Məmməd Arazlı günlərin kitabəsi: “Ömürdən yarpaqlar”

Ustad Məmməd Arazın ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızının bu kitabı çox gizli mətləblərin açarıdır, bizim kim olduğumuzun güzgüsüdür...

(Əvvəli ötən saylarda)

18 yanvar - Akif tanışların salamını çatdırdı:

- Qızımgildəyəm, Şölə də gəlib. Bu saat bir az nasazam, sağalan kimi gələcəyik. Naxçıvandan salam gətirmişəm.

Sonra Həsən Zeynalov Məmmədi telefona çağırdı:

- Vasif Talıbovla görüşmüşəm. Kitabın təqdimatını yüksək səviyyədə keçirəcəklər. Yanvar ayı bir az gərgin aydır, fevral isə boz aydır, soyuqdur. Martın əvvəllərinə saxladıq.

19 yanvar - Ramazan bayramının axşamıdır. Elman uşaqları, yoldaşı Şəmidə xanımla və qardaşı Oqtayla bayramı təbrikə gəlmişdilər. Elman dedi:

- Bakı məktəblərinin birində oldum. Direktora dedim ki, xəbərin varmı çox təhlükəli formada mənəvi aşınma gedir. Bunun qarşısını almaq ancaq ziyalıların borcudur.

Məmmədin cavabı:

- Gəl çox işi ziyalıların boynuna yükləməyək. Burda millət özü də ayıq olmalıdır. Ziyalılardan da çox şey asılıdır. Əgər ziyalı xalqın önündə gedə bilirsə, deməli, o xalq mövcuddur. Xalq isə ziyalının ardınca gedirsə, deməli, ziyalı mövcuddur. Bizdə milli azadlıq, demokratiya bayrağını ilkin götürən ziyalı olub. Bu, bizim milli xarakterimzə uyğundur və təbiidir. Milli azadlıq hərəkatı ilə demokratikləşmə prosesi bir-birilə sıx bağlıdır və bunların hər ikisinin müəllifinin ziyalı olması çox təbiidir. Ziyalı xalqın ağlı, xalqın gözünün işığı olmalıdır. Əgər bir xalqın ziyalısı külək əsən tərəfə boylandı, o xalqa yazıq. Və ziyalı ikibaşlı əjdahaya bənzərsə o xalq yaşamaz, məhv olar. Yenə də deyirəm - hər işdə ziyalını günahlandırmaq olmaz. Xalqdan da çox şey asılıdır.

Söhbətə şerlərindən misalla qoşuldum:

Ömür bir sualdır, ömür bir cavab

“Niyələr” başlanğıc, “çünkilər” axır...

...Zaman xəlbirindən keçməyənlərin

Sonrakı taleyi çox yaman olur...

..Beş addım gedirsən, görürsən artıq

Sual da, cavab da, vaxt da qurtardı.

Zaman azmışın tutub qolundan

Dinməzcə yerində oturdacaqdı...

31 yanvar - Bu günlər ərzində başımıza çox işlər gəldi. Arada Yılmaz və Şəlalə bərk xəstələndi. Məmmədin gileyi də çoxalmışdı. Tanış-biliş, deyəsən, bizdən uzaqlaşmağa başlayıb. Bu arada ancaq bizimlə telefonla İsa danışdı.

- Ay İsa, niyə görünmürsən?

- Maşının arxa tərəfində şəkil gəzdiririk. Kişin də deyir ki, şəkillə bu həyətə gəlmə. Onda gərək şəkili çıxarım sonra gəlim - zarafat cavab verdi İsa.

3 fevral - Məmməd, Adil Rüstəmovun Türkiyəyə getmək məsələsi nə oldu?

- Onun yerinə öz adamlarını saldılar.

- Deməli, yenə də yaxşı sənətkara yer yoxdur.

