“Təzadlar”ın “super ulduz yazar”ı - Oqtay Eldəgəz...

Oqtay Eldəgəz həyatının son günlərində ona baş çəkən böyük şair Bəxtiyar Vahabzadəyə və “Təzadlar” qəzetinin baş redaktoru Asif Mərziliyə vəsiyyət edib ki, “Torpaqlarımız alınanda Xudu Məmmədovun evini ziyarət edib, mənim əvəzimə həyətindən su içərsiniz. Biz onun evində çox yığıncaqlar keçirmişik”

Xəbər verdiyimiz kimi, noyabrın 21-də, saat 14:00-da Suraxanı rayonu, Əmircan qəsəbəsi, Park küçəsi 28-də yerləşən Səttar Bəhlulzadə adına Mədəniyyət Sarayında Milli Azadlıq Hərəkatının görkəmli simalarından biri Oqtay Kərim oğlu Rəfilinin (Oqtay Eldəgəz) 80 illik yubileyi və yazılarının toplusu olan 4 kitabının təqdimatı keçiriləcək.

“Fələstin çoxbucaqlısı”, “Otuzyeddilər istintaqı”, “Poladdan bir yarpaq”, “Borcumu ver, Rusiya” adlı kitabları müəllifin ölümündən sonra həyat yoldaşı Rəfiqə Rəfiyevanın təşəbbüsü ilə nəşr edilib. Oqtay Eldəgəzin həyat və yaradıcılığı Rəfiqə xanımın xatirələrində daha geniş yer alıb: “Tariximizin canlı şahidi - Bakının Əmircan kəndi! Həm qədim tarixi abidələri, həm də görkəmli şəxsiyyətləri ilə tanınan məkan!

Qədim Əmircan torpağının yetirdiyi görkəmli şəxsiyyətlərin sırasında Rəfili Kərim oğlu Oqtay da durur. Yazıçı, publisist Oqtay Kərim oğlu Rəfili (Oqtay Eldəgəz) 1934-cü ildə Əmircan (Xilə) qəsəbəsində anadan olub. İbtidai təhsilini qəsəbədəki 97 saylı, orta təhsilini isə 208 saylı məktəbdə almışdır. 3 il hərbi xidmətdə olmuş, qayıtdıqdan sonra Azərbaycan Dövlət Unuversitetinin fılologiya fakültəsinə qəbul edilmişdir. Universiteti bitirdikdən sonra o, qəsəbədəki 114 və 226 saylı məktəblərdə dil və ədəbiyyat fənnini tədris edib. Dərs dediyi şagirdlərin əksəriyyəti onun davamçısı olub.

Oqtay Eldəgəz doğma dilimizin mahir bilicilərindən idi. 226 saylı məktəbdə işləyərkən öz hesabına təhsil ocağının böyük dəhlizində ədəbiyyat muzeyi təşkil etmişdi. Dərs dediyi dövrdə dəfələrlə çağırılaraq DTK tərəfindən tutulduğundan, təqiblərə məruz qaldığından məktəbdən uzaqlaşmağa məcbur olmuşdu. Oqtay Eldəgəzi Azərbaycanın dünəni də, bu günü də sıxa bildikcə sıxıb. O, millətsevər, vətənsevər şəxsiyyət idi.

Ömrü boyu Eldəgəzlər (Atabəylər) dövlətinin tarixini hərtərəfli tədqiq etdiyi üçün “Eldəgəz” təxəllüsünü götürmüşdü. Onun ilk yazıları mətbuat səhifələrində 1961-ci ildən “Azərbaycan gəncləri”, “Azərbaycan pioneri”, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetlərində, “Göyərçin”, “Azərbaycan” jurnallarında işıq üzü görüb.

