Şair və alim Famil Mehdini xatırlayarkən...

...Famil Mehdi haqqında yazı yazmaq, fikir söyləmək mənim üçün asan olmadı. Çoxları haqqında, onların keçdikləri yol haqqında, yaradıcılıqları haqqında, şeirlərinin təhlili haqqında yazılarım yetirincədir, amma hamısı deyil. Bəzən bir oturuma müəyyən bir mövzunu tezliklə başa çatdıra bilmişəm. Famil müəllimi tanıdığımdan, onun haqqında xeyli məlumatlı olduğumdan bu mövzunun da asan başa gələcəyi düşüncəsində idim.

İstənilən yazıya məsuliyyətli olduğumdan araşdırma aparmaq qərarına gəldim. Düzü həm də milli qeyrətli kişiləri xoşladığımdan, məsuliyyət hissini də unutmadım. Araşdırmalarımın yekunu belədir ki, şair və alim, vətənsevər Famil Mehdi haqqında, onun yaradıçılığı haqqında, “dava-dalaşları” və düşüncələri haqqında bir deyil, bir neçə elmi kitab yazmaq mənim üçün heç də çətin olmaz. Hətta beynimdə mövzuları qruplaşdırmışam da. Amma bu yazımda elə bir məqsəd qarşımda qoymadığımdan, “Gördüklərim-Götürdüklərim” adlı əsərimdəki qaydaya sadiq qalmağa üstünlük verdim. Tanrı ömür verərsə, şərait yaranarsa, ilk olaraq Famil müəllimin Qarabağ dərdinə, yaradıcılığının təhlilinə hansı bir həcmdəsə kitab həsr etmək fikrindəyəm.

İndi isə ilk tanışlıqdan başlamaq istəyirəm. Belə ki, 1960-cı illərin əvvəlləri idi. Əslən Borçalıdan olan Eldar adlı bir tələbə yoldaşım məni bir neçə nəfərlə özünün yaşadığı məkana dəvət etmişdi. Evlərindən xeyli ürəyi istəyənləri gətirmişdi və bizi də qonaq etmək istəyirdi. Mən oraya çatanda qızğın iş gedirdi, səs-küy çox idi, televizor işləsə də, ona qulaq asan yox idi. Birdən “balet” elədiyim Arif Babayevi gördüm və diqqətimi ona zillədim. Arifin oxuması məni tutdu və sözlərdə mənim üçün yeni idi. Həmin illərdə bizlər indiki cavanlar qədər bilmirdik. Ayağa qalxıb yoldaşlara bildirdim ki, gedib Arifi tapmaq istəyirəm.

Onlar gülüşsələr də, mən dediyimdən dönmədim. Həm də heç kim məni başa salmadı ki, bu televizordu, Arifi haradan tapacaqsan?! Bu barədə Xalq artisti, dəyərli xanəndəmiz Arif Babayev haqqında yazdığım yazımda ətraflı söhbət açdığımdan onları təkrar etmək niyyətində deyiləm. Qısası, məclisi tərk edib telestudiyaya getdim, çox çətinliklə Arif Babayevi tapdım, onunla tanış oldum, muğama məndə olan həvəsin tarixindən danışdım və nəhayət şerin müəllifi ilə maraqlandım.

O, mənə Famil Mehdi və onun iş yeri haqqında izahat verdi. Onunla xudahafizləşib Famil Mehdini aramağa yollandım və gəlib onu iş yerində tapdım, uzun-uzadı söhbətdən sonra onun mənə qarşı marağı ciddiləşdi. Beləliklə hərdən-hərdən onun iş yerinə gedər, qəzetlərdən oxuduğum şeirlərindən söz salar, hal-əhval tutub ondan ayrılardım. Sonralar bəzi ədəbi və digər toplantılarda da dəfələrlə görüşmüşük. Mən yaşca kiçik olduğundan Famil müəllim mənə o qədər də “bənd” olmazdı. Lakin salam-kamalı “şirin” idi. Sonralar məni Moskvaya oxumağa göndərdilər, oradan da əsgərliyə getdiyimdən, onunla xeyli müddət görüşümüz olmadı.

Az-SSR Elmlər Akademiyasında 1970-ci ildən işə başlayandan sonra isə görüşlərimiz “bərpa” olundu və Universitetlə Akademiya bir məhəllədə olduğundan təsadüfi görüşlər də olurdu.

