Məmməd Arazlı günlərin kitabəsi:
“Ömürdən yarpaqlar”
Ustad Məmməd Arazın ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızının bu kitabı çox gizli mətləblərin açarıdır, bizim kim olduğumuzun güzgüsüdür...
(Əvvəli ötən saylarda)
1997-ci il
Vətən nəğmələri olmasa bir an
Könüldə gül açıb yaz ola bilməz.
Nəğməsi olmayan, şeri olmayan
Bir
xalqın tarixi yazıla bilməz...
2 yanvar - Axşam şəhidlərə aid verilişə baxan Məmməd dedi:
- Əslində müharibə yoxdur, amma dırnaqiçi müharibə qurtaran kimi hər şey yaddan çıxacaq, onların heç adını tutan da tapılmayacaq, çünki tez unudan xalqıq. Hərhalda, öz halımıza özümüz yanmalıyıq, dərd burasındadır ki, biz hələ öz halımıza yana bilmirik, həmişəki kimi gözləyirik. Və gözləyə-gözləyə özümüz-özümüzdən uzaqlaşır, özümüz-özümüzə yad oluruq...
Onlar min illərlə marıqda yatıb fürsəti gözləyənlərdir və çox hiyləgərdirlər...
5 yanvar - Mən ilk sevgi şeirlərini
tapıb çıxarmışam. Oxu, bəlkə onları da
kitaba salaq?
- Bəzən
yarımçıq sayılan, lakin tam fikir olan misraları da
salmaq olar və lazımdır. Həm də yadımda ikən
deyim “Göydən dörd alma
düşdü” şeirini ancaq kitaba vermək olar. Niyəsini bilirsən. Çox
çətin yazıram, əlim işləmir. Amma bədənimdə ömürlük yaşayan
bir ağrı var - yazmaq ağrısı. Yəni ağrıya-ağrıya yazmaq. Sonrakı söz oxucularındır.
Mümkün qədər təzə söz, təzə deyim,
təzə lövhə və təzələr, - mənim planım
budur. Bu da çox çətin işdir.
Bəlkə buna görə çox yarımçıq
misralarım var. Sinəm söznən doludur...
-
Yarımçıq misraları işləmək
lazımdır. Həmin misralarından “Kəlbəcər
qaçqınlarına” şeirin yarandı. Gördün ki, necə səs qopartdı?
6 yanvar -
Qabil axır ki öz dediyinə çatdı, - nəhayət, opera
binasında 70 illiyini qeyd etdilər - dedim.
Məmməd
güldü və dedi:
-
Görürsən, Əliyevə nə deyir? “Mənə
deyirlər ki, ay Qabil, niyə tələsirsən, hələ
səndən əvvəl Rəşid Behbudovun, Üzeyirin
yubileyləri var, axı onları da keçirməliyik. Cənab Əliyev, mən onlara cavab verdim ki, onlar
ölüb, daha dirilə bilməzlər. Amma
mən ölə bilərəm”.
-
Gördünmü, o, Qabildir, orijinal adamdır, Heydər
Əliyevi də güldürdü.
17 yanvar - Nahardan sonra bizə Şərafəddin adlı
jurnalist gəldi. Jurnalistin vədləri:
- Məmməd
müəllimin maşınının təmirini bir nəfər
boynuna götürüb. Yalan və ya doğru
olduğu iki gündən sonra məlum olacaq. Xala, əmiyə necə baxırsınız?
- Əmiyə əmi kimi.
- Əmiyə
bir iş olsa mən ölərəm, mən onunla nəfəs
alıram.
- Şərafəddin, bala, özün də bilirsən
ki, danışdığın yalandı. Yalandan ölənlərin
biri də sən. Mənim gəlişi
gözəl sözlərdən acığım gəlir.
18 yanvar - “Dünyanı dərk etdim” şerini tapıb
köçürtdüm. Üç bənddir,
hə?
Çapırdım
atımı belədən-belə,
Üzəngi parlatmaq adətim idi.
İstəsəm
dağların belindən belə
Bir anda aşardım, nə çətin idi?!
Məmməd,
çox gözəl demisən, cavanlıqda adam
elə bilir ki, hər şeyə qadirdir...
- Bəlkə
də bir əl gəzdirdim.
...Dünyanı
dərk etmək, onun sirlərinə vaqif olmaq,
yarandığı gündən insanları min cür sual verməyə
vadar edib. “Niyə, nə üçün” sualları, “ona
görə ki” - cavabları filosoflar kimi sənət
adamlarını da düşünməyə, özü ilə
üz-üzə oturmağa vadar edib. Dərinə
varmağa isə ömür çatmır.
