Məmməd Arazlı günlərin kitabəsi: “Ömürdən yarpaqlar”

Ustad Məmməd Arazın ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızının bu kitabı çox gizli mətləblərin açarıdır, bizim kim olduğumuzun güzgüsüdür...

(Əvvəli ötən saylarda)

20 fevral - Məqalələri toplayıb maşinkada çap etdikcə qəribə deyim və fikirlərlə rastlaşırdım. Məs:

“...Vətənin cazibəsində yaşayan, Vətəni cazibəsində yaşadan poeziya da var, sənət də var! Vətən sənətin - poeziya sənətinin əbədi beşiyi, əbədi ağsaqqal obrazı, əbədi qəhrəmanı, əbədi ağ yolu - kəhkəşanıdır. Vətən sərhəddinin əbədi keşikçisi - ayıq-sayıq əsgərlərin biri də poeziyadır.

Vətənin hansı parçasının daha əziz olduğunu demək çətindir.

... Mənim Vətənimsən, Nizami müdrikliyi, Füzuli yanğısı, Sabir fırtınası, Vurğun əqidəsi!

Mənim Vətənimsən, yurdumun üfüqlərindən torpağımıza işıq kimi səpələnən poeziya! Mənim xalqımın qəhrəmanlıq tarixini, mübarizə əzmini, yaradıcılıq eşqini təmsil edə bilən, onları sənət dilində tarixləşdirən poeziya!.

Elə poeziya özü də Vətəndir!...”

- Bunları sən yazmısan, özü də 1972-də.

- Məndən hər gün gündəliyin üçün mövzu istəyirsən, elə bunlar sənin üçün mövzu deyilmi?

23 fevral - Poeziya haqqında fikirlərini davam etdirirəm: “... Əsil sənət janrından, formasından asılı olmayaraq bəşər mədəniyyəti tərəfindən oxunan və duyulan nəğmədir. Yağış nəğməsi, külək nəğməsi, dəniz nəğməsi nə qədər təbiidir. Bunların tufanı da, daşqını da olur. Bunlar da təbiidir. Bir dağın bir-birinə bənzəməyən güney və quzey yamaclarının “eyni müəllifin” əli ilə yazılan müxtəlif qanunları kimi...

... Sənətin quruculuq işlərinə nabələdlər bilmir, bəlkə də bilmək istəmirlər ki, şöhrət zirvəsini hördürmək Dəlidağ çayının üstünə çürük tirdən körpü atmaq kimi bir şeydir...

... Şimşəyini təbiətin boynuna dolayan buludların hay-harayı...”.

- Görürsən, nələri gündəliyimə köçürürəm, bəlkə mənim gündəliyimi sənin məqalələrindən çox oxudular, qorxma, zarafat edirəm.

24-25 fevral - “Sınma” şeirimə bir bənd əlavə etmişəm, köçürərsən. Bu gün şeirlərimi “Panorama” qəzetinə vermişəm. Redaktor dedi ki, Məmməd əmi, biz fəxr edirik ki, şeirləriniz bizim qəzetdə çap olunsun, ədəbi işçisini göndərmişdi ona verdim.

Axşam təzə şeirini köçürməyə verdi. Köçürdüm, amma şeir barədə öz fikrimi demədim, sual dolu baxışlarını görməməzliyə vurdum. “Nahaq haqla yanaşı”. Əla şeirdir.

28 fevral - Yeni ilin ikinci ayı da qurtardı. “Səhər görüşləri”nin qonağı Qara Qarayevin oğlu Fərəc Qarayev idi. Məmməd keçmişdən bir xatirə danışdı:

- Biz gənc yazarlar hərdən çay stolunun arxasında milli məsələlər və böyük sənətkarlar haqqında danışar, mübahisələr edərdik, o cümlədən Qara Qarayev haqqında. Mən Qaranı böyük sənətkar kimi qəbul edirəm, amma səhvləri də vardı. O, başqa millətlərin əhatəsində idi, öz xalqına bir o qədər də yovuşmurdu. Bir iş də var, nə qədər ki, sənətkar sağdır, ayrı xalqlar onun ətrafında fırlanırlar, elə ki, öldü, ona sahib duran ancaq öz xalqı olur. Heykəl qoyan da, çap edən də, muzey yaradan da. Gözümüzün qarşısında neçə sənətkarın taleyini elə gördüm.

