11-ci Qızıl Ordunu Azərbaycana kim gətirdi?

N.Nərimanov Leninə yazdığı məktubunda 31 mart hadisələrini “milli qırğın” adlandıraraq, siyasi, hüquqi qiymət verıb

Tarixin ağır sınaqlarını dəf edib, Azərbaycanın bir ölkə kimi mövcud olmasında önəmli rol oynamış siyasətçilər sırasında Nəriman Nərimanovun adını çəkmək Azərbaycanı ürəkdən sevən hər bir vicdan sahibi olan Azərbaycan övladının vətandaşlıq borcudur...

N.Nərimanov istər yazıçı-publisist kimi, istər Azərbaycan xalqının maariflənməsi yolunda sərf etdiyi dəyərli və gərgin zəhməti ilə, istərsə də ölkənin ağır ictimai-siyasi dönəmlərində əvəzsiz ictimai-siyasi fəaliyyətlərinə görə Azərbaycanın yaxın tarixinin parlaq səhifələrində özünə danılmaz və əbədi yer tutmuş, ölməzlik qazanmış böyuk şəxsiyyətlərdən olmuşdur.

O, ictimai-siyasi fəaliyyətə Odessada, tələbəlik illərində inqilabi hərəkata qoşulmaqla başlamışdır. İctimai-siyasi istedad və bacarığını bütün dolğunluğu ilə ağır tarixi sınaqlara sinə gərərək, Azərbaycanın öz bütövlüyünü qoruyub-saxlamasına və ictimai-siyası qarşıdurmaları cəsarətlə dəf edib, ölkənin ayaqüstə mətanətlə dayanıb, bir ölkə kimi yaşaya bilməsi prinsipinə yönəltmişdi.

O dövr Azərbaycan üçün olduqca ağır xaricı və daxili sınaqlar, xaotik burulğanlar dövrü idi. Yeni hakimiyyətə gəlmiş Sovet Rusiyası özünü humanist bir dövlət kimi qələmə versə də, əslində işğalçılıq niyyətlərini, xalqları əzmək siyasətini dönmədən həyata keçirirdi. Həmin niyyətlərin təzahürü idi ki, postsovet məkanında yerləşən keçmiş sovet respublikalarını öz hakimıiyyəti altına alıb, hüquqi və siyasi cəhətdən tam mənası ilə özündən asılı hala salaraq, dünya ərazisinin altıda birini təşkil edən sovetlər imperiyasını yaratdı. Bununla kifayətlənməyib Qərbi Avropa dövlətlərini öz nüfuz dairəsi altına almaq xatirinə iradəsini müsəlman Şərqinə də qəbul etdirmək, onu sosializm quruculuğu yoluna yönəltmək üçün əlindən gələni əsirgəmədi. Əfqanıstanda, Türküstanda, İraqda, İranda, habelə Hindistanda sosializm quruculuğunu özünə dönülməz məslək yolu seçmiş, bir dövlət kimi nüfuzunu möhkəmləndirməyə can ataraq həmin dövlətləri də sosializim quruculuğuna cəlb etməyə hər vasitə ilə ciddi səylər göstərməyə başladı.

Sövet Rusiyası yeni qurulmuş bir dövlət olmasına baxmayaraq, 1-ci Dünya müharibəsi və Rusiyada gedən vətəndaş müharibəsı cəbhələrində böyük döyüş təcrübələri qazanmış peşəkar orduya malik idi. 28 may 1918-ci ildə müstəqilliyini elan edən ADR-sı milli Azərbaycan ordusunu yaratsa da, bu ordu Rusiyanın ordusunun qarşısında duruş gətirməyə qadir deyildi. AMC-tinın müttəfiqi Osmanlı dövləti 1-ci Dünya savaşında Rusiyaya məğlub olaraq öz qoşunlarını Azərbaycandan geri çəkdi. Bununla da cümhuriyyət ordusu güclü müttəfiqdən təcrid olundu.