Ən yaxşısı budur ki, - sual vermək əvəzinə
əlini üzünə qoyub nəğməni oxu. Küləklərə
qoşulub ömrün çatana qədər yol get.
Amma oxumağın cırcırama oxumağına
oxşamasın.
Yaxşı şer oxumaq, daha doğrusu, şeri
yaxşı oxumaq oxucunu, dinləyicini tərbiyə edir.
Eyni zamanda, gərək unutmayasan ki, belə şəraitdə
dinləyici daha həssasdır, tələbkardır, incə
və kövrəkdir. Onun hissləri ilə oynamaq, onun
zövqünün ahəngdarlığına “daş
atmağa” haqqın yoxdur.
Gərək ara-sıra eşidilən göy gurultusundan,
müxtəlif quşların civ-civindən, yarpaq
xışıltısından onun diqqətini
yayındırıb özünə cəlb etməyi bacarasan. Dinləyici ilə
şair arasındakı “məsafə” bu prosesdə təbii
şəkildə aradan qalxmalıdır.
Bir
gün ömrün son qarı, son yağışı
yağacaq, üfüqün son qızartısını son dəfə
seyr edəcəksən...
Demişəm:
Bu
ünvan - taleyim yazan mənzilim,
Zirvəyə
yolumdu bu yoxuş demə...
Məzardan
o yana insan mənzili,
Üfüqdən
o yana yol yoxdu, bildim...
Hər bir qəbir də insan ömrü yaşayır. Oğul-qızdan
sonra qəbri ziyarət edən nəvələr az-az olar.
Və sahibsiz qəbirlər torpağa yem
olmağa başlayır. Adi insanlardan fərqli
olaraq sənətkar qəbri bir müddət yaşayır.
Amma yox,
ömür bundan sonra da başlaya bilər, - bir şərtlə,
qayalara, dağlara hopan səsin olubsa... Küləklər
onu dindirəcək, oxudacaq. Onda bir qələm əhlinin
ömrü səsə, nəğməyə dönəcək. Ürəkdən
gəlibsə, ürəyə köçəcək!
Bəlkə,
şeirimdə bunları demək istəmişəm...
Mənim
aləmimdə dünya iki yerə bölünür - bir
gözə görünən şəhərlər, kəndlər,
meşələr, çaylar, dənizlər, dağlar; bir də
insanların daxili dünyasıdır ki, hərəsi bir
qulpundan yapışıb dünyanı müxtəlif səmtlərə
dartır, hey dartırlar...
Ağıldan kəmlər bizim evin yerini yaxşı
tanıyırlar. Biri gəlib pul istədi, verdik, sonra Məmməddən
tələb etdi ki, onun məktublarını mütləq Heydər
Əliyevə çatdırsın.
Bir nəfər isə gəlib boş-boş
danışdı ki, məndə Nəsiminin ruhu var, bu vaxta
kimi “Qurani-Kərim”də gizlənmişdi, indi mənim bədənimə
daxil olub. Bilin ki, mən artıq Nəsimiyəm. Yazdığı qəzəlləri
oxumaqla baş-beynimizi apardı.
Allah, sən
bizi bu dəlilərdən qoru!
24-25-27 yanvar - Telefonda
Akif Mədətovun səsi eşidildi:
- Həkimə
gəlmişəm, ayaqlarım yaman ağrayır, görək
buranın həkimləri nə deyəcəklər. Şair Naxçıvana gələndə bizə
düşmədiyinə görə möhkəm incimişəm,
xüsusən də səndən.
- Akif, -
dedim, - incimə, o vaxt yaman qarışıqlıq idi. Sizə gələ bilmədik. Sən
şeir xoşlayansan, gəl bizə. Məmmədin
yeni şeirlərini oxu.
Akif sabah axşam Şölə xanımla gələcəyini
söylədi.
Axşam
gəldilər və söhbət baş alıb getdi.... Heydər
Əliyevin Azərbaycana
xidmətlərindən çox danışdılar. Əgər
Heydər cənabları olmasaydı başqa bölgələrimiz
də baş qaldırmışdı...
Nizami adına institutdan Məmmədin xaricdə
çap olunan kitabları haqqında məlumatın lazım
olduğunu bildirdilər. Zəng edən qadın dedi ki,
bütün yazıçılardan məlumat
toplayırıq.
Məmməddən
soruşdum: - axı Türkiyədən başqa heç yerdə
kitabın çıxmayıb? Mən nə cavab
verim?
