Məmməd Arazlı günlərin kitabəsi: “Ömürdən yarpaqlar”

Ustad Məmməd Arazın ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızının bu kitabı çox gizli mətləblərin açarıdır, bizim kim olduğumuzun güzgüsüdür...

“Təzadlar”ın ötən sayında xəbər verdiyimiz kimi, bu günlərdə ustad Məmməd Arazın həyat yoldaşı Gülxanım Fətəliqızının şairin həyatı ilə bağlı xatirələrindən bəhs edən “Ömürdən yarpaqlar” kitabını nəşr etdirib. Gülxanım Fətəli qızının Məmməd Araz ömründən bəhs edən “Ömürdən yarpaqlar” kitabının dərsini davam etdiririk:

(Əvvəli ötən saylarda)

29-30 sentyabr - Axşam televizorda “İnam” verilişi gedirdi. Dəqiq elmlər üzrə üç professor - Məmməd, Faiq, Tofiq “İnam”ın qonağı idilər. Suallardan biri belə idi:

- Hansı şairləri oxuyursunuz?

- Klassikləri, həm xarici, həm də özümüzünküləri. Müasir şairlərdən Məmməd Arazı, Musa Yaqubu...

Faiqin cavabı isə belə oldu:

- Puşkini oxuyuram, müasir şairlərdən Məmməd Arazı, ancaq və ancaq Məmməd Arazı.

Anarın Milli Məclisdəki çıxışına qulaq asırdım:

- Mingəçevir SES-in vəziyyəti təşviş doğurur, əgər bənd dağılarsa, 18 rayon su altında qalacaq...

Məmməd məzəli bir əhvalat danışdı:

- Bir dəfə İsi Məlikzadə ssenari yazıb kinostudiyanın direktoruna təqdim edir. Direktor da ümumi bir qayda olaraq üstünü yazıb oxumaq üçün verir baş redaktor olan Yusf Səmədoğluna. Bir müddət keçəndən sonra İsi Yusifdən soruşur:

- Yusif, əsərimi oxudun?

Hər dəfə soruşanda Yusif, “yox” deyib bir bəhanə gətirir. Bir neçə ay keçir, yenə də İsinin sualına Yusifin cavabı belə olur:

- Ay İsi, onsuz da İkar gəlir, dünya dağılacaq, neynirsən onu? İndi sənə də deyim, Mingəçevir gəlir, neyləyirsən gündəliyi?

2-4 oktyabr - Mahnı oxuyurlar... “Günəş sönər mən sönmərəm”

Ağ mübaliğədir, - dedim. Məmməd əlavə etdi:

- İbrahim Kəbirli yazmışdı:

- “Lenin günəşdi, günəş sönər, Lenin sönməz”

Əli Vəliyev oxuyub deyir:

- Yalan deyirsən, İbrahim, Lenin sönər, günəş qalar.

Birinci dəfə idi ki, Əli müəllimdən Lenin haqqında elə söz eşitmişdik.

Xeyir ola görəsən yenə nə olub, belə küy qalxıb küçədə?

- Yəqin İlyas Əfəndiyevin dəfni ilə əlaqədardır.

- Səmədin dəfnini lentə almışdlar. Neçə dəfə şagirdlərimə nümayiş etdirmişəm. Amma...

Səməd çox əvəzsiz istedad olub. Başdan ayağa şeir idi Səməd. Ancaq ruslar qabağımızı kəsmişdi. Dünyaya, dünya ədəbiyyatına birbaşa çıxa bilmirdik.

Rus şairləri - Tvardovski, İsakovski, Pasternak - bunların heç biri şüara getmədilər, şüar yazmadılar. Buna baxmayaraq Tvardovski ən gözəl Sovet şairi sayılırdı.

Şeirdə daşı tərifləyib mərmər də etmək olar, onu o qədər bəzəmək olar ki... sonra ayılıb görürlər ki, bu, daşdır. İndi xalqı aldatmaq mümkün deyildir, təbliğatla şairi sevdirmək olmur, ziyalılar ayıqdırlar, daşı mərmərdən seçirlər.

