Görkəmli alim İlham Rəhimovun “Cinayət və cəzanın fəlsəfəsi” kitabı təqdim olundu

Akademik Mənsumə Məlikova: “Bu kitab hüquq elmində yeni bir sahəyə pəncərədir!”

İyunun 24-də Bakıdakı “Hilton” otelində Azərbaycanın Əməkdar hüquqşünası, hüquq elmləri doktoru, professor İlham Rəhimovun rus dilində yeni çapdan çıxmış “Filosofiya prestupleniya i nakazaniya” kitabının Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş variantının (“Cinayət və cəzanın fəlsəfəsi”) kitabının təqdimatı keçirildi.

“Təzadlar”ın əməkdaşlarının da iştirak etdiyi tədbirdə elm xadimləri, deputatlar, ictimaiyyət nümayəndələri, səfirlər, digər tanınmışlar iştirak edirdi. Mərasimi giriş sözü ilə AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun direktoru, fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor İlham Məmmədzadə açdı. İ.Məmmədzadə sözügedən kitabın indiki dövrdə mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini və gənclərimizin hüquqi şüurunun formalaşmasında mühüm rol oyanayacağını xüsusi qeyd etdi. Alim “Mən əminliklə deyirəm ki, İlham müəllimin bu kitabını oxuyan istənilən adam hansısa cinayəti törətməkdən çəkinəcək, yeni bir insanlıq fəlsəfəsini duymağa başlayacaq”, deyərək kitabın dəyərli bir əsər olduğunu diqqətə çatdırdı.

Sonra söz AMEA-nın müxbir üzvü, BDU-nun kafedra müdiri, professor Məsumə Məlikovaya verildi. “Bu kitab hüquq elmində yeni bir sahəyə pəncərədir!”, deyən alim öz çıxışında kitab haqqında maraqlı fıkirlərini söylədi, onu əhəmiyyətli monoqrafıya kimi yüksək dəyərləndirdi.

Kitabın elmi redaktoru, AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun şöbə müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru Sakit Hüseynov isə çıxışında kitab haqqında geniş məlumat verdi. O, qeyd etdi ki, öz strukturuna görə 2 fəsil, 9 yarımfəsil, nəticə və əlavələrdən ibarət olan bu kitabda cinayət anlayışı və mahiyyəti, cinayətkar davranışın səbəbləri, cinayətkarın şəxsiyyəti, cinayətkarlığın gələcəyi, cəzanın dini-fəlsəfi mahiyyəti, ölüm cəzasının dini-fəlsəfı əsasları və s. məsələlər araşdırılmışdır: “Kitabda maraqlı cəhətlərdən biri oradakı qanun, cinayət və cəza haqqında verilmiş aforizmlərdir. Burada müxtəlif mütəfəkkirlərin söylədiyi ibrətamiz ifadələrin, atalar sözlərinin hər biri oxucunu cinayət və cəzanı fəlsəfi, psixooji və sosioioji cəhətdən düşünməyə vadar edir”.

Təqdimat mərasimində AMEA-nm Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun baş elmi işçisi, hüquq üzrə elmlər doktoru, Mirağa Cəfərquliyev, AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun “Cinayət hüququ və cinayət prosesi” şöbəsinin müdiri, hüquq üzrə elmlər doktoru, professor İsaxan Vəliyev, AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun şöbə müdiri, fəlsəfə üzrə elmlər doktoru Rəfıqə Əzimova, BDU-nun Hüquq fakültəsinin dekanı, hüquq üzrə elmlər doktoru, professor Əmir Əliyev və başqaları çıxış etdilər. Natiqlər cinayət və cəzanın müxtəlif istiqamətləri haqqında maraqlı fikirlər söyləyərək bu monoqrafiyanın hazırkı dövrdə gənclərimizin hüquqi şüurunun formalaşmasında mühüm rol oynayacağını qeyd etdilər, kitabın müəllifinə gələcək elmi yaradıcılığında uğurlar arzuladılar.