Hamının bildiyi kimi Xalq hərəkatı Akademiya ilə bəzi Universitet ziyalılarının açıqdan-açığa fikir söyləməsi ilə başlamışdır. Artıq erməni Aqambekyanın, Zori Balayanın fəaliyyətləri başlamışdı, Laçında dartışmalar gedirdi, rus ordusu Laçında otursa da, ermənilərə yardım göstərməkdə davam edirdi, Qərbi Azərbaycandan azərbaycanlılar axınının başlanğıcı idi. Bakıda bir qrup laçınlı ziyalılarla birlikdə “Laçın” xeyriyyə cəmiyyətini Respublikada birinci olaraq yaratmışdıq və hərdən-hərdən Laçın insanları ilə görüşür, xırda-para yardımlar edirdik. Qərbi Azərbaycanlıların faciəsi isə bizə Laçını da unutdurmuşdu.

Bakıda bacardığımız qədər onlara kömək və yardımlar edir, bəzi boş evlərə yerləşdirirdik. İnsanlar artıq dözə bilmir, bu işləri görə-görə ağlayır, hökuməti qınayırdılar, partiyanı tənqid atəşinə tuturdular. İnsanlar evlərində, işlərində sakitçilik tapa bilmir, Akademiyanın, Universitetin, Mərkəzi Komitənin qarşısına taplaşır, ağır hisslər keçirirdilər.

İnsan həyatda başqalarından hər hansı bir əlaməti ilə seçilir. İstər pis olsun, istərsə də yaxşı. Famil Mehdinin uşaqlıq illəri o qədər də ürəkaçan olmayıb, ailə ağır günlər yaşayıb. Amma hər şey üzüağlıqla sonlanıb. Onu formalaşdıran ailə mühiti iqtisadi və mənəvi çətinliklərlə çox üzləşsə də, mərdlik, ağayanaqlıq, kişilik bütün çətinliklərə tap gətirib, həyat imtahanından əla alıb.

Onun seçilib-sayılan dəqiqələri “Düymə” adlı şeirinin BDU-nun ikinci kursunda oxuyarkən “Azərbaycan pioneri” qəzetində çap olunması ilə başlayıb. Çox keçmədən “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində işıq üzü görən “Ana” şeiri Famil Mehdini həqiqətən seçilənlər siyahısına salıb.

Həyat elə gətirmişdir ki, Famil Mehdi tələbəlik illərində Universitetdə keçirilən görüşlərdə və müzakirələrdə bir çox dahi şair, yazıçı və alimlərlə görüşmüş, onları dinləmiş, xoş dəqiqələr keçirmişdir. Burada Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Məmməd Rahim, Süleyman Rəhimov, Əli Vəliyev, İlyas Əfəndiyev, Nazim Hikmət, Aleksandr Fadeyev, Mirzə Tursunzadə və digərlərinin həm dinləyicisi olmuş və həm də təmas anlarını yaşamışdır.

1955-ci ildə Famil Mehdinin şerinin “Gəncliyin səsi” toplumuna düşməsi isə ona uçmağa qanad bəxş etmişdir. Onun şeirlərinin müntəzəm olaraq qəzet və jurnallarda nəşri xoş sədaların səslənməsinə səbəb olur, tezliklə “Gənclik eşqi” poeması “Azərbaycan” jurnalında dərc olunur. Onun ardınca Famil Mehdinin “Səni gözləyirəm” polması mətbuatda özünə yer alır.

Həmin dövrün ziyalılarına məlum olduğu kimi şəxsiyyətə pərəstişin təndiqindən sonra Azərbaycan cəmiyyətində də, dərindən nəfəs alma” hiss olunmağa başladı. Bu mövzuya Rəsul Rzadan sonra Famil Mehdi öz münasibətini “Ala dana”, “Qızıl gül olmayaydı” və “Ömür təzələnir” poeması ilə real faktlara söykənən fikirlərini gəncdə olsa açıqlaya bilmişdir. Bu poema da “Azərbaycan” jurnalında çap olunur. Poemanı dinləyən Mehdi Hüseyin hətta gənc Familə məktub da ünvanlayır, onu təbrik edir. Həmin məqamdan sonra Mehdi Hüseyin Famil Mehdinin bir neçə şeirini Moskvaya - “Drujba narodov” jurnalına göndərir. Az müddətdən sonra Famil Mehdi rus şairi Yaroslav Smelyakovdan aldığı teleqramda deyilirdi: “Təbrik edirəm, şeirləriniz bəyənildi. Vladimir Sokolovun tərcüməsində jurnalımızın 4-cü sayında dərc ediləcəkdir.” Bu yaradıcı insan üçün böyük müvəffəqiyyət idi.