Şeirin nəfəsi böyükdür. Qədimdə İran orduları döyüşə hazırlaşarkən onlara Firdovsinin “Şahnamə”sindən parçalar oxunarmış. Bu yüksək poeziyanın ləngərindən vəcdə gələn hisslər sanki bütün ətraf mühiti, daşı-qayanı, suyu-torpağı əyninə geyib öz yurdunun müdafiəsinə qalxan əsgərin özünü qılınc kimi ovxarlarmış...

Bolşeviklər bunu bilirdi və şablon şeirlərə diqqəti artırırdı.

R.Rzanın ən yaxşı şeirləri Xruşşov dövründə yazıldı, nisbətən azad nəfəs verildi qələm sahiblərinə.

S.Vurğun “Şair, nə tez qocaldın” kimi əvəzsiz şeirini Stalin öləndən sonra yazdı.

Bizim nəslimizin nisbətən bəxti gətirdi, sözü açıq demək mümkün olan dövrə düşdü. Bayaq dediyim kimi Xruşşov rus şairlərinə nisbətən azadlıq vermişdi. Bu dövrdə Rusiyada Yevtuşenko, Bela Axmedulina, Andrey Voznesenki və bir sıra şairlər yetişdi.

Şerdən ucalıq umma dünyada,

Çünki Nizamiylə qurtardı o da...

Və ya

Məndə sığar iki cahan,

Mən bu cahana sığmazam...

Ya da

Bənzərəm bir qocaman dağa ki,

Dəryada durar...

Və s. bu kimi “şüarlarını” ədəbiyyatın üfüqündən asan nəhənglər mühitinə yeni söz gətirmək çətindir.

Nə yaxşı ki, çətindir. Bu çətinlik asanlığa gedən yollara ən yaxşı manedir.

Müasir ədəbiyyata dost-qohum, vəzifə, çəki məyarı ilə yanaşanda Nizamilər, Sabirlər də uduzur...

Doğulduğun torpağın üfüqlərindən boylanmaq, doğulduğun yerin qüruruna söykənib, doğulmadığın yerlərdə də bu torpağın şöhrətini ucaltmaq ancaq böyük istedadlara məxsusdur...

5 oktyabr - Axşamüstü dostumuz İsa və Rüstəm Behrudi Məmmədin görüşünə gəldilər. Söhbət əsnasında İsa üzünü Rüstəmə çevirdi:

- Rüstəm, bilirik yaxşı şairsən, həm də böyüklüyün ondadır ki, sən həmişə özünü Məmməd Arazın şagirdi, onu isə ustadım adlandırırsan. Cavan olsan da tanınırsan, şeir aləmində öz yerin var. 41 yaşıma qədər mən Bakı adlanan bir məkana qeydiyyata götürülməmişəm, ancaq mən fikirləşmişəm ki, bir Məmməd Araz dünyası var və həmin dünyada mənim xüsusi yerim, qeydiyyatım var.

Behrudi sözə qoşuldu və dahiləri üç qrupa ayırdı:

Rəzil olublar, sonsuz olublar, kasıb olublar. Məmməd əmi kasıblar qrupuna daxil olan dahilərdəndir. Nə yaxşı ki, Məmməd Araz var. O, Azərbaycan şeirində mizan tərəzidir. Məmməd Araz olan yerdə heç kim deyə bilməz ki, mən böyük şairəm. Məmmədin böyüklüyü bir də ondadır ki, sağlığında Məmməd Araz məktəbi yaranıb, Məmməd Araz məktəbi var. Məmməd əmi haqqında “Şeir Allaha oxunan duadır” başlığı ilə məqalə yazmışam. “Azərbaycan” qəzetinə verəcəyəm. Mən də kiçik adam deyiləm...