Sonda söz kitabın müəllifi professor İlham Rəhimova verildi. İ.Rəhimov tədbir iştirakçısı olan bütün qonaqları salamlayaraq qısa nitq söylədi:

- Əziz dostlar!

Ötən dəfəki təqdimatda dediyim kimi, əslində bu kitab bizim görüşümüz üçün bir bəhanədir. Düşünürəm ki, hələ bundan sonra da sizinlə yenidən görüşmək imkanımız olacaq. Sizlərə təqdim olunan kitaba gəlincə isə, onu deyə bilərəm ki, mən ömrümün ötən illərinin çoxunu elmi fəaliyyətə həsr etmişəm, elm mənim üçün bütün məşğuliyyətlərdən cəlbedici olub. Son illər bir alim-vətəndaş olaraq, hüquq elminə bağlılığımdan əldə etdiyim üstünlüklərdən həyatımızın digər sahələrini öyrənmək üçün istifadə etmək barədə çox fikirləşirdim. Xeyli vaxtdır, müqəddəs kitabımız Qurani-Kərimi oxuyur, öyrənir, oradakı hüquqa aid məsəblərlə bağlı elmi əsər yazmaq barədə düşünür, lazım olan materialları toplayırdım. Mənim Qurani-Kərimə üz tutmağımın bir səbəbi də hüquq sahəsində tətbiq olunan bir çox prinsiplərin Quranda öz ifadəsini tapması idi. Ona görə, Müqəddəs Kitabımızın ayələrinə bir hüquqşünas mövqeyindən yanaşaraq, hər dəfə də yeni-yeni fıkirlər tapırdım. Ancaq mən bu əsərimdə təkcə Qurandan deyil, eyni zamanda İncildən də sitatlar gətirməklə, İslamın və Xristianlığın cinayətə baxışını göstərməyə çalışmışam. Fikrimcə, kitabı daha sanballı edən və dəyərini artıran cəhətlərdən biri də məhz hər iki müqəddəs kitabdakı İlahi kəlamlardan gen-bol istifadə edilməsidir. Bununla demək istəyirəm ki, insanın hərəkətlərinin nədən qaynaqlandığını hələ heç bir elm sonadək müəyyən edə bilməyib. Yəni, başqa sözlə, insan hələ də özünü dərk edə bilmir və yalnız özünün yaratdıqlarını sonadək dərk edə bilir. Özünüdərkin mümkünsüzlüyünün də açarı elə buradadır-insan özünü yaratmadığı üçün daxili dünyasını anlamaqda acizdir. İnsanı yalnız Tanrı anlaya bilər. Hər birinizə minnətdarlıq edərək, yeni görüşlərin tezliklə olmasını diləyirəm.

***

Qeyd edək ki, “Filosofıya prestupleniya i nakazaniya” (“Cinayət və cəzanın fəlsəfəsi”) kitabı 2013-cü ildə Sankt-Peterburq şəhərində rus dilində çapdan çıxmış və 2014-cü ildə Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək Bakı şəhərində, “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi tərəfindən çap edilmişdir. Nəfis şəkildə nəşr olunmuş kitabda cinayət hüququnun cinayət və cəza ilə bağlı olan başlıca problemləri tədqiq edilmiş, cinayətin mənbəyi, cəzanın mahiyyəti, cinayətkarlığın, cəzalandırmanın gələcək məsələləri haqqında geniş şərh verimişdir. Kitab hüquq üzrə ali məktəblərin tələbələri, magistr və doktorantlar, müəllimlər, hüquq-mühafızə orqanlarının əməkdaşları, cinayət hüququ sahəsində ixtisaslaşan nəzəriyyəçilər və praktiki fəaliyyətlə məşğul olan mütəxəssislər, eləcə də, filosoflar, sosioloqlar, psixoloqlar və cinayətkarlıqla mübarizə problemi ilə maraqlanan oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Xüsusi qeyd: professor İlham Rəhimovun çıxışı və tədbirin video görüntüləri tezadlar.az saytında və yootube-də tərəfimizdən yerləşdirilmişdir, müəllif hüquq “Təzadlar”a aiddir.