Famil Mehdinin ilk şeirlər kitabı olan “Sevəndən bəri” kiçik həcmli kitabı 1960-cı ildə nəşr edilmişdir. Bu kitaba yaşıl işıq yandıranlar isə Mirvarid Dilbazi, Mikayıl Rzaquluzadə və Hacı Hacıyevin xoş məramlı çıxışları və rəyləri olmuşdur. Onun ardınca Famil Mehdinin “Sadə sətirlər” kitabı 1961-ci ildə, “Mənim ulduzlarım” kitabı 1964-cü ildə, “Ünvanım dəyişir” kitabı 1966-cı ildə, “Ömürdən səhifələr” kitabı 1970-ci ildə, “Qarabağ şikəstəsi” kitabı 1970-ci ildə, “Prostıye Stroki” kitabı Moskvada 1972-ci ildə, “İllər və talelər” kitabı 1974-cü ildə, “İnsan unudulmur” kitabı 1976-ci ildə, “Səni gözləyirəm” kitabı 1978-ci ildə, “Anam elə bilir” kitabı 1979-cu ildə, “Sedmoy kontinent” kitabı Moskvada 1979-cü ildə, “Təbriz xalısı” kitabı 1981-ci ildə, “Ömür keçir, gün keçir” kitabı 1983-cü ildə, “Borc” kitabı 1984-cü ildə, “Çelovek ne zabıt” kitabı Moskvada 1984-cü ildə, “Əyilmə dünyam” kitabı 1985-ci ildə, “Poisk istinı” kitabı 1987-ci ildə, “Seçilmiş əsərlər” kitabı 1989-cu ildə “Əllindən sonra” kitabı 1993-cü illərdə nəşr edilmişdir. Təbii ki, Famil Mehdinin işıq üzü görmüş digər kitabları, poemaları və ayrı-ayrı şeirləri də mövcuddur. Adları çəkilən və çəkilməyən Famil Mehdi yaradıcılığı öz oxucularına heç də asanlıqla çatdırılmamışdır.

Bu yolda Famil Mehdi zəhməti, gərilmiş əsəbləri, əzab-əziyyətləri çox təəssüflər ki, həddindən ziyadə olmuşdur. Amma o, götürdüyü yoldan sapmamışdır, çünki bu yolun doğruluğuna inam Famil Mehdidə yüksək idi. Düz söz sahibi Famil Mehdi bu qədər kitabların müqabilində heç bir təltifə təqdim edilməyib. Hər dövrün öz çatışmamazlıqları var. Tələb olunur ki, Tanrının verdiyi istedadını, qabiliyyətini şərəfsizin birinə yalandan da olsa töhvə edəsən. Deyirlər “doğru yalanı kəsir”. Şəxsən mənim özüm də buna şahid ola bilməmişəm. Bu dünyada riyakar həmişə öndə olub, istədiyinə də nail olub. Baxmayaraq ki, o, özü yazdığına özü də inanmayıb, məddahlıq etdiyini əvvəlcədən şüurlu olaraq qəbul edib. Bu mövzuda Famil Mehdinin yazıları çox olub və onlardan bir nümunə göstərmək istərdim.

Nə yaxşı mükafat almadım, Allah!

Mükafat alanlar susur, lallaşır.

Mükafat alanlar liberallaşır,

Qəfil ürəklərin odumu sönür,

Mükafat alanlar quzuya dönür.

Yamandır, insanın quzulaşması

Özündən qaçması, uzaqlaşması.

Bütün çətinliklərə, gərginliklərə, ədalətsizliklərə baxmayaraq 1984-cü ildə Famil Mehdinin 50 yaşı tamam olarkən onun haqqında xeyli qəzetlər xoş fikirlər yazıblar, şeirlərindən nümunələr göstəriblər. Şairin öz etirafına görə bu yazılar yuxarılara xoş olmayıb və bəzi müəllifləri, qəzetçiləri cəzalandırmaqdan da usanmayıblar. Şair, yazıçı, alim yazıları və araşdırmaları müstəqil olmalıdır, həqiqəti əks etdirməlidir, milli-mənəviyyata, millətə, təmsil olunduğu xalqa xidmət etməlidir. Bu yolda fərd deyil, bəşəri və milli təəssübkeşlik öndə olmalıdır.

Bu fikrə ən münasib olanı elə Famil Mehdinin özüdür. O, yazır: “Ümumiyyətlə uzun illərin həyat təcrübəsindən belə bir qəti qənaətə gəlmişəm - həyatda yaltaqlara, ikiüzlülərə, simasızlara, satqınlara, nadanlara, dələduzlara, yerlipərəstlərə, dəstəbazlara, rüşvətxorlara qarşı mübarizə aparmaq çətindir, bəlkə də heç mümkün deyildir. Belələri çox qüvvətli olur. Dərhal müdafiəçiləri tapılır. Yazıq düzlər və təmizlər. mübarizədə həmişə tək qalırlar. Bir çox halda hələ borclu da çıxarırlar.

