu, xalq təfəkkürüdür. İslam peyğəmbəri də belə buyurur: “Uşaqlıqda öyrənilən elm daş üstündə yazıya, qocalıqda öyrənilən isə su üstündə yazıya bənzər...”

Sahib Əliyevin uşaqlar üçün yazdığı hər bir şeir haqqında xoşməramlı fikirlər söyləmək olar. Bu şeirlərdə Nizamidən, Babəkdən, Həcərdən və daha böyük ulularımızdan, xalq qəhrəmanlarımızdan söhbət açılır. Onların adlarını daşıyan uşaqlara həyat yolu, vətən tarixini öyrənmək, mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza bələd olmaq kimi müsbət keyfiyyətlərin ilkin açarı verilir. Təsəvvür edin, Babək adlı uşaq “Babək” şeirini oxuyanda həm özü, həm də Vətəni ilə fəxr edir. Çünki Babəkin kimliyi haqqında onda təəssürat yaranır. Və bəlkə də bu şeirdən sonra onun qəlbində minbir sual doğur. Valideynlərinə, özündən böyük qardaşına, bacısına, dayəsinə üz tutur, Babəkin necə bir qəhrəman olduğunu dərhal şoruşur.

- Bu, Babəkdir,

bilirsən,

Babək kim olub, Qaya?

Qaya belə söylədi

Tez bacısı Sevdaya:

-Bəli, bəli bilirəm,

Babək igid ər olub.

El yolunda hər zaman,

Hər an səfərbər olub.

Qoruyubdur xalqının

Şərəfini, şanını.

Vətənə qurban verib

Axırda öz canını...

Vallah, ləyaqətli şairləri də əslində mən Babək yolunda görürəm. Babək canfədailər ordusu yaratmışdı. Bu şərəfli ordunun hər bir əsgəri Azərbaycan adlı qədim yurdun hər daşı, hər qayası uğrunda başından keçməyə hazır idi. Tarix belə cəsur əsgərləri, insanlığın yaddaşında dərin iz qoymuş qəhrəmanları istəsə də ört-basdır edə bilmir. Nəsimini tarix necə yaddaşından silə bilər? Nəsimi şairdir, amma eyni zamanda xalq qəhrəmanıdır. Mən bizim tarix dərslikləri yazan salnaməçilərimizin, alimlərimizin yerinə olsam, Nəsimini tarix və ədəbiyyat dərsliklərinə təkcə bir şair kimi yox, həm də əqidəsi uğrunda düşmənlərinə təslim olmayan bir igid, ər, cəngavər kimi yazardım.

Qısası, demək istəyirəm ki, sözün ağrısını, əzabını yaşayaraq onu dünyaya gətirən şairlər təkcə poeziya yolu açmır, həm də zaman-zaman nəsimiliyin, babəkliyin mənəvi xəritəsini cızırlar, yaradırlar. Təəssüf ki, zəmanəmizdə söz və əmələ görə şairləri də bölgülərə bölürlər. Amma bu bölgü göstərir ki, sözü ilə əməli bir olan şairlərimiz də çoxdur. Şairlərin hamısının şəxsiyyəti tən-dürüst üst-üstə düşsəydi , bizim xalqdan qüdrətli xalq olmazdı. Çünki bizi Yaradan millətimizin hər bir övladına şair təbi, şair ilhamı verib. O ilhama, o ilhamı bəxş edən uca Tanrıya sədaqətli olmaq millətimizin yolunu hər zaman nurlandıra bilər...

...Uca bir dağın zirvəsindən o dağın dibindəki zərif bir gülün, çiçəyin ətrini qoxulamaq üçün insan üzüaşağı enirsə, bu nə xoş! Məncə, Sahib Əliyevin yaradıcılığından hiss etdiyim dünyası belə mənəvi ucalığın əhatə dairəsindədir. Heç şübhəsiz ki, o, böyüklər üçün də poetik məramı olan şeirlər müəllifidir. Yaxından görmədiyim, tanımadığım uşaqların dünyasını gözəlləşdirən, ruhuna sığal çəkən, onların ruhi-mənəvi aləmində harmoniya yaratmağa çalışan şairə daha böyük uğurlar diləyirəm!

Əli Zalov,

kimya üzrə fəlsəfə doktoru

Təzadlar.- 2014.- 11 dekabr.- S.15.