Moskvada Azərbaycan yazıçılarının təmsilçisi Miryəhyayev vardı, 61-ci ildə. Vəfat edəndə basdırmağına 14 nəfər gəlmişdi. Arvadı rus idi, meyidi evinə qoymadı. Morqdan birbaşa basdırmağa götürdülər (Hadisələr hamısı Moskvada olub). Nərimanın çıxışı yadımdadır, o, dedi ki, Miryəhyayev yetim yaşadı, yetim də öldü (Vətəndən kənarda). İbrahim Kəbirli də orada idi. Nəriman üzünü ona tutub dedi:

- Bunun taleyi sizə də dərs olsun ki, rusla, erməni ilə evlənməyin nə olduğunu bilin...

1 mart - Qərib bir musiqi çalınırdı. Yadına Əli Kərim düşdü:

- Bir Əli var qarşımda, başı aşağı, düşüncəli, üzündə-gözündə uşaq təmizliyi. Çoxumuzdan yaxşı yazan, az tərif uman, heç ummayan.

Əli Kərim kimi nadir bir insanın, nadir şairin ölümünə heç cür inana bilmirəm. O, qeyri-adi poetik dildə danışmaq üçün doğulmuşdu. Onu aparan qəzanı, ona belə az ömür verən taleyi qarğayıram...

İnsanlığın qəribə taleyi var. Bəzən öz istedadının ən yüksək zirvəsində belə dayanan cavan diqqət cəlb eləmir. Cavanlığın “nizamnamə”sindən gələn belə məhdudiyyət etikası çox vaxt müəyyən imkanların qarşısını alır. Sonrakı təəssüf ölən qızın saçı üçün ağlamaq kimi bir şey olur. Onun varlığı yoxluğundan sonra daha tez gözə çarpır, təəssüflər çoxalır. Əli bu hallara qarşı öz şeirində eyham da vurmuşdu:

Sən mənim qədrimi biləsən deyə,

Bu cavan yaşımda ölümmü indi.

Aramızdan vaxtsız getmiş, parlaq istedadı ilə fikrimizə, poeziya yaddaşımıza həkk olunan bu şair nə qədər də qayğı və məhəbbətə, həqiqi qələm təhlilinə möhtac idi. Onun şerləri, poemaları hamar qəlibdən, ötəri həvəs və çap olunmaq hərisliyindən doğmamışdı. O, çətin yazırdı, az yazırdı, yaxşı yazırdı. Əli Kərim ilk addımlarından heyrət doğuran poetik ixtiralarla mətbuata çıxır, az-az görünür, az danışır, tərifdən qaçırdı.

Əli Kərim vəsiyyət etmişdi ki, məni musiqi ilə götürün. Mən və Azad Talışoğlu filormoniyaya getdik. Musiqiçilərdən heç kim gəlmədi. Ancaq Nifton Qriqoryan gəldi, dedi ki, mən ölü üstündə heç çalmamışam, ancaq Azad Talışoğlunun xatirinə gəldim.

4 mart - Nəriman Məmməddən “Promotey” adlı jurnala çap üçün təzə şeirlər və şəkil istəmişdi. Nərimanın xahişini yerinə yetirdim. Məmməd də öz növbəsində mənə Nərimanla bağlı xatirələrindən danışdı:

- Nəriman bizi bir neçə dəfə Saranın atasıgilə qonaq aparıb. Seyid dayı evində nə varsa, qabağımıza qoyardı. Çox yaxşı kişi idi. İnstitutu qurtarandan sonra Sərdarla Lenin (indiki Azadlıq) prospektində kirayədə qalırdıq. Nəriman onda əsgərlikdə idi. İstirahət günlərində bizə “əsgərliyin əzablarından” danışardı, biz də onun “əzablarına şərik olardıq”. Bizə belə bir məzəli əhvalat da danışmışdı, qismət olsa Nəriman özü də sənə danışar. O danışırdı ki, əsgər vaxtı həmişə boynundan məzə üçün fotoaparat asarmış. Bir gün polkovnik əsgərləri yoxlayanda fotoaparatlı Nərimanı görür, tez onu yanına çağırır ki, məni əsgərlərlə birlikdə çək. Belə-belə Nəriman “məşhurlaşır”, işləri çətinə düşür. Şəkil çəkə bilmədiyi üçün əsgərlikdən qaçır. Mən qısa danışdım, özü çox məzəli danışardı. Nərimanla bağlı çoxlu xatirələrim var, yada düşdükcə danışaram.

Əlavə etdi.- Gülxanım, bilmirəm bu müsra haradan beynimə girib - “gələcəksiz gələcək, dartar gələcəklərə”.

- Təzədir?

- Yox, bu misra hansı şeirimdəsə var, yadıma sala bilmirəm.

