Abşeronun həm də çörək ağacı: zeytun!

Yeni zeytun bağlarının salınmasının təşviq olunması-

Zeytun təkcə həmişəyaşıl ağac deyil, həm də həmişə xeyirli, həmişə gərəkli və dəyərli bitkidir...

...Son illər Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin xətti ilə Abşeron yarımadasında və xüsusən də Bakıdan bölgələrə uzanıb gedən magistral avtomobil yollarının kənarlarındakı boz və boş çöllərdə yaşıllıqların salınması təqdirə layiq işdir. Vaxtilə Bakı-Şamaxı, Bakı-Hacıqabul-Kürdəmir-Yevlax, həmçinin Gəncə-Qazax, Bakı-Şabran-Quba-Xaçmaz marşrutu üzrə səfərə çıxan hər kəs yol boyu yaşıllığı olmayan boz çöllərə rast gələrdi... Amma indi həmin yolların hər iki tərəfində uzanıb gedən yaşıllıqlar göz oxşayır, ürək açır.

Neçə il əvvəl bu yaşıllaşdırma ənənəsinə start veriləndə təsadüfən yolum Şamaxıya düşmüşdü. Bakıdan başlanan yolun Müşfiqabad, sonra Cəngi qəsəbələri, Qobustan rayonu ərazisindəki hissəsində yeni əkilən ağacların ətrafında nazir Hüseyn Bağırovu gördüm. Yer qazırdı, ağac əkirdi. Maşını saxlayıb ətrafı seyr etdim, çoxsaylı insanlar əkilməsini gözləyən maşın-maşın həmişəyaşıl ağacların ətrafında var-gəl edirdi. Ağacları yaxşı tanıdığımdan dərhal növünə diqqət etdim. Əksəriyyəti quraqlığa davamlı, yarıqumsal torpaqlarda yaxşı bitən həmişəyaşıl yolka, küknar, bir də iydə ağacı idi... Və təsadüf elə gətirdi ki, səhəri gün Şamaxıdan Ağsuya və oradan da Kürdəmir yolu ilə Bakıya qayıtmalı oldum. Hacıqabul ərazisində də oxşar mənzərə idi. Burada da vurhavurla ağac əkilirdi. Yenə də ağacların növünə fikir verdim: həmişəyaşıl yolka, küknar, hansısa Afrika cəngəllikləri üçün ənənəvi olan digər növ bəzək ağacları əkilirdi.

Abşeron çöllərində palma əkiləndən, sanki zeytun ağacları “hirsindən” bar verməyi dayandırdı!

...Palmaları görəndə lap dilxor oldum. Dərhal yadıma Bakı-Gəncə yolunun Qaradağ rayonu Lökbatan qəsəbəsindən keçən ərazisində, Xəzərin sahilində (solda) Hacı İbrahim Nehrəmlinin “Xəzər Adaları” adlı layihəsini nişan verən və yol boyu sərgilənən yüzlərlə iri palma ağacları yadıma düşdü. Hansı ki, həmin hündür palmaların hər birinin orta bazar qiyməti 150-200, daha iriləri isə 500 manatdır.

Bu hələ harasıdır: Bakı-Gəncə magistralının Qaradağ rayonu ərazisindən (DYP postunadək və sonrakı ərazilərdə, dənizin sahili boyu) keçən hissəsində, on kilometrlərlə uzanan sahil boyu minlərlə palma ağacları əkilib. Və bu bahalı palmaların hamısı bir ildən sonra Abşeron yarımadasının güclü küləyinə tab gətirə bilmədi, quruyub, yıxılıb məhv oldu...

...Bu acı, həm də təəssüf hissi yaradan mənzərədən təsirlənib geniş məqalə hazırladım, qəzetdə dərc etdirdim. Həmin yazıya o dövrdə aidiyyəti dövlət qurumlarından, həmçinin ictimaiyyət nümayəndələrindən xeyli diqqət yetirildi. Rəsmi cavab da aldıq, təşəbbüsümüz bəyənilmişdi. Həmin rəsmi cavab məktubları redaksiyanın arxivindədir.

Təbii ki, yazıda həm də Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin, Bakı Ekologiya və Təbii Sərvətlər İdarəsinin aidiyyəti qurumlarına və meşə idarələrinin rəhbərlərinə təkliflər vermişdik... Nəticə daha yaxşı olmasa da, pis də olmadı. Belə ki, növbəti ildə (2011-2012, 2013) istər Bakıda, istərsə də bölgələrdə yaşıllaşdırma idarələrinin keçirdiyi ağacəkmə kampaniyalarının əkin üslubu dəyişdi. Həm də forması və məzmunu. Artıq son illər palma, yolka, küknar kimi həmişəyaşıl ağacların Abşeronda və Azərbaycanın aran ərazilərində əkilməsinə demək olar rast gəlinmir... Ənənə, münasibət və forma dəyişmişdir. İndi çox yerdə zeytun ağaclarının əkilməsi diqqəti çəkir. Hətta bu yaxınlarda Ağdam rayonunda və Ağcabədidə təzə salınan park və yaşıllıq zolaqlarında bir ədəd belə yolka, küknar, palma və digər barsız həmişəyaşıl bəzək ağaclarına rast gəlinmir. Əksinə, adı çəkilən rayonlarda zeytun plantasiyalarını görəndə sevinməyə bilmirsən.