-Həmişə belə olub, indi də elədir. Bundan sonra da elə olacaq. Çünki istedadı olmayanlar həyasızlıq edir, müxtəlif vasitələrdən istifadə edə bilirlər. Özlərini gözə salmaq üçün heç nədən çəkinmirlər. İstedadlı adam isə utanıb çəkinir. Ancaq əsl sənətkar heç vaxt şöhrətin dalınca getməmiş və gəlişi üçün də dəvətnamə göndərib ziyafət düzəltməmişdir. Ad-san sənətkarın qapısını özü döymüşdür. Bəzən sağlığında, bəzən də məzarında... Satın alınmış şöhrətin sahibi bir gün gəlir, səni soyundurub onu geyindirirlər. Yaxşısı budur ki, başını aşağı salıb, “daşını yonub, divarını hörəsən”.

- Niyə, istedad da o yolu seçsin.

- İstedadlar anadan belə doğulur. O ayrı cür ola bilməz.

4-6 fevral - “Unutma ki, dünya fani, verən Allah alır canı. Biz nasıl unuduruq səni, can bədəndən çıxmayınca”. Barış Manço da belə getdi. Ölüm pula, şöhrətə baxmır. - Məmməd fikirli-fikirli bu sözləri pıçıldadı.

Axşam Elman və dostu Rauf qonağımız oldu. Rauf özünün “Bizi deyib gəlmə, Mirzə” şeirini oxudu. Sonra Məmmədin şeirlərindən əzbər deməyə başladı. Raufun söhbətlərindən:

- Əgər Avropada bütün kitabxanalar yanıb təkcə bir “Səfillər” qalıbsa, deməli, dünya ədəbiyyatı yaşayır. Və əgər bütün dünya ədəbiyyatı məhv olub təkcə Məmməd əminin “Atamın kitabı” poeması və ya kitabı qalıbsa, deməli, XX əsr ədəbiyyatı yaşayır. Bu, mənim fikrimdir, etiraz etsəniz də belədir, etməsəniz də...

Elman da söhbətə qarışdı:

- Məmməd müəllimi başa düşmək üçün Mövlananın kitabını oxudum. Orada qəlbin və əqlin izahatı var. Biz Məmməd Arazı geri qaytarmırıq, əksinə, Məmməd Araz XXI əsrin şairidir. Bəlkə onu o vaxt yaxşı anlaya və təhlil edə bilərlər.

7-9 fevral - Aqil dedi: - Əmi, səni və Bəxtiyarı Barış Mançoya oxşatmışam. O, uşaqları sevir və tərbiyələndirir, anladırdı. Siz də bu milləti anlatmağa çalışırsınız.

Naxçıvanın 75 illiyini keçirtmək üçün qərar qəbul edilmiş, Naxçıvanın tarixi ilə əlaqədar müxtəlif çıxışlar təşkil olunmuşdu. Ermənilərin “Naxçıvan bizimdir” iddiası da səslənirdi.

Məmməd bu söhbəti danışdı:

- 72 və ya73-cü il idi, yadımdan çıxıb. Gürcüstanda Azərbaycan ədəbiyyatı günləri idi. Erməni şairəsi Silva da orada idi. Tiflisdə basdırılan ermənilərin qəbri üstə ağlayan Silva dedi ki, tarixdə heç vaxt bizim paytaxtımız olmayıb ki, böyük adamlarımızı orada basdıraq. İndi də silvalar bizim torpaqlarımızı özlərinin torpağı, şəhərlərimizi də özlərinin paytaxtı adlandırıblar. Karlo Kaladzenin evində qonaqlıqda Silva azərbaycan mahnısını elə oxudu ki, azərbaycanlı müğənnisindən də yaxşı...

Göz önündə: yurd da bəlli, yursuz da bəlli,

İnadına çəpər çəkib qəsbkar, harın.

Ərəb Şərqi od içində illərdən bəri,

Məşvərəti davam edir diplomatların...

... Bircə qarış torpaq verin bayraq sancmağa,-

O bayrağı səngərlərdə gəzəri kimdir?!

“Torpaqdan bərk yapış” - demək torpağı yoxa

Başı yoxa başsağlığı vermək kimidir...

10 fevral - Akif və Şölə xanım axşamüstü Məmmədin görüşünə gəldilər. Akif yenə də Məmmədin şeirlərini sinədəftər deməyə başladı. O cümlədən “Ah, bu qısa, sevda yolu” şeirini də...