7 mart - “8 Mart” qadınlar günü münasibətilə verilişdə Tofiq Bayramın “Qadın ürəyi” şeiri oxundu:

- Neçə dəfə qadın haqqında yazmaq istəmişəm, Tofiqin şeiri qarşısında təslim olmuşam, yaza bilməmişəm.

- Sən öz fikrini deyirsən, Tofiqi təkrar etmirsən ki.

- Nə bilim... Çox qəribədir, mən heç Şəhriyarı tam oxumamışam. Amma “Kimdi deyən, kimdi yeyən yalanları” şeirini elə bil ondan köçürmüşəm, hətta bəzi misralar da uyğun gəlir...

8 mart - Ağayar müəllim məni 8 Mart münasibətilə təbrik etdi:

- Gülxanim müəllimə, səni təbrik edirəm. Allah Məmmədlə səni bir-birinizdən ayırmasın, sən ki, ona elə baxırsan, həmişə sənin canına dua edirik. Dünən təsadüfən “Azadlıq” radiostansiyasını tutdum. Zərxanım Əhmədova adlı jurnalistin Məmməd haqqında verilişinə qulaq asdım. Çox yaxşı danışırdı. Ümumiyyətlə, bəzən şairləri siyasətə qarışdırırlar, amma Zərxanım Məmmədi heç bir siyasətə qarışdırmadan haqqında çox gözəl məlumat verdi və üç təzə şeirini oxudu. Adlarını yadımda saxlamamışam. Birində, deyəsən, “Qoca millət” sözü vardı.

- Hə, Ağayar müəllim, “Vətən - desin” şeiridir.

- Çox gözəl şeirlərdir, həmişəki kimi millətə lazım şeirlər. Bir də sağ ol, Məmmədə salam de.

20 mart - ... Yad yığılar, sərin baxar ağlamaz...

Vidadinin bu şeiri elə bil mənim həyatıma aiddir. Pərtliyimi görən Məmməd məni söhbətə tutdu:

- Biz Yasamalda yaşayanda mən Nərimanov heykəlinə qədər piyada gələr, sonra avtobusa minərdim. Bir dəfə avtobusda Firidun Köçərli ilə rastlaşdım. Nərimanovun yubileyinə hazırlıq gedirdi, ona görə də söhbət ondan düşdü. Firidun müəllim dedi:

- Məmməd, elə bu saat Heydər Əliyevin yanından, yığıncaqdan gəlirəm. Nərimanovun tədqiqatçılarını yanına yığmışdı. Nərimanovu elə təhlil etdi ki, biz heyran qaldıq. Biz alimlər Heydər Əliyevdən çox şey öyrənməliyik.

Məmməd söhbətinə davam etdi:

- Heydər Əliyev ədəbiyyatın inkişafına çox iş görüb. Heydər Əliyevə qədər heç bir katib - Vəli Axundov, Kamran Bağırov, İman Mustafayev Nərimanovun heykəlini qaldıra bilmədi, heykəl emalatxanada qaldı, amma Heydər Əliyev onu reallaşdırdı. Bu, faktdır.

30 mart - Sənin məqalələrini nəşrə topladıqca çox maraqlı fikir və kiçik həcmli şeirlərlə rastlaşıram. Məs: “Nur xonçası” məqaləsindəki şeir kimi. Onlar sənindir?

- Əgər şeirin müəllifi qeyd olunmayıbsa, mənimdir, şeirləri məqalələr üçün yazmışam.

Bu gün nəşriyyatda Nazim İbrahimovu görmüşəm. Dedi ki, sənin kitabını Türkiyəyə sərgiyə aparmışdım, orda istəyənlər çoxdur.

Axşam Sevda İbrahimova mahnının hazır olduğunu söylədi:

- Adını “Azərbaycan” qoymuşuq, bir müğənni oxuyub, dillənilib, istəyirəm ki, ikinci müğənni də oxusun, sonra sizə kaset göndərim.

31 mart - 31 Mart azərbaycanlıların soyqırımı günü adlandırıldı və bu məsələ Milli Məclis tərəfindən müzakirə olundu. Məmmədin xatirəsi:

- Atam danışırdı ki, Andranikin qoşunu sakitcə Naxçıvandan keçib Zəngəzura gedirdi. Kazaklar müsəlmanlara pul verib deyirdi ki, ermənilərə - yəni Andranikə güllə atın, biz də atırdıq. Onda Andranikin adamları bizi qırırdı. Bunları biz tarix dərsliyində də oxumuşuq...