“Azərsun Holdinq” zeytuna ikinci həyat verməkdədir...

Zeytunun nəinki Azərbaycan iqtisadiyyatında, ümumiyyətlə, dünya ərzaq bazarında, mühüm əhəmiyyət daşıyan ərzaq-qida rasionu olması barədə hamı yetənincə bilgilidir və bu barədə çox danışmağa lüzum görmürəm. Amma deməyi vacib sayıram ki, Abşeron iqtisadi zonası üçün zeytunun xüsusi yeri var. Rəsmi statistikaya görə, Azərbaycanda vaxtilə bar verən zeytun bağlarının ümumi sahəsi 3 min hektar olub ki, bunun da 2500 hektarı Bakının Zığ, Qala, Hövsan, Bilgəh, Türkan, təxminən 400-500 hektarı isə Buzovna, Sumqayıt və Kürdəxanı ərazisinə düşür. Bir vaxtlar mövcud zeytunçuluq sovxozları ləğv olundu və etiraf etmək lazımdır ki, bununla da zeytunçuluğun fəlakəti başladı.

Məhv edilən bağlar, əldən çıxmış məhsullar...

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin rəsmi saytının məlumatına görə isə, hazırda cəmi 2000 hektara yaxın zeytun bağları qalıb. Müşahidələrimiz sübut etdi ki, bu bağların da böyük bir hissəsi uzun illər aqrotexniki qulluqdan uzaq olduğundan bar verməkdən dayanıb, quruyub, zəifləyib. Hətta Türkan və Zığ ərazisində müşahidə apararkən foto-kameramızın obyektinə bağların arasında gəzişən qoyun və mal sürüləri də düşdü. Bu da zeytun kimi qiymətli ağaclara münasibətimiz! Təsəvvür edirsinizmi, vaxtilə mövcud olmuş 3 min hektar bağ sahəsindən indi vur-tut 2 min hektarı qalıb. Bu həm də o deməkdir ki, Azərbaycan bazarı məhv edilmiş 1000 hektar zeytun bağlarının barından məhrum edilib... Axı zeytun həm də küləkli havalar əskik olmayan və bu səbəbdən atmosferi toz-dumanlı Abşeronda torpağın eroziyasının qarşısını almaqda ən səmərəli yaşıllıq növü deməkdir.

“Azersun Holdinq”dən gözlənilməz, amma arzulanan addım...

Rəsmi məlumatlara görə, hazırda ölkəmizdə ildə 60 ton zeytun yağı, həmçinin zeytun meyvəsindən hazırlanmış çoxçeşidli məhsullar hazırlanır. Bu məhsulun yeni texnologiya əsasında hazırlanması və hətta dünya bazarına Azərbaycan markası ilə çıxarılması isə “Azersun Holdinq” Şirkətlər Qrupunun adıyla bağlıdır. Yeri gəlmişkən, bir müddət əvvəl Bakıda keçirilən “Caspian-Aqro” III Beynəlxalq Kənd Təsərrüfatı, Ərzaq Emalı və Qablaşdırma Sərgisində məhz Beynəlxalq Zeytun Təşkilatının rəhbərliyi də iştirak edirdi. Xatırlayıram ki, Beynəlxalq Zeytun Təşkilatının baş direktoru Bakıda görüşlər keçirdi, hətta qurumun nümayəndələri ilə Azərbaycan fermerlərinin görüşü də təşkil olunmuşdu. Bütün bunlar isə o deməkdir ki, Azərbaycanda zeytunçuluğun inkişafına beynəlxalq diqqət nəzərə çarpır və bu işdə isə “Azərsun Holdinq”in adı qırmızı xətlə keçir.

Xosrov Kərimli, bioloq: “Əgər əvvəllər idarə və ya müəssiələrin bağ sahələrində, bağçalarında həmişəyaşıl küknar, yolka və digər barsız dekorativ ağaclar əkilərdisə, indi həmişəyaşıl və uzun ömürlü zeytun ağacına üstünlük verilir...”

Bəs zeytunçuluğun yeni inkişaf mərhələsi nədən keçir? Təbii ki, ilk növbədə bu qiymətli bitkiyə qarşı münasibət dəyişməlidir. Xüsusən də ölkəmizin hər yerində yaşıllaşdırma siyasətinin həyata keçirildiyi bir vaxtda yeni salınan park və yaşıllıq zolaqlarında həmişəyaşıl zeytun ağaclarına üstünlük verilməsi yolu ilə. Bildiyimiz kimi, zeytun ağacları üçün Abşeron torpaqları ən münbit hesab olunur. Çünki zeytun ağacları qumsal və yarı qumsal Abşeron torpaqlarında quraqlığa davamlı olması səbəbindən daha yaxşı bitir, izafi xərc və zəhmət, xüsusi qulluq tələb etmir. Üstəlik, həmişəyaşıldır, kökü şaxələnərək dərinə getdiyindən güclü küləkdə, tufanda belə, yıxılmaq və ya qırılmaq təhlükəsi yoxdur.