1957-ci ildən gizli hərəkata qoşulmuş, 1962-ci ildə 95 nəfər ziyalının yaratdığı Milli Azadlıq Qərargahının (MAQ) sədri seçilmişdir. Onun müavini isə böyük alimimiz Xudu Məmmədov olmuşdur. Oqtay Eldəgəz MAQ-a 25 il rəhbərlik etmişdir. Milli Azadlıq Qərargahının iclasları əsasən “Azneft”in çayxanasında keçirilirdi. Onlara bu iclası keçirməkdə kömək edən çayxananın çayçısı Nardaranlı Zülfi olub. Qərargahın rayonlarda da şöbələri yaradılmışdı. MAQ-ın məqsədi Azərbaycanda rəhbər vəzifələrə azərbaycanlıların təyin olunması, respublika büdcəsinə ayırmaların Moskvada deyil, Bakıda həll olunmasına çalışmaq, milli oyanışa xidmət etmək olmuşdur. MAQ haqqında “Azərbaycan tarixi”nin 7-ci cildində və XI sinif “Azərbaycan tarixi” dərsliyində məlumat verilib.

Oqtay Eldəgəzi ailəsindən daha çox, milli dövləti, xalqı, müstəqilliyi düşündürürdü. O, ailəsi üçün bütün həyati təlabatları yerinə yetirmir, əksinə, milli dövlət və müstəqillik naminə şəxsi rahatlığının, sağlamlığının qeydinə qalmayan fədakar bir insan idi. O, Milli Azadlıq Qərargahından, onun fəal mübarizlərindən - Bəxtiyar Vahabzadədən, Yusif Məmmədəliyevdən, Xudu Məmmədovdan, Ağasadıq Rəhimlidən, Rüstəm Səfərəlilidən və başqa qərargah fəallarından “Poladdan bir yarpaq” adlı silsilə xatirələrini yazırdı. Ancaq o, bu arzusunu yerinə yetirə bilmədi. 26 yaşlı oğlu Atatürkün vəfatına dözə bilməyən Oqtay Eldəgəz öz sağlamlığının qeydinə qalmadığından oğlunun il mərasimindən sonra vəfat etdi. MAQ fəalları haqqında yazdığı xatirələri də yarımçıq qaldı.

Hər il qeyd etdiyimiz 17 noyabr - Milli Dirçəliş Günündən bir gün əvvəl M.Ə.Sabir bağında keçirilən bir mitinqdə Oqtay Eldəgəz çıxışının axırında qeyd edərək bildirmişdi ki, “bu meydan azadlığımız uğrunda keçirilən mitinqlər üçün çox balacadır, bu gündən sonra mitinqlər Lenin meydanında (indiki Azadlıq) keçirilməlidir”. Hər gün ailəliklə mitinqlərdə iştirak edirdik. O, özü gedib qabaq cərgədə dayanaraq mitinqi diqqətlə müşahidə edirdi. Ondan soruşduqda ki, niyə çıxış etmirsən, bu cavabı alırdıq: “İndi növbə gənclərindir”.

Oqtay Eldəgəzin məqalələri əsasən “Təzadlar”, “Yeni Müsavat”, “Şərq”, “Əlillər”, “Azadlıq”, “Boz qurd”, “Ədalət”, “Nəbz”, “525-ci qəzet”, “168 saat”, “7 gün”, “Aydınlıq”, “Ulus”, “Hürriyyət”, “Qarabağ”, “İntibah” və digər qəzetlərdə dərc olunurdu.

Oqtay Eldəgəzin “Marağa xəritəsinin sirri” əsərində Nəsrəddin Tusinin “Zic Elxani” cədvəllərinin vasitəsilə 1492-ci ildə Xristofor Kolumbun Amerikanı kəşf etməsini aşkara çıxarır. Görkəmli Norveç səyyahı Tur Heyerdal Bakıda dəfələrlə olub. Qobustan qaya təsvirlərinə, “Azıx” mağarasına, Atəşgah məbədinə dəfələrlə səyahət edib. Tur Heyerdal hər dəfə qeyd edir ki, Azəritürklər mənim millətimdən olub, qədim vikinqlərlə qohum və doğmadırlar. Nəsrəddin Tusinin coğrafi xəritəsilə səfərə çıxdığına, Amerikanı kəşf etməsinə təəssüflənmirəm. Bu kəşf Tusinin cədvəlləri ilə bağlı olduğuna görə Amerika “Tusiya” adlanmalı idi.