28 aprel 1920-ci ildə Mikoyanın başçılıq etdiyi Bakı bolşeviklərinin dəvəti, xüsusilə, Əlheydər Qarayevin və Çingiz İldırımın canfəşanlığı ilə 11-ci Qırmızı Ordu Azərbaycana gəldi. Bəzi araşdırmaçılar Qırmızı Ordunu Bakıya Nəriman Nərimanovun müşayiət edərək gətirdiyini iddi etsələr də, bu iddiaların heç bir tarixi əsası yoxdur. Əsası olub-olmasa da, Qırmızı Ordunun Bakıya gəlməsi labüd idi. Bu labüdlük Sovet Rusiyasının doğurduğu işğalçılıq siyasətinin tərkib hissəsi idi. Qırmızı Ordu Bakıya yürüş edəndə Nərimanov Həştərxanda idi. O, 1920-ci il mayın 16-da Bakıya gəldi. Gəlişinin ilk günlərindən ordunun özbaşnalıqlarını görüb “Qırmızı Ordunun səlahiyyətlərinin azaldılması haqqında” direktiv imzaladı. Direktivə əsasən, Nərimanovun icazəsi olmadan ordunun Xüsusi Şöbəsi heç kimi güllələyə bilməzdi.

Moskva SSRİ imperiyasını yaratmaq siyasətini gerçəkləşdirərkən Azərbaycanı “Muxtar Vilayət” kimi Rusiyanın tərkibinə daxil etmək məqsədini güdürdü. N.Nərimanovun cəsarətli və inadkar səyi nəticəsində Azərbaycanın müstəqil respublika statusu ilə SSRİ-yə daxil olması baş tutdu.

1920-ci ilin yayında Orconikidze MK-da belə bir məsələ qaldırmışdı: “Azərbaycan Respublikası müstəqilmi yaşamalı, yaxud Sovet Rusiyasının tərkibinəmi daxil olmalıdır?”

MK üzvləri - Əlheydər Qarayev və Mirzə Davud Hüseynov belə bir fikir irəli sürdülər ki, bizə heç bir müstəqillik lazım deyil, biz Azərbaycanı Rusiyanın tərkib hıssəsı kimi Rusiyaya birləşdirməliyik.

Nəriman Nərimanovun fikri isə qəti və dəyişməz idi: “Azərbaycan Pespublikası müstəqil olmalıdır”.

1918-ci il may ayının 27-də Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası tərəfindən Azərbaycan Demokratk Respublikası bəyan edildi. Fətəli Xan Xoyskinin imzaladığı saziş əsasında İrəvan şəhəri və İrəvan quberniyasının əraziləri ermənilərə güzəştə gedildikdən sonra, 1918-ci il mayın 28-də müstəqilliyini elan edən Azərbaycan Cümhuriyyətinin ərazisi 99908,86 kv.km sahəni əhatə edirdi. 13983,1 kv.km ərazi isə “mübahisəli” ərazi kimi qəbul olunaraq danışıqlar prosesində öz həllini tapması nəzərdə tutulacaq ərazi kimi qeydə alınmışdı. Ermənistana güzəştə gedilən İrəvan quberniyasının 8913,17 kv.km ərazisınə Yeni Bəyaizıd, İrəvan qəzasının 3/5-i, Eçmiədzin qəzasının 1/4-i, Aleksandropol qəzasının 1/4-i də daxil edildi. Edilən güzəştlərdən sonra ermənilər Azərbaycanın Naxçıvan, Zəngəzur, Qarabağ ərazilərinin Ermənistana birləşdirilməsı iddiası ilə çıxışlarını davam etdirirdilər.

Azərbaycanın tarixi torpaqları günbəgün artan sürətlə parçalanmağa məruz qoyulmuşdu. İrəvan quberniyası və neçə qəzalar, Borçalı mahalında Lori və onun ətrafları respulika statusu alması üçün Ermənistana, ətrafları da daxil olmaqla Dərbənd şəhəri Rusiyaya, Borçalı, Qarayazı, Sıqnax mahalları Gürcüstanın tərkibinə verildi.

1918-1920-ci illərdə iddialarına nail ola bilməyən Ermənistan Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonra bolşeviklərin himayədarlığı altında yeni ərazilərə yiyələnməyə nail oldular.

1920-ci il aprelin 28-də Zəngəzurun böyük hissəsi erməni qüvvələrinin nəzarəti altında idi. Eləcə də Qarabağın dağlıq hissəsinə ermənilərin hücumları davam edirdi.

