Nizaməddin Şəmsizadə - 60
yaşlı müdrik
“Bir var müdrik elmlər, bir də var
mistik elmlər. İnsan zəkasının
gücü yalnız yer həqiqətlərini dərk etməyə qabildir, bu, həyatdan,
kitabdan, müəllimdən
əxz edilmiş müdrik elmlər sayəsində mümkündür.
Mistik elmlər şüurdan kənar, kitaba, ağıla sığmayan,
bəsirət gözü
ilə görünən,
beyinlə deyil, qəlblə dərk olunan ilahi-səma elmləridir. Mən 60 yaşa
qədər öz ağlım, təfəkkürüm,
oxuyub-bildiklərim, yazdığım
kitablarla fəxr etmirəm. İndi mistik aləmin sirlərinə vaqif olmaqla, maddi gözəlliyi yox, mənəvi gözəlliyi,
ülviyyəti dərk
etməyə çalışıram…”.
Bu maraqlı fikirlərin
müəllifidir müsahibim. Onun adı, imzası oxuculara və ölkə ictimaiyyətinə
yaxşı tanışdır:
Professor Nizaməddin Şəmsizadə.
– Siz 1954-cü ilin 30 dekabr tarixində – “At ili”ndə, “Oğlaq” bürcü altında, özünüz demişkən,
heç bir rəyiniz soruşulmadan ağlaya-ağlaya bu dünyaya təşrif gətirmisiniz. Bu ilin
sonunda 60 yaşınız
tamam olur. İllər və talelər fəlsəfəsinin
müəllifi Nizaməddin
Şəmsizadə üçün
ömür, il,
yaş, zaman nə deməkdir?
– İllər talelərə
cavabdeh deyil. Mən hələ
40 yaşında verdiyim
“Ömür mövqeydən
başlayır” adlı
müsahibədə demişdim
ki, “ömür illərin sayı ilə yox, əməllərin
sanbalı ilə ölçülür”. 60
yaşımda azı
80 yaşlı adamın
gördüyü işləri
görmüşəm. Allahımın, valideynlərimin, ailəmin, millətimin, dövlətimin qarşısında
borclu deyiləm.
Dostum, Xalq şairi Nəriman Həsənzadə
deyir ki, “Bir şair ömrünü
yaşatmaq üçün,
bir insan ömrünü qurban vermişəm”. Mən
də öz ömrüm hesabına 30 kitabın, 200-dən artıq
məqalənin, ümumi
həcmi 1700 səhifədən
ibarət üç cildli “Seçilmiş əsərlər”in müəllifi,
saysız-hesabsız tele-radio
verlişlərinin aparıcısı
və çıxışçısı,
mənalı fikirləri,
prinsipial mövqeyi, vətəndaş cəsarəti
ilə xalqın dərin nüfuzunu qazanmış ağır
taxtalı, saltay bir kişi Azərbaycan
Respublikasının Dövlət
Mükafatı Laureatı,
filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin
Şəmsizadə yetişdirmişəm.
Biz çox vaxt deyirik: Zaman keçir. Xeyr, zaman heç
yerə keçmir,
biz keçirik zamandan.
Ruhun kamilliyi nə qədərdirsə yaşın
da o qədərdir.
– İctimai televiziyanın “Səhər
sovqatı” verilişində
isə belə demişdiniz: 30 kitabım,
ümumi həcmi 1700 səhifə olan üç cildlik “Seçilmiş əsərlər”im
çap olunub. (Ədəbiyyatşünas alim Qurban Bayramov
demiş, “Nizaməddin
Şəmsizadə akademik
Məmməd Arifdən
sonra “Seçilmiş
əsərləri” üç
cilddə çap olunan ilk ədəbiyyatşünasdır
və buna onun mənəvi haqqı var”.) Və iki əsərinizi – “Azərbaycançılıq” monoqrafiyası
(2006) və “Ədəbiyyat
nəzəriyyəsi” (2012) dərsliyinizi çox sevdiyinizi söylədiniz.
Niyə?
– “Azərbaycançılıq” əsərini mənə tarixi şərait yazdırdı. Sovet imperiyası və bununla bahəm totalitar kommunist-bolşevik
ideologiyası biabırcasına
iflasa uğrayanda ziyalı dostlarım mənə dedi ki, sən “Türkçülüyün
əsasları” qismində
“Azərbaycançılığın əsasları”nı yazmalısan. Bu vaxta
qədər 1989-1994-cü illərdə
mətbuatda çap olunmuş “Milli ideologiyamız – Azərbaycançılıq”
adlı silsilə yazılarım rəğbətlə
qarşılanmışdı. O zaman mənim əleyhimə də yazılar çap olundu. Bəzi “türkçülər” elə bilirdilər ki, mən azərbaycançılığı
türkçülüyə qarşı qoyuram. Mən o zaman da bildirdim,
indi də bəyan edirəm ki, mən həm
cismən, genim-qanım
və canımla, həm də ruhən, mənən türkçüyəm. Buna
əminlik üçün
elə “Azəbaycançılıq”ı
oxumaq kifayətdir.