Bəs cinayət və cəzanın fəlsəfəsi haradan keçir?

Professor İlham Rəhimov bu suala kitabın “Giriş” bölümündə belə şərh verir:

...Cəza problemi üzərində uzun müddətli işləməyimlə başa düşdüm ki, hər hansı bir elm sahəsi haqqında heç bir bilik tam əhatəli ola bilməz. İnsan sosial-təbii, maddi və mənəvi aləmin heç bir reallığını sona qadər öyrənə bilmək iqtidarında deyildir. Ancaq o, həmişə həqiqəti dərk etməyə cəhd edir. Bu isə məlum olduğu kimi, bu və ya digər problemin dərin və uzun müddətli tədqiqatı nəticəsində mümkündür. Mən cəza probleminin mahiyyətinə dərindən nüfuz etdikcə, bu mürəkkəb fenomenin dərk edilməsində ancaq hüquqi yanaşmanın məhdud olduğu qənaətinə gəldim, bu isə araşdırma prosesində cinayət hüququ va kriminoloji çərçivədən kənara çıxmağın zəruriliyini ortaya çıxardı. Eyni zamanda başa düşdüm ki, cinayəti və onun səbəblərini fəlsəfi cəhətdən dərk etmədən cəzanı və onun mahiyyətini anlamaq mümkün deyildir. Çünki yalnız cinayətin nə olduğunu bilməklə insan davranışları və bundan doğan reaksiyanı cəza adlandırmaq mümkün ola bilər. Bu prinsipial müddəalardan çıxış edərək cəza anlayışını cinayət və onun səbəbləri ilə birlikdə nəzərdən keçirməyə çalışdım. Bu istiqamətdə problemə yalnız hüquqi deyil, həm də fəlsəfi mövqedən yanaşdım. Nəticədə qeyd edilən problema dair daha əvvəl söylədiyim bəzi fikirlərdən daşınmalı oldum. Lakin özümə amerikalı filosof, şair və publisist Ceyms Rassel Lovelin: “Yalnız ax-maqlar va ölülər öz fikirlərini heç vaxt dəyişmirlər”, - sözləri ilə təsəlli tapdım.

Mən cinayət və cəza problemləri ilə bağlı həqiqəti tapacağıma tam əmin deyildim, çünki bu sahədə elmi mübahisələr, əvvəlki kimi, hələ də səngimək bilmir. Mən yalnız öz əqidəmi yeni arqumentlərlə yoxlamağa cəhd etməyi qarşıma qoydum. Görəsən, mən bunu bacara biləcəyəmmi? Hegelə görə: “Həqiqət axtarışında cəsarət və ağlın gücünə inam fəlsəfə ilə məşğul olmamın ilk şərtlərindəndir. İnsan özü özünə hörmət etməli və özünü ən üstün, ən dəyərli şeylərə layiq bilməlidir. Ruhun gücü və sirri haqqında nə qədar yüksək fikirdə olsaq belə, yenə də bunlar kifayət etmir. Kainatın gizli mahiyyətində elə bir güc yoxdur ki, idraka müqavimət göstərə bilsin. Kainat insanın qarşısında öz təbiətinin dərinliklərini və sərvətlərini açmalı və ona bunlardan həzz almağa imkan verməlidir.

İlk əvvəl mövcud tədqiqatın predmeti olan cinayət və cəzanın fəlsəfəsi mənə tamamilə anlaşılmaz görünürdü. Bu isə kifayət qədər fəlsəfi tərif və anlayışlara müraciət etməyimə səbəb oldu. Bu anlayışların çoxluğu və mürəkkəbliyi, bəzən məni qorxudaraq tədqiqat işindən yayınmağa gətirib çıxarırdı. Buna baxmayaraq mən idrakın biliksizlikdən-biliyə, dərkedilməzlikdən-idraka və sirdən-həqiqətə doğru irəliləyən bir proses olduğunu bilirdim. Vaxtilə Leninqrad Dövlət Universitetində müəllimimiz olmuş akademik C.Ə.Kərimovuıı söylədiyi: “İdrak da dünya, həyat, varlıq, o cümlədən hüququn varlığı kimi sonsuzdur” - müdrik fikirləri məni həmişə düşündürmüşdür.