İsa dilləndi:

- Bir daha əlavə edirəm ki, yaxşı şairsən, ancaq Məmməd Arazın şagirdi olduğun üçün yaxşı şairsən, Məmməd Araz məktəbinin davamçısısan.

- Bəli, mən fəxr edirəm ki, Məmməd Araz məktəbinin şagirdiyəm.

6 oktyabr - Məmməd, Rüstəm Behrudi Sevaka millətçi deyil, dedi. Axı sən ayrı cür demişdin.

- Sevak o vaxtın Zori Balayanı idi. Elmi məqalələrlə çıxış edirdi. Rüstəm onu tanımadığı üçün elə deyir. Gör şeirində Sevak nə deyir:

Biz kiçiyik

Güllənin ucundakı qurğuşun kimi

kiçiyik.

Biz kiçiyik,

Palıd toxumu kimi kiçiyik...

Və sairə müqayisədən sonra gör necə deyir:

Biz kiçiyik,

Ətrafımızı yeyib böyüməliyik.

İzahata ehtiyac varmı? Millətçidi, yoxsa-yox?

Sevak erməni şairlərinin çoxunu bəyənməzdi. Varped, yəni ustad dedikləri Avateki də bəyənməzdi. Deyirdi, oxumamışam, eşitmişəm ki, sizdə də “ustadlaşmış” şairlər var. Tərcümə olunmaq istəmirdi, tərcümədən xoşu gəlmirdi. Deyirdi:

- Tərcümə olunanda elə bil məni soyundurublar, çılpaq qalmışam. Sağlığında şeirləri az çıxmışdı, ya da heç çıxmamışdı.

7 oktyabr - Mənim Əliağa Vahid haqqında yaxşı xatirələrim var, qismət olsa yazacağam.

- Bir yarımçıq yazın əlimə keçib. Yazmısan: “Mən Əlağa Vahidi görmüşdüm”. Onu gündəliyimə köçürmüşəm.

“Bu gün qürurla deyə bilərəm ki, mən Əlağa Vahidi görmüşdüm, həm də tanış olmuşdum.

1963-cü ildə məni Azərbaycan Dövlət nəşriyyatının bədii ədəbiyyat redaksiyasına müdir təyin etdilər. İşə girdiyim günün sabahısı şöbənin sifarişlər qovluğunu götürüb vərəqlərkən Vahidin şikayət ərizəsinə rast gəldim. Ərizə o zaman Az. MK-nın birinci katibi işləyən Vəli Axundova yazılmışdı. Ərizənin məzmunu təxminən yadımdadı; hətta bəzi detallarına qədər. Vahid yazırdı:

“Hörmətli Vəli Axundov yoldaş, mənim kitablarım anbarlar küncündə qalıb siçanlara yem olmur. Ancaq məni çap eləmirlər. Bir kitabın çapından ötrü illərlə nəşriyyatlara ayaq döyürəm. Hamısı yalan danışır, vəd verir. Kitabın çıxması haqda göstəriş vermənizi xahiş edirəm”.

Bu məqamda mərhum yazıçı Salam Qədirzadə redaksiyaya gəldi. Vahidin məktubunu ona oxudum. Məktub yazılan ünvana çatmamış, adi şikayət ərizəsi kimi müvafiq şöbədə qeydə alınıb baxılmaq üçün Mətbuat Komitəsinə göndərilmiş, İskəndərov yoldaş da baxmaq üçün Azərnəşrə, Azərnəşrin direktoru da “müəllifə” cavab vermək üçün dərkənarla şöbəyə göndərmiş və burada mürgüləmişdi.”

- Yazı tam deyil, nə üçünsə davam edə bilməmişəm.

Əliağa Vahid Səməd Vurğundan başqa heç bir şairi qəbul etməzdi. Bir dəfə özü mənə danışıb:

- Səməd Vurğunun yanına gedib qəzəlimi oxudum, axırıncı misranı belə bitirdim:

Vahidəm, xalqımın qəzəl şairi.

Səməd Vurğun tez əlavə etdi:

Məhəbbət şairi, gözəl şairi.

