“İbrahim
Əbilov Azərbaycan
diplomatiyasının təməlini
qoyanlardan biridir”
“İbrahim Əbilov Azərbaycan diplomatiyasının
təməlini qoyanlardan
biridir”
Mayis Əlizadə: “Daşnak terrorçu Torlakyan tərəfindən İstanbuldakı
Pera Palas otelinin qabağında şəhid edilən Behbud xan Cavanşirin
vurulduğu yerə xatirə lövhəsi asılmasını da gündəmə gətirmək
lazımdır”
Türkiyədə yaşayan jurnalist-yazar,
Dr. Mayis Əlizadənin
“Təzadlar”a müsahibəsi
- Mayis bəy, istərdik ki, Azərbaycan diplomatı İbrahim Əbilov haqqında oxucularımıza
məlumat verəsiniz.
Maraqlı olan odur ki, Mustafa Kamal Atatürk İbrahim Əbilova böyük önəm verirdi. Sizcə, Atatürkün Əbilovla
dostluq əlaqələrini
nə bağlayırdı?
- İbrahim Əbilovun
kimliyini araşdırmaq
istəyənlər Azərbaycandakı
Atatürk Mərkəzinin
buraxdığı kitaba
baxa bilərlər. Sol dünyagörüşüylə
milli dövlətimizin
parlamentində Sosialist
fraksiyasının lideri
olan Əbilov Azərbaycanda 27 aprel 1920-də
baş vermiş rejim dəyişikliyindən
sonra qurulan hökumətdə
daxili işlər nazirinin müavini vəzifəsini tutub,
1921-də isə sosialist
Azərbaycanının Türkiyədəki
səfiri vəzifəsinə
təyin edilib. Azərbaycanla Türkiyə arasındakı
diplomatik əlaqələrin
tarixini analiz edərkən Əbilovdan əvvəl milli dövlətimizin İstanbuldakı
səfiri olmuş Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin diplomatik
fəaliyyətini araşdırmağı
təklif edirəm.
1993-cü ildə müstəqil
Azərbaycan İstanbulda
Baş konsulluq açanda biz milli dövlətimizin səfirliyinin
Sultanahmetdə yerləşmiş
binasını tapdıq,
oraya lövhə asdıq, 5-6 ildən sonra lövhə qaldırıldı və
qaldırılma səbəbi
heç kimi maraqlandırmadı. Yusif Vəzir Çəmənzəminli
kimi böyük nasirin 1927-də sosialist Azərbaycanına qayıtması
məndə acı təəssüf hissi doğurur; Türkiyədə
yaşamağa davam etsəydi, sadəcə, ədəbiyyatın ən
önəmli simalarından
biri olmaqla qalmayacaqdı, diplomatiya sahəsindəki təcrübəsi
ilə yeni qurulan Türkiyə Cümhuriyyətinə çox
faydalı olacaqdı
(Mustafa Kamal Paşanın
təlimatıyla 1921-də Anadolu Agentliyini quran Ahmet Ağaoğlunun
və 1930-da pensiyaya çıxandan sonra Atatürklə
birlikdə Türk
Tarih Kurumunun yaradılmasında möhtəşəm
işlər görən
Əlibəy Hüseynzadənin
fəaliyyətini gözünüzün
önünə gətirin.
Ağaoğlunun qızı Sürəyya
Türkiyənin ilk qadın
vəkili idi, 1909-cu ildə Bakıda anadan olan oğlu
Səməd isə
1950-60-cı illərdəki Menderes hökumətində nazir oldu, Türkiyənin önəmli yazarları arasında yer tutur). Çəmənzəminlinin
sosialist Azərbaycanına qayıdaraq
həyata faciəli şəkildə gözlərini
yumması və məzarının hələ
də məmləkətə
gətirilməməsi acı
və ibrətamiz bir olaydır; bir anlığa Cavidin də İstanbuldan dönmədiyini
düşünün və
gənc Türkiyə
Cümhuriyyətinin təhsil
və mədəniyyət
sahəsində həyata
keçirdiyi islahatlarda
bu insanların rolunu gözünüzün
önündə canlandırın.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli
və İbrahim Əbilov şübhəsiz
ki, Azərbaycan diplomatiyasının təməlini
qoyan insanlardır və ikisinin də Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı diplomatik münasibətlərin yaranması
və inkişaf etdirilməsində rolu böyükdür.