Eyni zamanda mənə tam aydın olmuşdur ki, seçdiyim idrak yolunda çoxlu çətinlik və maneələri aşmalı olacağam. Əvvəlcədən qeyd edim ki, bizim sələflərirnizin gərgin və şərəfli əməyi olmasaydı, biz öz gücümüzlə qabağa irəliləyə bilməzdik. Bunu da yada salmaq lazımdır ki, Q.Leybnitsin “İdrak keçmişin oğlıı, gələcəyin atasıdır” - fikri dünyanm təkamül qanununun bir ifadəsidir.

Qeyd edək ki, dünyada və bizim həyatımızda elə bir şey yoxdur ki, əvvəllər bu haqda deyilməmiş olsıın. Hansı ki hər bir yeniliyin keçmişə aid olduğunu qeyd edirlər. Heç bir şərh və nəql edilmiş əsər keçmişdə yaşayan mütəfəkkirlərin əsərləri ilə birbaşa tanışlıqdan alman təəssüratın yerini verə bilməz və bir zamanlar ifadə edilmiş ideyaların həqiqi mənalarını aça bilməz. Mən fəlsəfə, din, hüquq tarixi, hətta cinayət və cəza mövzusu ilə əlaqəli digər elmlərlə tanış olduqdan sonra bu qənaətə gəldim.

Cinayət hüququnda hər zaman belə bir sual qoyulmuşdur: Cinayət və cəzanı yalnız hüquqi çərçivədə öyrənməklə kifayətlənə bilərikmi? Bu zaman qarşımıza qoyulan məqsədlərə çata bilərikmi? Cinayət hüququnun əhatəsinin genişlənməsini tələb edən ilk alimlərdən biri olmuş professor M.V.Duxovskiyə etiraz edən A.F.Kistyakovski qeyd etmişdir: “Müallif cinayət hüququna yalnız cinayəti araşdıran bir elm sahəsi kimi baxmağı doğru saymırsa, onu ayrıca hadisə kimi qəbul edib səbəblərini araşdırmırsa, onda bela bir sual vermək olar: elmimizdə nə edilə bilər ki, ictimai həyatın normalarına görə biz yalnız cinayəti və onun törədioməsinə uyğun olan cəzanı öyrənməyə məcbur olaq'.

Şübhəsiz, cinayət və cəzanın hüquqi baxımdan öyrənihnəsi nəinki zəruridir, həm də vacibdir. M.P.Çubinskinin qeyd etdiyinə görə “bunu birdəfəlik yadda saxlamaq lazımdır ki, hər bir islahatçı təklif qəbul və icra edilməlidir”.