Oqtay Eldəgəz tariximizə, ədəbiyyatımıza, mədəniyyətimizə dair çoxlu tədqiqatlar aparırdı. 1918-1920-ci illər Azərbaycan Demokratik Respublikasının tədqiqi, həmçinin 1937-ci il repressiyaları haqqında çox yazıb. Onun “37-lər istintaqı” hekayəsi repressiya qurbanlarımız Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Yusif Vəzir Cəmənzəminli kimi xalqımızın qəhrəman oğullarının dəhşətli işgəncələrə məruz qalmalarından bəhs olunur. 1956-cı ildə bəraət alsalar da, həyatlarını geri qaytarmaq mümkün olmadı...

Oqtay Eldəgəzi Türkiyədə yaşamış azərbaycanlıların taleyi daim maraqlandırdığından Məmməd Əmin Rəsulzadənin 1937-ci il repressiyaya aid və Böyük Vətən müharibəsi illərindəki fəaliyyəti haqqında yazıları da çox qayğılandırmışdır. Onun “Reystakda düşbərə” məqaləsi də Məmməd Əmin Rəsulzadəyə aiddir. Məqalələrində məişət mövzularına da toxunmuşdur. Qeyd edirdi ki, Şamaxı təkcə şair, yazıçı deyil, həm də pəhləvanlar məskəni olub.

Məhəmməd Füzulinin qəzəllərini çox sevdiyindən dərs dediyi şagirdlərinə də Füzulini sevdirmiş, özü də qəzəllər yazmışdır. Onun qəzəllərini toy məclislərində, ədəbi-bədii tədbirlərdə də oxunub və oxunmaqdadır. Xeyli qəzəli qəsəbədə məclis aparan şəxslərdədir.

Ailədə uşaqların istəklərini və arzularını yerinə yetirə bilmədiyimdən, onun da son günlərdə çox fikirləşdiyini görüb bir gün dedim: “Neçə illərdir vətəni düşünürsən, vətən deyirsən. Gör, bir o vətənin sizə ehtiyacı varmı? Sən əvvəlcə balalarını düşün. Gör, düşünüb bir yol tapa bilirsən? Başım çıxmır, niyə vətəni elə özünə gün-güzəran qura bilməyənlər düşünür? Bilmirəm pulluların yadına niyə düşmür bu vətən? Bəlkə sizin qədər ağılları, ya vicdanları yoxdur? Bəs necə olur, kasıbın heç nəyi olmaya-olmaya bu qədər vicdanı olur?

Bəs mən kimdən istəyim bir tikə çörəyi, balalarım üçün mənzili? Kimə deyim ki, balalarımın atası övladlarını düşünə bilmir, yalnız vətəni düşünür. Bu idimi sənin müstəqilliyin? Aldığın maaş bir cörəyə belə çatmır.”

Onun suallarıma cavabı belə oldu: “Biz belə müstəqillik istəmirdik. Normal insan münasibətləri olmayan, vətəndaşların yaşaması üçün şərait yaradılmayan yerdə müstəqilliyin heç bir dəyəri qalmır.

Biz vətəni, Qarabağımızı xilas etməliyik. Biz bu yükün altında ölsək belə, onu çəkib aparmalıyıq ki, bizdən sonra gələn adam balası kimi yaşasın. Biz bunu edəcəyik. Bizim ömrümüz çatmasa, balalarımız edəcək”.

Oqtay Eldəgəzin müşahidə qabiliyyəti və yaddaşı olduqca güclü idi. Müsahiblərini təmkinlə dinləyər, sonra danışıqlarına çox qısa, məntiqli, bəzən də məqamına görə sərt cavab verərdi. Yazılarında da daim calışardı ki, bu xüsusiyyətləri göstərsin. Ona partiya və təşkilatlarda “canlı ensiklopediya” adı vermişdilər. Bu yaddaş, bu bilik ona nəsilbənəsil genetik keçməkdən əlavə, özü də elmi şəxsiyyətini əzmlə, uzun illərin məşəqqətli zəhməti ilə qazanmışdı.

Oqtay Eldəgəzin ana xətti Abbasqulu ağa Bakıxanovlar nəslindəndir. Onlar eyni evin törəmələridir. Bununla bağlı onun nəsil səcərəsinə diqqət yetirək:

Atası Rəfiyev Kərim 1931-33-cü illərdə Əmircan kənd sovetinin sədri, sonra Bilgəh zəfaran sovxozunun direktoru vəzifəsində çalışmışdır.