- Bildiyimiz qədər məşhur Qars müqaviləsinin imzalanmasında
onun böyük xidmətləri olduğu qeyd edilir...
- Qazi Mustafa Kamal Paşanın Azərbaycan
səfiri İbrahim Əbilovu həmişə
yaxınında tutmasının
bir neçə səbəbi var. Birinci səbəb odur ki, gənclik illərindən dünyaya
baxışında türk
milliyyətçiliyinin önəmli
yer tutduğu Mustafa Kamal Atatürk Azərbaycanı qardaş
ölkə kimi görürdü və səfir Əbilovla yaxın əlaqəsini bu təməl üzərində qurmuşdu.
İkinci tərəfdən,
Çanakkale savaşının
qəhrəmanı olan
Qazi Mustafa Kamal hələ Balkan savaşlarından
bəri Azərbaycandan
Anadoluya gələn yardımlardan xəbərdar
idi; Çanakkaledə
isə Azərbaycandan
gələn əsgərlərin
şəhid olduğunu
bilməməsi mümkün
deyildi. 19 may 1919-cu ildə
Samsuna çıxıb
İstiqlal savaşını
başladandan sonra Azərbaycanın
milli dövlətinin göndərdiyi maddi və hərbi yardımın üzərindən
də çox keçməmişdi (baş
nazir Nəsibbəy Yusifbəylinin göndərdiyi
maddi yardım barədə Naki Keykurunun (Milli dövlətimizin təhlükəsizlik
baş idarəsinin rəisi olmuş Nağı Şeyxzamanlı)
xatirələrində önəmli
məqamlar var. Çanakkale
savaşında beynəlxalq
koalisiyanı (birliyi) məğlub edən
Mustafa Kamal Paşa bununla Rusiyadakı 1917-ci il oktyabr inqilabının
baş tutmasına (şübhəsiz ki, özü də bilmədən) yardımçı
olmuşdu. Ruslar bunu unutmayaraq
İstiqlal savaşına
maddi yardım etmişdilər (savaşın
qəhrəmanlarından olan
Rauf Orbayın xatirələrinə baxıla
bilər). Anadolunu təhdid
edən beynəlxalq imperializmə qarşı
mübarizədə Mustafa Kamal
Paşa sovetlərdən
yardım alsa da, ölkəsinə sosializmi gətirməmişdir
- bunu həmişə
nəzərə almaq
lazımdır. Bu baxımdan,
professor Erol Manisalının təsbiti
çox sərrastdır:
“Atatürk Qurtuluşdan
sonrakı quruluş dönəmində elm adamlarını,
texniki işçiləri,
sənətkarları Avropadan
gətirmişdir. O ölkələrin
müasir qanunlarını
Türkiyədə qəbul
etmişdir. Yaşayış tərzini Avropaya
yönəltmişdir. Müasir sivilizasiyanın orada olduğunu görmüşdür”.
Sosialist Azərbaycanın
səfiri İbrahim Əbilovla yaxın münasibət
qurmasının səbəbləri
arasında bu faktor da vardır
- Nərimanovun “Qardaşın
qardaşa borcu olarmı, Paşam?” - sözü rejimləri
fərqli olmasına baxmayaraq, iki ölkənin bir-birini qardaş kimi gördüyünü göstərir.
Sovet yardımından məharətlə
istifadə etməsinə
baxmayaraq, Atatürk türk dünyasının
rus əsarəti altında olduğunu görür və qardaşların bir gün mütləq azad olacağına inanırdı. 1933-cü ildə dediyi “Bu gün Sovetlər Birliyi dostumuzdur, qonşumudzur, müttəfiqimizdir.
Bu dostluğa ehtıyacımız vardır.