Ancaq bizə bu istiqamətdə cinayət və cəza anlayışlarının təməlində duran psixi və fiziki amillər, hətta cinayət törətmiş şəxsin əxlaqı, vərdişləri,.cinayətə meyilliliyi və cinayət əməllərinin üsulları haqqında məlumat lazımdır. Bundan başqa, cinayətkarın özünü etik və hüquqi normalara uyğun aparması və bu istiqamətdə törədilən cinayətə görə cəzanın hüquqi tənzimlənməsi fəlsəfi yöndən əsaslandırılmalıdır. Çünki cinayət hüququ bu istiqamətdə mühüm əhəmiyyət kəsb edən zəruri məlumatlar və biliklər vermir. Buna görə də biz insanın cinayətkar davranışını izalı edib, cinayət və cəzanın mahiyyətini dərk etmək istəyiriksə, digər elmlərin nailiyyətlərindən də istifadə etməliyik. Burada söhbət cinayət hüququ problemlərinin öyrənilməsi və şərh olunması məqsədilə qeyri-hüquqi elmlərin metod və vasitələrindən istifadə edilməsindən gedir. Onların bu elmə daxil edilməsi haqqında heç nə iddia edilmir. E. Ferrinin “Gələcəyin bütün ədliyyə sistemi cinayətkara sosial mühitdə hərəkət edən bir biokimyəvi şəxsiyyət kimi baxacaqdır” fikri bütün bunlara əsas verir. Bu səbəbdən heç bir kompromis cəhdlərə yer verilmir. Elmin tərəqqisi üçün zəruri olan yeni üsullar “Cinayətin - mücərrəd hüquqi mahiyyət kimi - öyrənilməsini imkansız edir”1 - iddiaları həqiqəti əks etdirməyən ifadələr kimi dəyərləndirilə bilər. Bununla belə, müasir ədliyyə sistemi cinayatkarın şəxsiyyətinin təyin edilməsində psixologiya, psixiatriya, genetika və tibb kimi elm sahələrinin nəticələrindən istifadə etməklə, cinayəti hüquqi və fəlsəfi mahiyyətdə dəyərləndirir. Daha doğrusu, hazırda cinayətin törədilməsi və cəza ilə əlaqəli problemlər təkcə kriminoloji və cinayət hüququ elmlərinin deyil, həm də fəlsəfə, sosiologiya, psixologiya və ilahiyyat sahələrində ən çox diqqəti cəlb edən problemlərdən hesab edilir.

Bəzən bu və digər anlayışın gündəlik təcrübədə geniş istifadə olunmasına baxmayaraq, ona tərif vermək çox çətin və hətta mümkün olmur. Buna görə də adi insanlar cinayət, ümumiyyətlə, cinayətkarlıq haqqında söhbət zamanı bu anlayışların mahiyyətinə və məzmununa varmırlar. Onlar üçün bu qəbildən olan anlayış və ifadələr anlaşıları və sadədir. Bu isə onlara bir-birlərini çox yaxşı başa düşmək iınkanı yaradır. Müqəddəs Avqustin yazırdı: “Məndən bu və digər anlayışların mənaları haqqında soruşmasalar belə, mən söhbətin nə haqqında getdiyini bilirəm. Məndan onların mənalarını başqa insanlara anlatmağı xahiş edəndə isə, bunu edə bilmirəm”.

Cinayət və cəza anlayışlarının mürəkkəbliyi və çətin başa düşülməsi onların fəlsəfi mahiyyəti ilə izalı olunur. Bu işin mürəkkəb olmasına baxmayaraq bu fenomenlərə yanaşmada onların fəlsəfi mahiyyətlərinin açılması üçün hər şeydən əvvəl, inteqrativ və bununla birlikdə dərin fəlsəfi yanaşmalara ehtiyac hiss edilir.

Y.V.Qolik qeyd etmişdir: “Hüquqşünaslığın fəlsəfi problemlərinin təfərrüatlarına varmaq istəyən insanlar çox maraqlı, eyni zamanda “təhlükəli” yola qədəm qoyacaqdır. Məsələ burasındadır ki, fəlsəfə hər hansı bir problem haqqında fikir birliyinə malik olmayan elmlər sırasına daxildir. Çox vaxt burada fikirlər o qədər bir-birindən fərqlənir ki, bəzən burada hər hansı bir istinad nöqtəsi tapmaq olmur. Burada mübahisələr onilliklər, yüzilliklər deyil, hətta minilliklər boyu davam edə bilər”.