Abşeronun Çilov adasına iki ildir ki, yeni status verilib və Neft Daşlarının bir bölgəsi olan adada indi Pirallahı rayonu vardır. Adanın yaşıllıq zolağı həmişə kasad olub. Baxmayaraq ki, burada zeytun bağlarının salınması həm də burada yaşayan on minlərlə insanın küləklə mübarizəsinə dayaq ola bilərdi, küləyin təsirini xeyli azaldardı.

Nəhayət, bir neçə ildir ki, adada zeytun bağlarının salınmasına start verilib. “28 may” NQÇİ-nin MTB-nin rəis müavini Xosrov Kərimli ilə elə Pirallahı rayonunda, daha doğrusu, Çilov adasında görüşdük. Göz işlədikcə uzanan boz çöllərdə vaxtilə neftlə çirklənmiş ərazilərdə salınmış zeytun bağları diqqəti çəkirdi. Həmsöhbətim bunları dedi:

- İndi ölkənin hər yerində məhz Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü ilə “Ekologiya ili” davamlı olaraq həyata keçirilir... Və hesab edirik ki, Bakının və Abşeron yarımadasının təbii iqlim şəraiti, ekologiyası tələb edir ki, biz hər ilimizi “Ekologiya ili” ilə davam etdirək. Bunun üçün isə neftlə çirklənmiş ərazilərdə daha çox yaşıllıq salınmalıdır. Bu sahədə isə zeytun ağacları ən məsləhətlisidir. Həm həmişəyaşıldır, küləyə dözümlüdür, quraqlığa davamlı olmaqla neftlə çirklənmiş ərazilərdə bitişi yaxşıdır, tingləri ucuzdur, xüsusi qulluq tələb etmir. Təbii ki, meyvəsi də çox qiymətlidir... Əgər əvvəllər idarə və ya müəssisələrin bağ sahələrində, bağçalarında həmişəyaşıl küknar, yolka və digər barsız dekorativ ağaclar əkilərdisə, indi həmişəyaşıl və uzun ömürlü zeytun ağacına üstünlük verilir... Ümumiyyətlə, özümə borc bilirəm deyim ki, “Azərsun Holdinq” Şirkətlər Qrupunun rəhbərliyi sağ olsun ki, son illər Azərbaycanda zeytunçuluğa yeni həyat verməkdədir. Salınan bağlar, zeytun yağının, meyvəsinin istehsalı üzrə yeni ən müasir texnologiyalı zavaodların Azərbaycanda işə salınması həm də süfrəimizə yeni qida və ərzaq mədəniyyətinin gətirilməsi deməkdir...

- Bəs Azərbaycanda zeytunçuluğun inkişafı üçün daha nəyi etmək lazımdır və nə tələb olunur?

- Təklifim də belədir: Bilirsiniz ki, “Azərsun Holdinq” bu sahənin yeni inkişaf mərhələsinə əl qoymuş şirkətdir, yəni zeytunçuluğun inkişafı bu şirkətin adı ilə bağlıdır. Yaxşı olardı ki, şirkət yeni salınan zeytun bağları ayrı-ayrı fermerlərə icarəyə verə və bar verənə qədər bu bağlara qulluğu maliyyələşdirə. Çünki bildiyiniz ki, ən yüksək becərmə şəraitində belə zeytun ağacları 6-7 ildən sonra bar verir. Bu illər ərzində isə həmin bağlara qulluq lazımdır, qorumaq gərəkdir. Belə olarsa, nəinki Abşeron ərazisində, hətta rayonlarımızda zeytun bağlarının sahəsi on min hektarlara çatar. Həm aran rayonlarımızda torpağın şoranlaşmasının, eroziyasının qarşısı alınar, həm də insanlara yeni iş yerləri yaradılar. Zeytun ağacları bar verəndən sonra isə bölgələrdə nə qədər ilkin emal müəssisələri açılacaq, tədarük məntəqələri yaradılacaq...

***

Bəli, Azərbaycanda zeytunçuluğun yeni inkişaf mərhələsi başlayıb və bu möhtəşəm, həyati əhəmiyyəti və həm də savablı iş isə “Azərsun Holdinq” Şirkətlər Qrupunun adı ilə bağlıdır. Və ən vacibi, bu iş həm də şirkətin səmərəli fəaliyyətinə bağlıdır. Süfrəimizə və qida mədəniyyətimizə yenilik gətirən bu işə hamılıqla dəstək verməyin vaxtıdır...

Asif Mərzili,

Məzadlar.- 2014.- 13 mart.- S.9.