N.Nərimanovun sədri olduğu Azərbaycan SSR-in Müvəqqəti İnqilab Komitəsi 1920-ci il 30 apreldə Ermənistana nota vedi. Notada Ermənistanın öz qoşunlarını Zəngəzur və Qarabağdan çıxarılması tələb olunurdu. Rusiya Ermənistana respublika statusu vermək və sovetləşdirmək üçün Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsinin ona veriləcəyini vəd etdi. Mikoyan Leninə yazırdı ki, Zəngəzurun ermənilərə verilməsi erməni xalqının Sovet hakimiyyətinə inamını artıra bilər. Zaqafqaziya üzrə fövqəladə və səlahiyyətli şəxs Orconikidze də bu işə tam dəstək verirdi. Rusiyanın xarici işlər naziri Çiçerin 1920-ci ilin iyun ayında Orconikidzeyə yazırdı ki, Ermənistanla kompromisə girmək lazımdır.

1920-ci il 10 avqustda Rusiya K(b)P-nın Qafqaz Bürosu Azərbaycanın bolşevik rəhbərliyinin razılığı olmadan Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz bölgəsini Ermənistana vermək barədə qərar çıxartdı. Qarabağ və Zəngəzur isə Azərbaycanla Ermənistan arasında “mübahisəli” ərazi elan olundu. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri N.Nərimanov bu qərara qarşı çıxaraq Leninə məktub yazdı. Nərimanov yazırdı ki, mərkəzin çıxardığı qərar Azərbaycan əhalısı arasında Rusiyaya və Sovet hökumətinə inamı sarsıda bilər: “Zəngəzurun və Qarabağın neytrallaşdırılması və yaxud daşnaklara verilməsi xəyanət sayılacaqdır. Müsəlman kütlələr Sovet hakimiyyətinin Azərbacanın ərazi bütövlüyünü qorumamasını satqınlıq, ermənipərəstlik, yaxud Sovet hakimiyyətinin zəifliyi hesab eəcəkdir.”

Lakin bu etirazın faktiki nəticəsi olmadı. Azərbaycanın sovet rəhbərliyindəki ermənilər və ermənipərəst ünsürlər güclü qüvvəyə malik idilər. Zəngəzurun Ermənistana verilməsi 1920-ci il noyabrın 30-da keçirilən, tərkibinin əksəriyyətini; Q.Orconikidze, Sarkis Ter-Danilyan, Y.Stasova, Q.Kaminski, Ə.Qarayev, M.Hüseynov (Mirzoyanın ən yaxın dostu) kimi erməni və ermənipərəst ünsürlər təşkil edən AK(b)P MK-nın Siyasi və Təşkilat Bürosunun birgə qəbul etdiyi qərarla qüvvəyə mindi.

N.Nərimanovun etirazlarının nəticəsi idi ki, Zəngəzurun Ermənistana verilməsi rəsmən elan edilsə də, qəzanın Ermənistanın idarəsinə keçməsi uzun müddət ləngidilmişdi. AK(b)P-nın Siyasi və Təşkilat Bürosunun 1921-ci il 12 yanvar tarixli iclasında: “Zəngəzurun müsəlman hissəsinin inzibati cəhətdən təşkili haqqında qərar çıxarıldı. Zəngəzur Qərbi və Şərqi olaraq iki hissəyə bölündü. Nəticədə, Zəngəzurun 47% Azərbaycana qaytarıldı”.

Ermənistan, yuxarı Qarabağ haqqında iddialarını hər vəchlə reallaşdırmağa çalışırdı. 1921-ci il iyunun 19-da Ermənistanın MİK-nin bəyanatı ilə Dağlıq Qarabağ Ermənistanın “ayrılmaz tərkib hissəsi” elan olundu. 1921-ci il iyunun 27-də AK(b)P MK-nın Siyasi və Təşkilat Bürosunun birgə iclasında Ermənistanın Yuxarı Qarabağ iddiası rədd edildi. RK(b)P-nın Qafqaz Bürosu1921-ci il 4 iyul tarixli plenumunda Dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsi haqqında qərar çıxardı. Nərimanov bu qərara qəti etiraz etdi və Moskvanı istefa ilə hədələdi. Moskvanın sosialist inqilabını Şərqə doğru genişləndirmək siyasətinə, Şərq xalqları arasında görkəmli şəxsiyyət kimi yüksək nüfuza malik N.Nərimanov kimi siyasi xadimin istefası Moskvanın sosializmi Şərqə doğru genişləndirmək siyasətinə ağır zərbə ola bilərdi.