Sonra Litfondun müdirini çağırıb göstəriş verdi:

- Vahidə iki min manat pul ver.

Onda Səməd Vurğun Yazıçılar İttifaqının sədri idi. Vahid ona maddi yardım edəni unutmazdı.

Şöbədə olan işçilərə göstəriş verdim ki, Vahidi yanıma çağırsınlar. Salam Qədirzadə də orada idi. Söz verdi ki, mən çağıraram, gələr.

İki gün keçəndən sonra 12 yaşlı oğlu ilə gəldi:

- Burda Məmməd İbrahim kimdir?

- Mənəm, Vahid əmi, nə qədər əlyazmaların varsa gətir. 15 çap vərəqi həcmində bir kitabını çap edək.

- Vallah, inanmıram.

- İnan, Vahid əmi, inan, - dedim.

Üç-dörd gün keçəndən sonra Seyfəddin Dağlı da gəldi. Əliağa ilə qohum idilər. Seyfəddindən xahiş etdim ki, Vahidə kömək etsin kitabını çap edək. Adil müəllimlə də razılaşmışdım, yaxşı olar demişdi. Beləliklə, 64-cü ildə kitabını çap etdik, çox razılıq etdi.

Mənə həmişə Mamet deyərdi. Qaqraya istirahətə getməyə hazırlaşdığım vaxtlar idi. Arada çıxıb bağdakı kafedə ayaqüstü yemək yeyərdim. Gördüm ki, Vahid ayaq üstə dura bilmir. Bufetçidən soruşdum ki, Vahid nə yeyib pulunu verim:

- 100 qram konyak - cavabını verdi.

Pulunu verib Vahidə yaxınlaşdım:

- Vahid əmi, nə yeyirsən?

- Mamet, aşağa düşək, hərəmiz bir piti yeyək.

Getdik, nə içirsən, Vahid əmi - soruşdum.

- Hərəmiz 200 vuraq, - cavabını verdi.

Gətirdilər, elə bu vaxt uzun əlləri olan bir kişi bizə yaxınlaşdı. Vahidlə görüşdülər.

- Bu kişini tanıyırsanmı? - soruşdu.

- Yox, cavabını verdim.

- Bu kişi Seyid Şuşinskidir.

İçmək təklif etdim, Seyid içmədi. Söylədim ki, mən işə qayıtmalıyam, gəl sizi hara lazımsa aparım.

- Mamet, sən get, biz Seyidlə burda dəmlənəcəyik.

Mən işə qayıtdım.

Bir dəfə mən tələbə vaxtı iclas olmuşdu, belə yerlərdə tələbələr maraqla iştirak edərdilər. Səməd Vurğunun sağ vaxtı idi. Zeynal Xəlil iclasda çıxış etdi:

- Yoldaşlar, Vahid bizim qabağımızı kəsib, bizi oxumurlar, kitablarımızı almırlar, baxmayaraq ki, sosializmi təbliğ edən bizik.

S. Vurğun yerindən dilləndi:

- Zeynal, gərək Vahiddən yaxşı yazasan ki, səni oxusunlar.

Zeynal dinmədən tribunadan düşdü.

Mənim də kitablarım çıxmış, Vahid oxumuşdu. Mənə deyərdi:

- Mamet, əşarın yaxşıdır, lap Səməd kimi yazırsan.

Həmişə zarafatla deyərdi, ə, oğraş, deyən gərək, iki arvad almaq sənin harana yaraşır. Taksi şoferləri hara desə idi onu pulsuz aparardılar.

Məmməd, mənim fikrimcə, Süleymanın qəzəlləri Vahidin qəzəllərindən yaxşıdır axı.

- Yox, Vahidin qəzəlləri xanəndələrin oxuduğu musiqiyə yatır. Elə Süleymanın qəzəlləri də yaxşıdır.

(Ardı var)

Təzadlar.- 2014.- 28 yanvar.- S.6.