- Bu şeiri oxuyub ağladım, necə də mənim taleyimlə uyğundur, bu şeir. Şair gör nə deyir:

Halal qəlbə yol axtardın,

Çıxdı yolun daşa könül.

Sənin ağlın başdan oldu

Nadan keçdi başa, könül.

və ya

Köhnə yastıq kimi başımın altda

Saralmış günlərim, köhnə günlərim

və ya da

Bu odu odsuzun yanan dünyanın...

Belə sözləri ancaq Məmməd Araz deyə bilər, nə Puşkin, nə Lermontov, nə kim, kim, heç kim deyə bilməz.

Akif bir çox şeirlərin belə təhlilini verdi.

- Əlavən nə ola bilər, Məmməd müəllim?

- Nə sözüm ola bilər? Bəlkə bizdən də istedadlısını zaman yetişdirəcək. Zaman yaman sərtdir, amansızdır. Sərtliklərin, bərkliklərin ələyib üyüdə bilmədiyi sənətkar xoşbəxtdir. Əsil sənət əsərinin ölümünü müəllif görmür, görürsə, deməli, sənət əsəri deyilmiş, bunları bir neçə dəfədir ki, təkrar edirəm.

11-12 fevral - Naxçıvanın daimi nümayəndəliyindən Həsən Zeynalov xəbər verdi:

- Gülxanım müəllimə, mənə Vasif müəllim bildirdi ki, Naxçıvanda havalar yaxşı keçir. Gələn həftə Məmməd müəllimin həm 65 illiyini keçirmək istəyirlər, həm də kitabını realizə etmək. Məmməd müəllimə de mən cavab gözləyirəm.

Məmməd tədbiri martın birinci 10 günlüyünə saxlamağı xahiş etdi.

Anamı itirdiyim gündür. Məmməd demiş “Ana itirmişəm ana yaşında”

Mənə elə gəlir bütün bu dünya,

Bir qoca anamın yerini vermir...

Səhər verilişlərində “İpək yolu” qəzetinin xülasəsi verilirdi. Deyildi ki, Anarın, Elçinin və Məmməd Arazın əsərləri özbək dilində çapa hazırlanır. Təəccübləndim, görən doğrudurmu?

Elmana çatdırdım ki, bizi Naxçıvana qonaq çağırıblar. Axşam Raufla gəldilər. Rauf gülə-gülə dedi:

- Məmməd müəllim İlhamın kitabına ön sözdə yazıb ki, sözlə ehtiyatlı ol. Bu, bütün pis yazanlara bir növ vəsiyyətdir.

17-18 fevral - Fərəməz Maqsudovun köməkçisi Afaq xanım zəng etdi:

- Fərəməz müəllim “İlin elm adamı” mükafatına layiq görülüb. Onun haqqında kitab çap olunacaq. Məmməd müəllim onun haqqında nəsə yaza bilərmi?

Məmməddən soruşdum, qərarlaşdıq ki, Fərəməz Maqsudovun 65 yaşına yazdığı məqaləni verək. Afaq xanım özü gəlib yazını apardı:

- Fərəməz müəllimin sizə salamı var. Bir həftədən sonra kitab çıxacaq, sizə çatdıracağam.

Sənə Süleyman Rüstəmlə etdiyim söhbəti danışım. Süleyman müəllimdən soruşdum ki, Süleyman müəllim, siz böyük şairsiniz, gözəl lirika sahibisiniz, “Təbrizim” kimi yüzlərcə şeirin müəllifisiniz, bu şüar yazmalar nəyə gərəkdir?

Cavab verdi:

- Abrımı aparırlar, ay Məmməd, evdə oturmağa da qoymurlar, məcburən yazıram.

Sonra məndən ruçka istədi, bildim ki, Məmmədin fikrinə nə isə misra düşüb. Sonra misranı oxudu:

“Gözün yatsa da kipriyini ayıq saxla”

- Naxçıvana aid yazdığın şeirindəndir?

- Hə, yenə yazmışam:

Burdan Dəlidağ görünmür,

Ərzin o başı görünür.

- Görürsən, yəqin yaxşı bir poema alınacaq.