N.Nərimanovun etirazını nəzərə alaraq 1921-ci il iyul ayının 5-də plenum Dağlıq Qarabağa geniş “Vilayət Muxtariyyəti” statusu vermək şərtilə Azərbaycan SSR-in tərkibində saxlamaq haqqında yeni qərar verdi. N.Nərimanov bu qərara qarşı çıxdı və bütün imkanlarını səfərbər edərək mübarizəyə qalıxdı. Bu səbəbdən qərarın icrası 2 il gecikdi. Nərimanovu Moskvaya vəzifəyə gətirdilər və Azərbaycandan uzaqlaşdırdılar.1923-cü ilin 7 dekabrında Azərbaycan MİK-si “Dağlıq Qarabağ haqqında dekret” verdi və Azərbaycan dövləti tərkibində, mərkəzi Şuşa olmaqla, Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayəti yaradıldı.

1917-ci ildə S.Şaumyanın rəhbərliyi altında bolşevik-daşnak qüvvələri Bakıda hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra türk-müsəlman milli qüvələrinə qarşı S. Şaumyanın rəhbərliyi ilə bolşevik-daşnak qüvvələrinin həyata keçirdiyi milli düşmənçilik siyasətinin qarşısını almağa N.Nərimanov var gücü ilə çalışmışdır. O, Azərbaycan əhalisinə qarşı 1918-ci il 31 mart soyqırımını dayandırmaq üçün S.Şaumyana və Caparidzeyə müraciət etmiş, onları müsəlman sosialistləri ilə danışıqlara dəvət etmişdir.

N.Nərimanov Leninə yazdığı məktubunda 31 mart hadisələrini “milli qırğın” adlandıraraq, siyasi, hüquqi qiymət verıb. Şaumyanı daşnak adlandıraraq kəskin tənqid edib və milli qırğının təşkilatçısı kimi ittihamlandırıb. 1918-ci il martın axırlarında yaradılmış Bakı şəhəri və rayonlarının İnqilabı Müdafiə Komitəsinin üzvü olan Nərimanov erməni milli hissələrinin ləğv edilməsi haqqında Komitənin göstərişini imzalamışdır.

Bu araşdırmalar Azərbaycanın nə qədər ağır və xaotik bir dövrün dəhşətləri ilə qarşı-qarşıya gəldiyinin faktiki təsdiqidir. Mən xəyalımda o günlərdəki Azərbaycanı üstünə hər tərəfdən yırtıcı dişlər qıcanan, vəhşi pəncələr uzanan, parçalanmağa məhkum, məsum bir quzuya bənzədirəm. İstər ərazi, istər əhalisinin sayı cəhətdən Zaqafqaziya respublikaları arasında böyüklüyünə görə birinci sırada dayanan Azərbaycanın yeni təşkil olunan SSRİ tərkibinə Bakı quberniyas kimi daxil olması təklifinin arxasında necə də qəddar, necə də dözülməz bir siyasi oyunbazlığın gizləndiyini, Azərbaycan kimi böyük bir ölkənin, bir xalqın hüqüqlarının ayaqlar altında tapdalanıb necə ağır fəlkətlərə sürükləndiyini təsəvvürə gətirdikcə, adamı dəhşət bürüyür. Əgər xalqın N.Nərimanov kimi oğulları dünyaya gəlib bu fəlakətlərə qarşı sinələrini sipər etməsə idilər, bəlkə də Azərbaycan böyüklüyündə bir ölkə parçalanıb yer üzündən silinmişdi. Yəqin ki, bu fikrimə irad tutanlar da tapılacaq. Millətin, xalqın yolunda ömrünü girov qoymuş, xalqin nəfəsi ilə nəfəs almış, xalqın düşmənlərinə, millətin satqınlarına qarşı əzmkarlıqla mübarizələrə qatlanmış, ömrünü, əhatəsini sarmış qaragüruhçu qüvvələrin xəyanətinə qurban vermiş bu böyük insanı ehtiramla anmaq Azərbaycanı sevən hər bir Azərbaycan vətəndaşının öz vicdanı qarşısında müqəddəs borcudur.

İsmayıl İlməzli

Təzadlar.- 2014.- 18 sentyabr.- S.13.