Rus alimi V.İ.Vernadskinin: “Başa düşürəm ki, yanlış və aldadıcı yolla irəliləmək məni dərinliklərə aparacaq. Lakin mən o yollarla getməyə bilmərəm. Çünki düşüncəmin hər bir buxovu məndə nifrət doğurur. Mən düşüncəmi əvvəlcədən cızılmış yolla getməyə məcbur edə bilmərəm. Bu yol məni maraqlandıran sualların qoyuluşundan yayındırmamalıdır. Məhz bu kimi axtarışlar və yönəlmələr hər bir elmi fəaliyyətin əsasını teşkil edir” bu fikirlərini tamamilə ədalətli hesab edib, tədqiqatçılara elmi fəaliyyətin əsası kimi tövsiyə edirəm. Mütəfəkkir insanlar elm və təcrübənin birmənalı cavab tapa bilmədiyi bir çox problemlərə aydınlıq gətirməyə çalışmışlar. Fəlsəfənin vəzifəsi isə bu sııalları araşdıraraq, imkan daxilində onları cavablandırmaq olmuşdur. Bu dünyanın quruluşu necədir? O inkişaf edirmi? Bu inkişaf qanunlarını kim və nə təyin edir? İnsan ölümə məhkumdurmu? İnsan həyatdakı vəzifəsini dərk edə bilirmi? İnsanın idrak imkanları necədir? Yəni bunu birbaşa deməyə haqqımız çatır ki, bəşəriyyətin bütün nailiyyətlərində fəlsəfənin dolayı olsa da, əhəmiyyətli rolu olmuşdur. Fəlsəfə ümumi və çoxşaxəli olduğundan, insan öz həyatının hər hansı bir sahəsində onsuz keçinə bilmir. Belə ki, “Elmin istənilən sahəsi bizi əhatə edən məkanda qeyri-müəyyənliklə əhatələnir. İnsan bu sahəya daxil olduqda, elmi məkanı tərk edib abstrakt düşüncəya qapanır. Bu abslrakt düşüncələr də fəlsəfənin bir hissəsidir. Hətta bütün bunları fəlsəfə hesab etmək mümkündür” (B.Rassel).

Məlum olduğu kimi, fəlsəfə özündə bir çox sahələri əhatə edir. Bunların arasında qanunvericilik prinsiplərinin nəticələrini araşdıran hüququn fəlsəfəsi də vardır. Unutmamaq lazımdır ki, xeyir və şər məsələləri, ədalət anlayışı fəlsəfənin bir sahəsi olan etikaya aiddir, daha doğrusu, ədalət hüquqi deyil, etik kateqoriyadır. Deməli, bunlar hüquqi deyil, etik kateqoriyalardır. Eyni zamanda “cinayət” və “cəza” anlayışları fəlsəfi kateqoriyalara aid edilməlidir. Çünki hüquq və onunla əlaqədar olan elmlər, xüsusən, cinayət hüququ və kriminologiya bizi maraqlandıran suallara cavab vermək iqtidarında deyildir. Fəlsəfə bütün elmlərin, o cümlədən hüquq elmləri və onun problemlərinin araşdırılması üçün əsas elmi baza rolunu oynayır. Məsələn, qisas, cəzalandırma, əzabvermə və s. anlayışları ancaq fəlsəfi prizmadan dəyərləndimək mümkündür.

Tanınmış hüquqşünas və sosial fəlsəfənin bilicilərindən biri olan E.V.Spektorskinin aşağıdakı fikirləri diqqəti çəkir: “Hüquqşünaslıq elmi fəlsəfənin üç sahəsi - etika, metafizika və qnoseologiya ila sıx əlaqəlidir. Dantenin əsərinda şeytanın bəyan etdiyi kimi: “Tu non pensavi ch' io leice fossi” - Sən şübhələnmədin ki, mən məntiq-şünasam! Bu baxımdan hüquq elmi də bəyan edə bilər: “Sən şübhələnmədin ki, mən filosofam!” Bu ifadənin başa düşülməsi onu yüksəltməli, tez-tez səslənən qınaqlardan qurtarmalıdır. Çünki deyirlər ki, fəlsəfə yalnız ümidsizlik aşılayan bir sahədir. Bunu anlamaq həm də məsuliyyəti artırır. Belə olanda gərək hüquq elmi fəlsəfəyə və onun problemlərinə böyük diqqətlə yanaşsın. Vaxtilə Platon qeyd edirdi ki, “fəlsəfəya marağın olmaması əslində həqiqi biliyin deyil, özündən razı olan nadanın yanaşmasıdır, hüquqşünasda bunun olmaması isə artıq onun öz peşə işinə etinasız münasibət bəslədiyinin əlamətidir. Bu etinasızlıq ona görə bağış-lanmazdır ki, onun nəticəsində hüquq elmi başqa xarici talimlərin müdaxiləsi naticəsində məhv ola bilər'”.