- Niyə,
Rusiyada, Gürcüstanda kitablarım çıxıb, qəzetlərdə,
jurnallarda başqa dillərdə şeirlərim çap
olunub.
Qadına çatdırdım ki, gəlib lazım
olanları götürə bilər.
28-30
yanvar - Alo, salam yoldaş katibə müəllimə,
rəis sizi incitmir ki, necəsiniz? Biz 31-i gedirik,
dediyin sözlər hamısı qulağımdadır,
çalışacağam ki, hamısını yerinə
yetirim.
- Akif, mənim
gileylərim həyata
keçərsə, çox razı qalaram.
Cəfər
qardaş dediyi kimi papağı tikdirib gətirdi:
- Şirvani də, Zakir də, Sabir də başına
belə papaq qoyublar. Sənin də elə papağın
olmalı idi, oldu da.
Biz Cəfər qardaşa Həccə gedəcəyinə
görə yaxşı yol arzuladıq.
3 fevral - Axşam Nemət Pənahlı bizə gəlmək
istədiyini bildirdi. Təzə kitabını da gətirmişdi.
Dilim dinc durmadı, soruşdum:
- Nemət,
qəzetdə oxudum ki, səni partiyadan çıxarıblar?
Cavabı:
- Yox,
yalan söhbətlərdir, öz işimdəyəm. Kitabımı çap etdirdim, 5000 nüsxədir.
Öz partiyamda olan işçilərə
verdim. Qiyməti 10000 manatdır. Ondan
gələn pulun üstünə bir az da əlavə
edib siyasətə aid xatirə və hadisələri
toplayıb çap etdirəcəyəm. Bütün
hadisələri, onun içində olan adamları aid
olduqları sifətləri ilə təsvir etmişəm.
Kitabım yaman səs qoparacaq, çünki hamı bu saat həqiqət
acıdır.
8 fevral - “İllərdən biri” kitabım varmı?
- Bir
nüsxə var.
-
Oradakı şeirlərim təkrar çap olunmayıb.
- Niyə
yadından çıxarırsan ki? Sənin
bütün şeirlərin təkrar-təkrar çap olunub.
Təzə şeir yazmırsan ki... Elə illər
olub ki, əlinə heç qələm almamısan.
- Mən
cəfəng şeirlər yazmamışam. Söznən
oynayan, sözü oynadan şairəm. Sözdən
hibrid yaratmağı xoşlayıram. “Dünya düzəlmir”
şeirindəki ... “tərəf”, “tərəfgir”, “tərəfsiz”sözləri
kimi. Şeir yaza bilməyəndə Mirzə
Cəlil, Sabir, Ə. Cavad və başqaları haqqında məqalələr
yazmışam. İşləmişəm,
ya yox? O da ədəbiyyatdır. Mənim
yaşıdlarım mənim qədər məqalə
yazmayıblar.
- Məmməd,
publisistika dram, poema deyil. Sənin çox az
irihəcmli əsərlərin var, tənbəllik etmisən,
boynuna al.
- Mən
qafiyə düzməyi xoşlamıram. Kiçik-böyük
nə yazmışam ürəyimin səsi ilə
yazmışam. Hamı bilir ki, şerin nəfəsi
böyükdür. Onun təsir qüvvəsini
şəlalə nəriltisi ilə müqayisə etmək
olar. Əsl şairi xalq həmişə ciddi,
ağıllı, müdrik adam kimi
tanıyır. Şerin “poetik oxunuşunda” qeyri-təbii
özündən çıxma, lüzumsuz əl-qol atma,
qışqırtı və s. hərəkət tərzi
olmamalıdır. Gözəl bir nəğməni
müğənni necə təbii oxuyursa, şair də hər
bir şerini forma, vəzn, ahəng “mövzu tələbatı”
qanunlarına uyğun şəkildə dinləciyə
çatdırmalıdır. Bu, özü
də mədəniyyətdir. Yeri gəlmişkən
“Təsəlli” şeirini kitabın lap əvvəlinə
salmaq lazımdır. “Qəfil” şeirini də
70-ci səhifəyə sal.