“Azərbaycançılıq”
millətnamə və
vətənnamədir, bu
kitab məni ədəbiyyatşünas çevrəsindən
çıxardı, həm
də tarixçi, filosof, siyasətşünas
və hüquqşünas
– azərbaycançı elədi.
Bu gün bütün ali məktəblərimizdə
dərslik kimi istifadə olunan “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi”
mənim elmi-nəzəri
cəsarətim, milli elmə töhfəm, nəzəriyyəçi ədəbiyyatşünas
kimi 30 illik fəaliyyətimin yekunudur.
Bu iki kitabı
məhz mən yazmalı idim. Tarix bu çətin missiyanı mənim üzərimə qoymuşdu
və mən həmin missiyanı şərəflə yerinə
yetirdim.
– Qloballaşma və millətlərin taleyi! – bu problemin
çağdaş durumu
necədir? Ziyalı və milli mədəniyyət münasibətlərinin
sonunu necə görürsünüz?
– Qloballaşma labüd tarixi prosesdir. Vaxtilə Cavahirləl Nehru deyirdi ki, mən ölkəmin
qapılarını bütün
mədəniyyətlərin üzünə açmaq
istəyirəm. Və tələb
edirəm ki, mənim də xalqımın qədim və zəngin mədəniyyəti bütün
ölkələrin həyatına
rahatlıqla daxil olsun. Milliyyətindən, dinindən, dilindən
və irqindən asılı olmayaraq xalqlar bütün mədəniyyətlərə rəqbət
bəsləyir və ondan faydalanmağa ehtiyac duyurlar. Görünür bəşəriyyət bir kökdən törəndiyi üçün,
vahid bir məcraya da daxil olmaq, öz
kökünə qayıtmaq
istəyir.
Fəqət mən bu xeyirxah
təbii-tarixi prosesdə
müəyyən siyasi-imperialist
niyyətlər də
görürəm. Yeni dünya
sahmanı yaratmaq, öz resurslarını gücləndirmək istəyən
imperialist dövlətlər, xüsusilə ABŞ və
Rusiya ondan öz xeyirləri üçün istifadə
etməyə çalışır.
Demokratiya adı altında
Şərq-İslam ölkələrində
aparılan lokal müharibələr, əslində
İslam millətlərini
sındırmağa, böyük
İslam mədəniyyətini
məhv etməyə,
onların maddi və mənəvi sərvətlərindən faydalanmağa
yönəlib. Belə
olan halda qloballaşmanın mənfi,
hətta təhlükəli
nəticələri ortaya
çıxır: ABŞ-da
demokratiya, Fransada kosmetika “istehsal” edilib hamısı Rusiyaya və Yaxın Şərq ölkələrinə eksport
olunur. Qloballaşmanın əsas tərkib
hissəsi olan mədəniyyətlərin inteqrasiyası
ideyası milli müəyyənliyi məhv
edir. Bu gün
mədəniyyətlərin milli müqavimətini artırmağa ciddi ehtiyac var.
– Ömrünün 24 ilini Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və
İncəsənət Universitetində
elmi-pedaqoji işə
həsr etmiş, 16 il burada “Ədəbiyyat
və dillər” kafedrasına rəhbərlik
etmiş professor Nizaməddin
Şəmsizadə qloballaşma
dövrünün bədii
(və ümumən!)
təhsil prosesini necə dəyərləndirərdi?
– Bədii təhsil maarifçiliyin çox önəmli və əsas bir istiqamətidir.
Böyük tənqidçi V.Belinski
yazırdı ki, bütün sənət növlərinin əsasında
bədii ədəbiyyat
dayanır. Müasir bədii
təhsil də belədir. Hazırda ADMİU-da bədii
təhsilin nəzəri
problemlərinə maraq
güclənib. Məsələn, Universitetdə filologiya üzrə yeddi elmlər doktoru, professor-iki dram nəzəriyyəsiçisi,
iki türkoloq, bir Füzulişünas, bir Cabbarlışünas,
bir nəzəriyyəçi
ədəbiyatşünas çalışır.
Onlar hərəsi öz sahələrində ölkənin
görkəmli alimləridir.
Bədii təhsil çətin sahədir. Görkəmli aktyor, künoşünas,
rəssam, teatrşünas,
rejissor öz sənətini öyrətmək
üçün həm
də peşəkar pedaqoq olmalıdır.
Həm yaradıcı müəllimin,
həm də yaradıcı tələbənin
özünəməxsus mühiti,
özəl aləmləri
var. Onları həm də təhsil konsepsiyasının tələbinə
uyğun ortaq məxrəcə gətirmək,
vahid bir məcraya salmaq, həm də yaradıcılıq azadlığına
pərvəriş vermək
olduqca çətindir.
– 2004-cü ildə 50 illiyiniz təntənə ilə qeyd olundu. Ötən on ildə hansı dəyişikliklər baş verib? 60 illik yubileyiniz olacaqmı?