Bizim qənaətimizə görə yuxarıda deyilən fikirlər hüquq elminin əhəmiyyətini iddia edən pozitivistlərin ünvanına istiqamətlənmiş ən tutarlı cavabdır. Onlar hesab edirlər ki, fəlsəfəni, etikanı və bu qəbildən olan digər elmləri hüquq elminə aid anlayışların maahiyyətini açmaq üçün istifadə etmək olmaz. Hegel haqlı olaraq qeyd etmişdir: “Huquq elmi fəlsəfənin bir hissəsidir”.

Doğrudan da, məgər hüquq elmi anlayışların mahiyyətinin açılmasını və ya çoxsaylı hüquqi problemlərin dərk olunmasını fəlsəfəsiz təmin edə bilərmi? Ayrıca, konkret elmlərin həll edə bilmədiyi bütün nəzəri məsələlərə fəlsəfənin cavab verməyə cəhd etdiyini düşünsək, o zaman bunıın cavabı mənfi olacaqdır. Ancaq bütün bu elmlərin ümumi əsası və məqsədi vardır. Bu da təbiətin öyrənilməsi və onun dərk edilməsi üçün vacibdir. Ancaq burada Arthamastranm (Qadim Hindistan, b.e.ə. IV əsr) sözlərini unutmamaq lazımdır: “Fəlsəfə, həmişə bütün elmlər üçün bir çıraq, hər bir işin reallaşması üçün bir vasitə və bütün qaydalar üçün dayaq nöqtəsi hesab edilir”. Tarix şahiddir ki, bütün zamanlarda məhz filosoflar insanı düşündürən suallar qoymuş və bu suallara hüquqdan əvvəl cavab verməyə səy göstərmişlər. Bu da təbiidir, çünki fəlsəfənin mahiyyəti “kainat-insan” müstəvisində olan problemlərdən təşkil olunmuşdur. Bu səbəbdən cəzanın obyekti, həm də cinayətin subyekti kimi çıxış edən insandırsa, onda etiraf edilməlidir ki, fəlsəfəsiz “cinayat-insan-cəza” sisteminin məzmun və mahiyyətini izah etmək mümkün deyil. Belə hallarda bəzən hüquq elmləri, xüsusən də, cinayət hüququ və kriminologiya nisbətən gücsüz görünür.

Kant qeyd edirdi ki, “fəlsəfə əslində insan haqqında təcrübi bilikdən başqa bir şey deyildir”. Bu istiqamətdə fəlsəfə cinayət və cəzaya, onların mahiyyəti, ümumsosial mexanizmində olan yeri və rolu, etik normalar baxımından onların hüquqi təbiətinə bəraət qazandırmalı, mənəvi və əxlaqi dəyərlər nöqteyi-nəzərindən baxılmalıdır. Buna görə də cinayət və cəza haqqında təlimin metodoloji cəhətdən düzgün tərtibi və cəmiyyətə maksimum təsir etməsi üçün o yalnız hüquq elmlərinə deyil, həm də ilk növbədə fəlsəfəyə, o cümlədən elmi idrakın məqsədyönlü sistemində birləşmiş bütün humanitar elmlər məcmusuna istiqamətlənməlidir. Bəzən bir-birlərini başa düşməyən filosoflarla hüquqşünaslar qarşılıqlı ittihamlarla çıxış edirlər. Filosoflar hesab edirlər ki, hüquqşünaslar müstəqil və azad fikir irəli sürə bilməzlər, çünki onlar formal qanunların tələblərinə tabedirlər. Hüquqşünaslar isə filosofları formaca gözəl, ancaq praktiki faydalanmadan uzaq ifadələr səsləndirdiklərini qeyd edirlər.