9 fevral -
Axşam İlyas Tapdıq qonağımız oldu:
- Sizdən
sonra Şəmkirə getmişdim. Şəmkirdə
hələ də Məmmədlə keçirilən
görüşün söhbəti gedir. Sultan
müəllim əminin “Ayağa dur, Azərbaycan” şerini
yaxşı diksiya ilə oxudu. Orada bir
gürcü şairi də var idi. Onun azərbaycanca
çap olunmuş kitabının təqdimatı idi. Gecədə mən və Nəriman da iştirak
edirdik. Birdən işıqlar
söndü. Gürcünün adı
Quram idi. Quram ləmpə şüşəsinin bir ucuna
kağız tıxıb şampan ilə doldurdu və dedi:
- Mən
şüşədəki şampanı Azərbaycan
xalqının sağlığına içirəm. Kim mənim kimi içə bilirsə, gürcü
xalqının şərəfinə içsin. Aslan dedi
ki, mən elə içə bilmərəm. Mən
də susdum, ancaq Nəriman özünü
sındırmadı və içəcəyini söylədi.
Quram kimi şüşəni doldurub içdi və
sonra əzabına dözmədikcə ləmpə
şüşəsini icad edənləri söyməyə
başladı.
Ilyas bu əhvalatı məzə ilə
danışdıqca Məmməd də ona qoşulub
gülürdü. Təəssüf ki, mən İlyasın
danışdığı kimi gülməli yaza bilmədim.
16 fevral - Taleyimizdən gileylənirdim.
-
Gülxanım, Məmməd Araz gör necə deyir:
Daşda,
dəmirdə yaşadım,
-
Açıq qəbirdə yaşadım,
- Dəni
xəlbirdə yaşadım...
Allah, xəbərin olmadı.
“Açıq qəbirdə yaşadım”; “Allah, xəbərin
olmadı”. Dizlərim qatlanır, yeriyə bilmirəm, taqətim
kəsilib.
Ağayar
müəllimin səsi otağa yayıldı:
- Şəruru qar basıb, kəndlərlə əlaqə
kəsilib, sonra qar əriməyə başlayıb, ətrafı
su basıb.
Söhbətinə davam etdi;
- Mən
və Teymur XX əsrin əvvəllərindəki fikirlərə
aid araşdırmalar aparırıq. Nə qədər
mütərrəqqi fikirlər var imiş. Bizim tarixçilərimiz hamısını
alt-üst edib. Heç bir erməni belə
hərəkət etməzdi.
Belə- belə söhbətlərdən Ağayar
müəllim xeyli danışdı.
19 fevral -
“Gənclik” nəşriyyatında kitabın çapına 45
milyon pul lazım olduğunu söylədilər:
- Mən
“Gənclik” nəşriyyatının baş redaktoru Çəmənliyəm,
hesablamışıq 5000 tirajla, üz qabığı,
kağızı, kətanı və sair ilə 45 milyon manat,
dollarla isə 11 min dollar edir.
- Vallah,
bizim elə pulumuz yoxdur, amma bu xəzinə camaata
çatmalı bir xəzinədir. Məmmədi
hamı sözdə istəyir, kitabına isə pul
köçürən müəssisə tanımıram.
Hamı yalan satıb gedir. Vəssalam... Gələndə özü sizə zəng edib
cavabı deyər.
Çörəyini
yeyə-yeyə söhbət etdi Məmməd:
-
Maşında radionu açanda Həsən Əblucun
ifasında şeirlərimi verirdilər. Yaman oxuyurdu:
Adı Pənah
- Pənahı yox,
Günah paylar, günahı yox.
Bu
allahın allahı yox,
Heç
dərdimə şərik çıxmaz...
Verilişi axıra qədər dinlədim. “Bu allahın
allahı yox...” nə isə.
- Təsdiq etdim:
Dovşanlıq ki, dəbə mindi,
Göy talaya əlik çıxmaz...
Hərdən fikirləşirəm; gərəkliyimi, gərəksizliyimi görəydim, günahlarımı, yaxşı cəhətlərimi tərəziyə qoyub çəkəydim.
Xalq yaxşını pisdən yaxşı seçir. Görəsən mənim gedişimdən dağlar duyuq düşəcəkmi? Dağ çəni saç yolub ağlayacaqmı? Bilmirəm... Şairə dağlar xeyir-dua verməsə, o, yarı yolda qalar.
Yaman yazmısan:
Yox dərya üstündə qalam-qalaçam,
Dalğası dağ yıxan dərya kimiyəm.
Nəyim töküləcək, nəyim qalacaq?-
Əsəbi gərilmiş dünya kimiyəm.
Axşamüstü nəşriyyatın direktoru Əlican telefonla Məmməddən soruşdu:
- Bəlkə kitabı nəşriyyatın hesabına çap edək? 4-5 şirvana satılarmı?
- Yox, - dedi Məmməd, - kitabı geri qaytarın.
(Ardı
var)
Təzadlar.- 2014.- 6 fevral.- S.6.