Əmisi Rəfiyev Rəfi Kərim oğlu Azərbaycan Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmiş, Azərbaycan Xalq Komissarı, sonra isə Azərbaycan Ali Məhkəməsinin sədri vəzifəsində işləmişdir.

Əmişi övladları da ali təhsil alaraq, institutlarda işləyirlər.

Bibisi Rəfiyev Şahzaman 1921-ci ildə Moskvada Qadınlar Qurultayının nümayəndəsi olmuşdur.

Dayısı Məmmədov Mirzəyəhya 1938-42-ci illərdə “Bakı fəhləsi” və “Kirov” zavodlarının direktoru, 1942-49-cu illərdə Sumqayıt KP-nin I katibi, 1949-57-ci illərdə Sumqayıt “Boru Prokatı” zavodunun direktoru vəzifəsində işləyib. Oğlu İlyas da atası kimi məsul vəzifədə çalışıb. O, Bakı Beynəlxalq Hava Limanının rəisi olub.

Dayısı Əbdülbağı Məmmədov məktəb direktoru işləmiş, 1937-ci ildə repressiya qurbanı olmuşdur.

Dayısı Məmmədov Nəzərəli Gəncə Toxuculuq Kombinatının direktoru, “Suraxanıneft” mədənlərinin rəisi işləmişdir.

Digər dayısı Mahmud Məmmədov Suraxanı Rayon Təhsil Şöbəsinin müdiri olub, son illərdə isə Bağlar İdarəsinin rəisi vəzifəsində çalışıb.

Bu səcərəni çox uzatmaq olar. Məlum məsələdir ki, belə ziyalıların övladları da əksər hallarda ali savadlı olur. Belə bir nəsildən çıxan Oqtay Rəfili (Eldəgəz) də sələflərinin davamçısı olmuş, xalqının azadlığı və müstəqilliyi uğrunda çalışmışdır.

Həyatının son günlərində ona baş çəkən böyük şair Bəxtiyar Vahabzadəyə və “Təzadlar” qəzetinin baş redaktoru Asif Mərziliyə Oqtay Eldəgəz belə vəsiyyət edib: “Torpaqlarımız alınanda Xudu Məmmədovun evini ziyarət edib, mənim əvəzimə həyətindən su içərsiniz. Biz onun evində çox yığıncaqlar keçirmişik”.

Oqtay Eldəgəzin gənc yaşlarından çalışdığı bu yol daim müstəqil və inkişafda əbədi olsun! Müstəqilliyimiz milli həmrəyliyin və yenilməzliyin rəmzinə, qədim tariximizin parlaq səhifəsinə çevrilsin.

Azərbaycanın müstəqilliyi və dövlətçiliyimiz üçün bu qədər iş görən Oqtay Eldəgəzi nəyə görə bu müstəqillikdən ən çox yararlananlar, ciblərini dolduranlar, mal-mülk sahibi olanlar yada salmır?!

Yaşadığımız azadlığı bizə qazandıran, bu yolda hər şeyini təmənnasız olaraq fəda edən, hazırda isə unudulan Oqtay Eldəgəzi vaxilə yaşadığı rayonun rəhbərləri də hətta müstəqillik günündə belə onu və ailəsini yada salmır. Ailəsi də o günlərin əzabını çəkdikləri üçün bu ədalətsizliyin səbəbini heç cür anlaya bilmirlər. İnqilabın ssenarisini dahilər cızır, fanatiklər həyata keçirirlər. Faydalananlar isə alçaq, xalqını düşünməyən, qiymətləndirməyən nankorlardır...”.

Sonda xatırladaq ki, 2001-ci ildə “Təzadlar” qəzetində 414 nəfərlik oxucu arasında keçirilən sorğuda ilin “super ulduz yazar”ı müəyyən edilmişdi. Bu media mükafatını almaq isə sözügedən qeyri-adi qələm adamı məhz Oqtay Eldəgəzə nəsib oldu.

Oqtay Eldəgəz 16 may 2002-ci ildə öz doğma kəndi Əmircanda (Xilə) vəfat edib. Allah rəhmət eləsin! Yəqin ki, yubiley mərasimində bu böyük fikir nəhənginin ruhu bizimlə olacaq.

Təqdim etdi: Elbar ŞİRİNOV

Təzadlar.- 2014.- 20 noyabr.- S.11.