- Poema alınmayacaq.

21 fevral - Yaman həyəcanlıyam, səbəbini bilmirəm. Ağamusa Nağıyev haqqında çəkilmiş “Yük” filminə baxdıq. Sözlər və hadisələr yerində işlədilən bir filmdir. Axşam da “Heyvanlar aləmində” verilişinə baxdıq:

- Deyirlər ki, quruda yaşayanların hamısı dənizdən çıxıb. Bəs insanlar necə?

- İnsanlar? Görəsən insanlar olmasa idi nə olardı? Yəqin ki, çox maraqsız. Ancaq təbiət sevincək olardı, çünki insan təbiətə qənim kəsilib. Yazmışam:

Ürəyi dolanda təbiət hərdən,

Çəkilib gecələr ağlar burada...

Qasırğa əlindən, tufan əlindən

Qaçırıb dumanı saxlar burada...

Bir uçrum dibində ceyran izləri

Son güman yerinə qısılı qalıb...

Təbiət də ağlayır. Özünə gücü çatmayanda ağlayır. Gücü çatır, amma yaratdığı insana qarşı gücünü göstərmək istəmir. Anicə bir qəzəblə insanı yurd-yuvasından edər. Gücü çatana qədər dözər. Elə ki, meşə talasında ocaq yerləri var, əlik yoxdur, nəhəng palıdların yerində adicə kol-kos da yoxdur. Onda yoxdur nidası əks-sədaya çevrilib dərələrə dolur. İntiqam alım-almayım hönkürtüsü bu vaxt yaranır. Təbiət dərəyə çəkilib öz sabahına, insanın gələcək taleyinə ağlayır. Təbii ki, bunlar məcazi mənadadır... Dialektika deyir ki, təbiətdə heç nə itmir, şəklini dəyişir. Vaxtilə ən hündür qayalarda oxunan neçə ilahi nəğməni daş maqnitofonlar yaşada bilibmi görəsən? Amma mən inanıram ki, nə vaxtsa qayaları danışdırmaq mümkün olacaq. Bir şərtlə, insanlar təbiətə qənim kəsilməsin...

23-25 fevral - Xəstələnməyimi görən Məmməd büzüşüb.

- Məmməd, niyə belə büzüşmüsən, nə olacaq. Mən olmasam da balaların məcburdu sənə baxsın.

Məmməd fağır-fağır dilləndi:

- Səni itirməkdən qorxuram, yaman qorxuram.

Həkim məni muştuluqladı:

- Qaraciyərin şişib, daş da üç sm olub.

İlyas Tapdıq telefonda Məmmədin kefini soruşdu:

- Əli Vəkilin yanından danışıram. Onun Məmməd haqqında yazısını oxudum. Yaman xoşuma gəldi. “Ədalət” qəzetində xatirələrim gedib.

26 fevral - Elmangilin gətirdiyi Qobustan haqqında filmə baxdıq. Rauf dilləndi: - Məmməd müəllim, yazmısınız ki, ha vaxtsa bu daşlarla danışan tapılacaq. Filmə baxdınız. Görürsünüz ki, dediyiniz kimi daşlarla danışan tapılıb.

Məmməd: ...Qayanın torpağa bağlılığına həmişə heyrətlə baxmışam. Dağ uçur, göl yaranır, “Uçqun” şeirimdə bu hadisələri təsvir etməyə çalışmışam. Küləyi “Təbiətin latın dili” adlandırmışam. Bu dili qayalar hər şeydən əvvəl duyur və ətrafı “duyuq salır”. Meşələr, düzlər, çöllər “ayılıb” gözlənəcək zərbəyə “hazır olur”. Dağları, qayaları namərd qılıncına qalxan eləmək istərdim. Bileydim ki, qayalarda namərd toxumu göyərməyəcək.

Tarix qayalarda yazı qalırmı?

Çoxu çoxdan itib, azı qalırmı?

Dağ öz duruşundan razı qalırmı?

Yalan - yarğanlara nağıl söyləsək

Sən kimə gərəksən,

Mən kimə gərək?!

(Ardı var)

Təzadlar.- 2014.- 18 mart.- S.11.