– Ötən on ildə xeyli qocalmışam. Gur saçlarım seyrəlib. Üçüncü qızıma və dördüncü övladım – oğlum Fəridə toy etmişəm. Böyük qızım Fidan Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv qəbul olunub, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi alıb. Üç nəvəm dünyaya gəlib. Üç cildlik “Seçilmiş əsərlər”im, 10 kitabım çap olunub. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı Laureatı adına layiq görülmüşəm. Amma bu müddətdə haqsızlığa da məruz qalmışam və bu on ildə heç nəyə təəccüb etməməyi öyrəndim.
2014-cü ildə “Səma” şeirlər, “Sonuncu daxma” hekayələr və esselər, “Müdriklər bunları deməyib” bədii kitablarım, “Həyatımla bağlı adamlar” toplusu, “Nizaməddin Şəmsizadə” (biblioqrafiya), “İstorizm v Azerbaydjanskom literaturavedenii” kitablarım çap olunub. Yubileyimin olub-olmayacağı isə təkcə məndən asılı deyil, onu zaman göstərəcək. Kişi üçün Qarabağsız və vəzifəsiz yubiley keçirmək heç də asan deyil…
– Şəxsiyyətinizdə cəmləşən məziyyətlər necə formalaşıb? İstedadınızın üzə çıxmasında və bu səviyyəyə gəlib çatmağınızda daha çox hansı qüvvənin təsiri olub?
– İstedad kimi, şəxsiyyət də Allah vergisidir. Məni Qubanın gözəlliyi və anam Hənifənin sərt təbiəti yetişdirib. Bizim ailə milli və dini əxlaq qanunları ilə yaşayıb. İnsana cəsarət onun əxlaq və şəxsiyyət bütövlüyündən gəlir. Atam Şəmsəddin deyərdi ki, özgə çörəyi ilə böyüyən oğuldan kişi çıxmaz. Mən dünyaya xeyirxahlıq etmək üçün gəlmişəm. Allah əmanəti olan ruhumun evini-qəlbimi heç bir nəfsə, tamaha qurban verməmişəm. Heç kim mənə, nəyin bahasına olursa olsun, istəmədiyim iş gördürə bilməz.
Mən heç nədən və heç kimdən qorxmuram. Çünkü bilirəm ki, bütün qorxuların sonunda ölüm dayanır. Adətən deyərlər ki, mən Allahdan başqa heç nədən qorxmuram. Mən Allahdan da qorxmuram. Çünkü Allahı sevirəm. İnsan sevdiyi varlıqdan qorxa bilməz. Əgər qorxursa, onu sevə bilməz. Ehtiras, elm və cəsarət kişinin qalibiyyət bayrağıdır.
– Ailəniz, dostlarınız və estetik maraqlarınız haqqında da bilgi vermənizi istərdim. Hobbiniz varmı?
– Ailəm iftixarımdır. Üç qızım, bir oğlum var. Böyük qızım Fidan yazıçı və mənim yolumun davamçısıdır. Günel ingilis dili müəlliməsi, Ayfər kulturoloq, Fərid iqtisadçı-maliyyəçidir. Beş oğlan, bir qız nəvəm var.
Son illər dost itkisinin ağrıları ilə yaşayıram. İnsanlar yaman xarab olub. Mən çox məşğul adamam. Kimsə mənə zəng vuranda “vaxtım və pulum yoxdur” deyirəm. Problemim tükənməz, vaxtım az, yaşım çoxdur. Şeirlərimdən birində “Alimin peşəsi, pul əndişəsi” misrası var. Heç vaxt hobbim olmayıb. Yazıb-yaratmaqdan, yeyib-içməkdən zövq alıram. Həm bir oxucu, həm də tənqidçi kimi Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərindən Füzuli və Sabiri sevirəm. Dünya məni darıxdıranda Füzuli sözünün ətəyinə baş qoyuram, dünya mənə iyrənc görünəndə “Hophopnamə”ni açıram. Lev Tolstoy və Dostoyevskiyə pərəstiş edirəm. Müasir yazıçıların əksəriyyəti dostlarımdı... Şairlərdən Mikayıl Müşfiqi, Əli Kərimi və Ramiz Rövşəni oxuyuram. Bu müəlliflərin əsərlərinin ritmi mənim qəlbimin döyüntüsünə uyğun gəlir.
Mənim həyatda ən yaxın dostum, sevgilim SÖZdür. Mən SÖZlə söhbət edirəm. Çünki bədii SÖZ səmimiyyətdən doğulur. Söz yazan və sözü yozan adam çox xoşbəxtdir. SÖZ həm də zikr, insanı Allaha aparan ən qüdrətli vasitədir.
-Mən də sizə bu yolda Allaha yaxın, Sözə həmdəm olmağı və müdriklik səlahiyyətinə, bütöv Azərbaycana qovuşmağı diləyirəm. Allah heç bir kişiyə Qarabağsız yubiley keçirmək çarəsizliyi yaşatmasın…
Müsahibəni təqdim etdi:
Cabir Albantürk
Təzadlar.- 2014.- 29 noyabr.- S.6.