Ədalət naminə qeyd edilməlidir ki, fəlsəfə bəzən bir çox hadisələri hüquqşünaslar tərəfindən birmənalı qarşılanmayan, həddən artıq çətin başa düşülən anlayışlar və kateqoriyalarla ifadə edir. Bu isə onların təcrübədə tətbiqini çətinləşdirir. Əslində çətinlik fəlsəfənin özündə deyil, onu ifadə edən fllosofların ifadə tərzlərindən irəli gəlir. Paradoks həm də ondadır ki, fəlsəfi fikir nə qədər çətin, anlaşılmayan və dolaşıqlı ifadə edilərsə, o zaman filosof bir o qədər dahi hesab edilir.

Mən əminəm ki, cinayət və cəza kimi çətin və mürəkkəb problemin tədqiq edilməsini öhdəsinə götürməyə cəsarət edən bir şəxs, yalnız bütün tanınmış hüquqşünasların deyil, həm də cinayət hüququ institutlarına aid olan dahi filosof, psixoloq, sosioloq, hətta yazıçıların araşdırmaları ilə diqqətlə və yaxından tanış olmahdır. Əlbəttə, burada unutmaq olmaz ki, hüquq elmləri sistemində fəlsəfə fundamental elmdir, hansı ki, onunla müqayisədə digər sahə-lərə aid olan elmlər əsasən daha çox tətbiqi əhəmiyyət kəsb edir. Bunların uğurlu inkişafı həm fəlsəfə, həm də hüququn birliyi və qarşılıqlı təsirindən asılıdır.

A.Veberə görə, “Fəlsəfə elə bir gün yaranmışdır ki, həmin vaxt düşüncə əfsanələşmiş fantastik varlıqlar vasitəsilə dünyanı izah etməkdən imtina etmişdir. Bunun əvazinə o, bütün substansiyaları, əbədi qüvvə və şüurla, ya da onun öz dili ilə desək əsas başlanğıc və səbəblərlə birləşdirir'1. Bu səbəbdən hər bir şeyin fəlsəfəsi o hadisənin yaranma səbəbinin, hətta varlığının və uğradığı dəyişkənliyin analizindən ibarətdir. Buna görə cinayətlə cazanın fəlsəfəsi o zaman fonnalaşmışdır ki, insan öz davranışı haqqında düşünməyə başlamışdır. O davranış haqqında ki, həmin davranışlar digər insanlara, cəmiyyətə müəyyən zərər verir və həm də o hadisələrin qarşısını almaq zəruridir.

Antik dövr filosoflarının qeyd etdikləri kimi, yalnız fəlsəfi kateqoriyaların vasitəsilə biz cinayət və cəzanın mahiyyəti haqqında həqiqətləri əldə edə bilərik. Məhz bu kateqoriyalar cəmiyyətin dərk edilmssi istiqamətində universal metodoloji vasitələrdən ibarətdir.

Bu müddəalardan çıxış edərək fəlsəfi mahiyyət daşıyan aşağıdakı suallara cavab verməyə cəhd edəcəyəm: Qanundan kənarda törədilən cinayət nədir? İnsanın (həm də cinatyətkarın) davranışının səbəblərini və mənbəyini nə təşkil edir? Cəzanın mahiyyəti, mənbəyi nədir? Cinayətkarı necə və nəyə görə cəzalandırmaq olar? Cəzavernə hüququ kimə məxsusdur və bu hüququ kim vermişdir? Ümumiyyətlə, cəmiyyətə cəza lazımdırmı və bunun gələcəyi necə olacaqdır?

Asif Mərzili

Təzadlar.- 2014.- 26 iyun.- S.8-9-10.