Bunların içərisində ən qorxulusu və dəhşətlisi yerlipərəstlikdir. Mən qəti əminəm ki, Azərbaycanı nə erməni basqını, nə rus təcavüzü, nə qeyri hücum yıxa bilməz. Onu yıxsa ancaq və ancaq Azərbaycana məxsus xüsusi yerlipərəstlik yıxacaqdır. Əgər Azərbaycan müstəqil bir dövlət kimi yaşamaq istəyirsə bu xəstəlikdən birdəfəlik təmizlənməyə çalışmalıdır.

Həyatda rast gəldiyim ən böyük həqiqət Molla Pənah Vaqifin vaxtıilə gəldiyi nəticə ilə eynidir:

“Mən cahan mülkündə mütləq doğru halət görmədim!”

Bu sözləri bu gün iri hərflərlə yazıb altından da imza atıram!

Bu istiqamətdə də böyük şair və alim Famil Mehdinin nəzm yazıları mövcuddur.

Bəzən biri dəli dedi bir ağıllıya,

Hamı dönüb dəli dedi qəlbi dağlıya.

Famil müəllim söylərdi ki, “bəzi məclislərdə mən də şeir demək fikrində olmuşam. Amma çəkinmişəm, düşünmüşəm ki, bir cür baxarlar, məni başa düşməzlər. Xüsusilə məclislərdə deyilən boğazdan yuxarı, yalan təriflər, məddahlıq əsəblərimi yerindən oynadıb. Bəzən isə dözməyib narazılığımı bildirmişəm, özümə “düşmən qazanmışam”. “Ancaq onun bu haqdadan şeiri vardır.

Bir qorxaq az qala pəhləvan olur,

Bir yaltaq az qala qəhrəman olur.

Ağsaqqal adlanır lovğanın biri,

Dargözün, xəbisin, darğanın biri.

Famil müəllim hər tanıdığı adama dost deməkdən çəkinərdi. Bu barədə onun öz ölçüləri, öz meyarları var idi. Bir dəfə adını demək istəmədiyim bir nəfər onun iş yerinə gəlmişdi. Mən də təsadüfən orada idim. Gələn şəxsin Famil müəllimə işi düşmüşdü, hər iki kəlməsinin biri dostum, qardaşım idi. Famil müəllimdən könülsüz də olsa “hə” cavabını alan kimi otağı tərk edən bu adamdan sonra araya sükut çökdü, heç birimiz dillənmədik. Mən sakitcə Xudafizləşib getmək istəyəndə, o, “gördün də..” dedi.

Məlum oldu ki, bu adamın “təbi” heç də Famil müəllimə xoş deyil. Sözarası olsa da, deyim ki, Famil müəllim şəxsi münasibətlərindən asılı olmayaraq ona olan müraciətlərə “yox” deməyi də xoşlamazdı. O, sözünü davam etdi, “mən həyatda “dost” sözünü son dərəcə xəsisliklə işlədirəm, ölçüb-biçməyi vacib sayıram” - dedi. Famil müəllim ayrı-ayrı fərdlərdən deyil ümumilikdən danışırdı, dəyər verirdi. “Tarix boyu qanımıza yerikləyən erməni də, qanlı süngüsü ilə bizə “azadlıq” gətirən rus da bizə “dost” oldu, sonralar “qardaşa” çevrildilər. dostluq pərdəsi altında nələr görürdük? Doğma ana dilimizin əlimizdən alınması, sərvətlərimizin daşınıb aparılması, qanı-qanımızdan, canı-canımızdan olan qardaşlarımızla aramızda tikanlı məftillərdən sərhəd çəkilməsi. Şəhərlərdə ən gözəl mənzillərin, ən hörmətli vəzifələrin əlimizdən alınması, ağsaqqallarımızın, ağbirçəklərimizin məscidlərə həsrət qalması, bu dostluğa, qardaşlığa şübhə ilə baxanların ömürlük Sibirə sürgün edilməsi və ya güllələnməsi, Novruz bayramımızın, gözəl adət-ənənələrimizin, din-imanımızın əldən getməsi və yüzlərlə belə missallar göstərmək mümkündür.” Həqiqətən ən böyük, müqəddəs mənəvi keyfiyyət olan dostluq da uzun illər yalan, elmi əsası olmayan bayağı siyasət üzərində qərar tutmuşdur. Famil müəllim haqlıdır. Azərbaycanda uzun illər elə vəzifələr vardı ki, onu yalnız ruslar, ermənilər, yaxud yəhudilər tutmalı idilər.

(Davamı var)

Ziyadxan Nəbibəyli

Yazıçı-publisist, t.e.d professor

Qarabağ Müharibəsi Veteranı

Təzadlar.- 2014.- 18 sentyabr.- S.12.