İnstitut illərində və sonralar gənclərə aid dərnəklər vardı. “Natəvan” klubunda belə dərnəkləri hörmətli yazıçılar aparırdı. Bir dəfə Məmməd Rahimin apardığı dərnəkdə Məşkur Əkbər adlı bir nəfər “26 - lar”a aid şeir oxudu. Şeirdə “26-lar babalarımız” ifadəsini işlətmişdi. Məmməd Rahim onun sözünü kəsdi və dedi:

- Dayan görək, saxla, “26-lar” niyə bizim babalarımız olur? Öz babalarımız yoxdur bəyəm?

- Rahim müəllim, Səməd Vurğun da bu ifadəni işlədib - “mənim babam olub 26-lar” - dedi Məşkur.

- Səməd deyib öz işidir, mən deməzdim

Məmməd Rahim ömründə böyük bir söz işlətdi ki, “26-lar” niyə babamız olmalıdır! Ermənilərin iç üzünü Əli Vəliyevdən yaxşı açan olmamışdır.

3 aprel -Aşıq Ələsgər haqqında məqaləsini istədi.

- Neynirsən?

- Çap etdirəcəyəm.

- Təzəsini yaz, o çap olunub axı.

- Təzədən o sözləri deyə bilməyəcəm. Elə sözləri o vaxt demişdim. Ümumiyyətlə, vaxtilə yazdığım məqalələrdə işlətdiyim fikirləri bu yaşımda işlədə bilmərəm. Yaradıcılıq işi çox çətin işdir. Bu, ən ağır fəhləlikdir. Təzə söz demək, təzəyə bənzər söz demək, təzəliyi görə bilən söz demək ancaq istedadlara nəsib olur, bu da həmişə, hər məqamda, hər əhvali-ruhiyyədə olmur.

4-5-6 aprel - Tuncayın əməliyyat olunması hər ikimizə pis təsir edib. Ağrılarını almaq mümkün olsa idi alardım.

- Nənə, dedi, elə pis oldum ki, mən əməliyyat otağına keçəndə orada bir-birinə dedilər, bu, Məmməd Arazın nəvəsidir, biri cavab verdi ki, gözüm aydın Məmməd Arazın nəvəsidir, özü qalxsın stola!

- Mənim balam, elə sözlərlə, hərəkətlərlə çox qarşılacaqsan, fikir vermə, həyata hazır ol. Yəqin kövrəlməyəsən deyə deyiblər.

8 aprel - Məmməd, məqaləndə gör nə deyirsən “Təbiətimiz uçurum qarşısında dayanıb, iqtisadiyyatımız tənəzzüldə, mənəvi dünyamız qasırğa yedəyindədir”. Yaman deyibsən.

- Elə indi də elədir, yenə də mənəvi dünyamız qasırğa yedəyindədir. Sabaha nə üzlə, nə aparırıq? Qəbirlərimizi gələcək nəslə tapşırmağa haqqımız varmı? Uçurub dağıtdığımız dünyanı əməlli-başlı “təmir eləyib” onlara verib getməyə gücümüz qalırmı?

Bəstəkar Sevda İbrahimova telefonla bildirdi:

- Gülxanım bacı, şeir məni elə tutdu ki, o biri işlərimi kənara qoyub o şeirə musiqi bəstələdim. Məmməd müəllim icazə versə, adını dəyişib “Necə unudum səni” yox, “Ayrılmazıq biz” qoyardım. Həm də “Dağlara çıxıram, şimşəklər sənsən” bəndini nəqərat götürəcəyəm.

Məmməd Sevda xanıma uğur dilədi.

Kitabında məni tutan misraları oxudum.

Dahi var, kölgəsi bir xalqa sığnaq,

Fateh var, kölgəsi bir nəmli zindan...

Özü də həvəslənib şeirindən misal gətirdi:

Haqq qapısın açmır, atam, haqq açarı...

Bunu ancaq Məmməd Araz deyib, başqa heç kim.

Sonra zarafatla əlavə etdi:

- Bir yandan sən, bir yandan mən, tərifləyək məni.

Söhbət yenə də Sevda xanımdan düşdü. Məmməd Mirzə müəllimi yada saldı:

- Evlərinə üç dəfə getmişəm, Mirzə müəllim özü çağırmışdı. Bir zarafatyana şikayətləndi də, Məmməd, mən çay içdiyim stəkanı yaxalayıb yerinə qoyuram ki, Sara xanımın işi çoxalmasın, amma uşaqlar yediyini-içdiyini stolun üstünə qoyub gedirlər. Sara xanım onların da işini görməli olur...

- Deyəsən, bəşəriyyətə xidmət edənlərin axırı yoxmuş, - təəssüfləndi Məmməd.

(Ardı var)

Təzadlar.- 2014.- 4 mart.- S.10.