Fəqət sabah
nə olacağını
bu gündən heç kim təxmin edə bilməz. Eynilə Osmanlı kimi,
eynilə Avstriya-Macarıstan
kimi parçalana bilər, kiçilə bilər. Bu gün
əlində sımsıx
tutduğu millətlər
ovcundan qaça bilər. Bax, o zaman Türkiyə
nə edəcəyini
bilməlidir. Bizim bu dostluğumuzun üsuli-idarəsi
altında dili bir, inanışı bir, mayası bir qardaşlarımız vardır. Onlara sahib çıxmağa hazır olmalıyıq.
Hazır
olmaq - sadəcə, susub o günü gözləmək deyil.
Hazırlaşmaq lazımdır. Millətlər buna necə
hazırlaşır? Mənəvi körpüləri sağlam
tutaraq. Dil bir körpüdür,
inanıç bir körpüdür, tarix bir körpüdür.
Köklərimizə enməli və
olayların böldüyü
tariximizin içində
bütünləşməliyik. Onların (xaricdəki türklərin)
bizə yaxınlaşmasını
gözləməməliyik. Bizim onlara yaxınlaşmağımız
lazımdır”, - sözləri
Atatürkün nə
qədər uzaq görən bir adam olduğunu
və İbrahim Əbilovla niyə o qədər yaxın münasibət qurduğunu
sübut etmirmi?
- Belə bir fikir səslənir ki, erməni-rus kəşfiyyatı onu Atatürklə dostluq əlaqələrindən qısqanaraq zəhərləyiblər. Bu, nə qədər həqiqəti əks etdirir? Bizim üçün maraqlıdır ki, Əbilov 1923-cü, Behbud ağa Şaxtaxtinski 1924-cü, Nərimanov isə 1925-ci ildə müəmmalı şəkildə dünyalarını dəyişdilər. Bu ardıcıllıq bizə nəsə demir ki?
- İbrahim Əbilov 17 fevral-4 mart 1923-cü il tarixlərində Mustafa Kamal Paşanın təşkil etdiyi I İzmir İqtisad Konqresində iştirak edərkən xəstələnərək 23 fevralda orada vəfat edib. Mustafa Kamal Paşanın uzaqgörən dühasının canlı örnəklərindən biri olan V İzmir İqtisad Konqresi 30 oktyabr-1 noyabrda keçirildi (həm də Konqresin 90 illiyi qeyd edildi). 3500 qonağın arasında mən də vardım (Azərbaycandan heç kim yox idi), İbrahim Əbilovun xatirəsini orada yad etdim. İbrahim Əbilovun, Behbud bəy Şahtaxtinskinin və Nəriman Nərimanovun ölümləri barədə sualınıza gəlincə: əgər ölümlərində şübhə varsa, Azərbaycan dövləti məzarlarını açdırmalı, bütün testləri yapdırıb ölüm səbəblərini aydınlaşdırmalıdır. 18 iyul 1921-də daşnak terrorçu Torlakyan tərəfindən İstanbuldakı Pera Palas otelinin qabağında şəhid edilən Behbud xan Cavanşirin vurulduğu yerə xatirə lövhəsi asılmasını da gündəmə gətirmək lazımdır.
- Ümumiyyətlə, o dövrü araşdıran türkiyəli tədqiqatçılar Əbilovun diplomat kimi fəaliyyətinə diqqət ayırırlarmı?
- Türk diplomatiyasının tarixinə dair cildlərlə kitablar yazılıb və yazılmaqda davam edir. Əlbəttə ki, Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasından əvvəlki diplomatiya tarixi kitablarında İbrahim Əbilova xüsusi yer verilir. Mustafa Kamal Atatürklə İbrahim Əbilov arasındakı dərin və isti münasibətlər türk diplomatiyasının Azərbaycanla qurduğu münasibətlərdə həmişə yolgöstərici olmuşdur. Bir dövlət başçısının başqa ölkənin səfirlik binasının açılışında iştirakı diplomatiya tarixinin nadir hadisələrindəndir. İbrahim Əbilovun etimadnaməsini qəbul edəndən bir neçə gün sonra Qazi Mustafa Kamal Paşanın Azərbaycanın Ankaradakı səfirliyinin açılışında iştirak etməsi nadir örnəklərdən biridir.
Elnur Eltürk
Təzadlar.- 2014.- 11 fevral.- S.10.