Aşıq Xaspoladın sənətkarlığı

Aşıq Xaspolad (1919-2000-ci illər) Qarabağ aşıq mühitinin görkəmli nümayəndəsi olmaqla yanaşı, ustad aşıq kimi el-oba arasında tanınmışdır. O, güclü hafizəyə, qeyri-adi yaddaşa, yüksək hazırlığa malik bir sənətkar idi. Aşıq Xaspoladın yaradıcılığı geniş və çoxşaxəlidir. Ustadnamələr, gəraylılar, qoşmalar, müxəmməslər, divanilər, hərbə-zorbalar, həcvlər, qıfılbəndlər onun yaradıcılığında geniş yer tutur. Aşıq şeirinin müxtəlif şəkillərində yazdığı şeirlər, neçə-neçə sənətkarlarla deyişmələri, dastanları onun ustad aşıq olduğunu göstərən əsas əlamətlərdir. Aşıq Xaspoladın əsərlərinin təsir gücü, əhəmiyyəti böyukdür. Qıfılbəndləri hələ də aşıqlar tərəfindən açılmamış qalır. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Qarabağ aşıq mühitinin hazırkı sənətkarları arasında klassik aşıq sənət ənənələrinin inkişaf etdirilməsində, aşıq şeirinin müxtəlif şəkil və formalarında orijinal nümunələr yaradan Aşıq Xaspoladın yeri və rolu danılmazdır. Bu ustad sənətkarın yaradıcılığı çox zəngin və əhatəli olduğundan yurd nisgili, vətən həsrəti motivləri də onun ədəbi irsində üstünlük təşkil edir.

Aşıq Xaspoladın klassik aşıq şeirinin bütün şəkillərində şeirləri vardır. İndi bu el sənətkarının yaradıcılarına nəzər yetirib poetik imkanlarını, özünəməxsus deyimlərini, üslubunu izləyək. Aşıq yazır:

Qulluğuna neçə kəlmə sözüm var,

Düz cavab ver bu suala, əzizim.

Həsrətəm, gözlərim qalıb intizar,

Qəlbim düşür haldan-hala, əzizim. (1,8).

Göründüyü kimi, “Əzizim” rədifli bu qoşma olduqca axıcı olub sadə bir dildə yazılmışdır. O həm Azərbaycan dilində bir cox klassik şairlərin, həm də müasir şeir yaradıcılarının tez-tez müraciət etdiyi şəkillərdəndir (2.232.). Bu qoşma 6+5 formasında işlənmişdir. Bu qoşmanın axıcılığının nə ilə bağlı olduğunu açmaq üçün həmin bənddəki saitləri qeyd edək.

u-u-u-a e-ə ə-ə ö-ü a

u ü a-a e u u-a-a ə-i-i

ə-ə-ə ö-ə-i a-ı i-i-a

ə-i ü-ü a-a-a-a ə-i-i

Burada qeyd edildiyi kimi, “a” saiti daha çox işlənmişdir. Mürsəl Həkimov yazır: “İfaçılıqda açıq saitlərin ən çeviyi “a” saitidir. İfaçı aşığın, demək olar ki, bütün zəngulələri, misralar arasında bərpaedici sözlərin (qadan alım, ceyran bala, balam və s.) üstünlük təşkil etməsi məhz həmin səsin və ümumiyyətlə, acıq saitlərin genişliyi ilə əlaqələndirmək, izah etmək lazımdır” (3.300).

Müəllifin “Oldum” adlı qoşması da maraqlıdır. O yazır:

Qəfil qəza məni saldı toruna,

Açıq yolu bağlar qalan mən oldum.

Ehtiramla səcdə edib varlığa,

“Lahu” deyə çağlar qalan mən oldum.

Şikayət eylərəm həkim - loğmandan,

Xəstə şəfa tapar əsl dərmandan.

Möhnətdən, dəhşətdən, qəmdən, hicrandan,

Sinəsində dağlar qalan mən oldum.

Coşqun Xaspoladam, ömrüm zay oldu,

Çeşmimin yaşından bulaq çay oldu.

Qəm gəldi qəm üstə, mənə pay oldu,

Cavan vaxtı ağlar qalan mən oldum. (1,9)

Göründüyü kimi, bu qoşma cəmi üç bənddən ibarətdir. Maraqlıdır ki, şeirdəki dərd-kədər motivi get-gedə, daha doğrusu, birinci bənddən ikinciyə, ikincidən üçüncüyə keçə-keçə daha da tündləşir. Ancaq bu, böyük ustalıqla, səbəb-nəticə şəklində verilməklə inkişaf etdirilmişdir. Bunun aydınlıgını başa düşmək üçün birinci bəndə baxaq. Burada birinci misra ikincinin, eyni zamanda üçüncü dördüncünün səbəbidir. Çünki “qəfil qəza tora salmasa açıq yol bağlanmazdı. Bəs nə üçün “ehtiram”, “səcdə edən” bir insan” “lahu” deyə “cağlar qalır”. Təbii ki, müəllif burada daha çox “dini-sufi simvoldan istifadə etmişdir. Yəni Allaha səcdə edən, yaradana şükran olanın dərdli olması onun sufi mahiyyətindən (aşıq cəfa, əzab-əziyyət çəkməlidir) irəli gəlir. Həm də bütövlüklə bənddə qəmli ruh tam formalaşmış, ondan da ikinciyə keçərək onun qəm yükünü xeyli artırmışdır. Şeirdən də göründüyü kimi, müəllif həkim - loğmandan şikayətlənsə də, işi düz gətirmir - möhnət, dəhşət, qəm, hicran onun sinəsinə dağlar çəkir. Möhürbənddə müəllifin dərdi daha da qüvvətli verilir: qəm onun ömrünü zay etdiyindən göz yaşı bulağı çay etmiş; qəminin üstünə qəm gəlmiş, cavan vaxtı ağlar qalmışdır. Aşıq bu şeirdə işlənən omonimlər (açıq, bağlı; xəstə, dərman), sinonimlər (həkim, loğman; qəm, hicran), alliterasiya (qəm gəldikcə qəm üstə “q” samitinin təkrarı ilə) şeirin bədiliyini və mükəmməlliyini təmin etmişdir. Tariyel Abbaslı sinonimlərin əhəmiyyəti haqqında yazır: “Sinonimlər vasitəsilə üslubi məqamlarda müəyyən mənalar ifadə edilir. (4.144).

Aşığın şeirlərində maraqlı məcazlar da az işlənməmişdir. Məsələn: “Eşqin quşu qanad çalar, görünməz”, “Qeyis kimi meylim uçur dağlara”, “Sənət bir ümmandı, qəvvası fikir” bu qəbildəndir (1,9; 20). Aşıq həm də yeri gələndə az sözlə dərin mətləbə enə bilir. O yazır:

Ovçu olub bərələrdə durmamış,

Yaraqlanıb yolda karvan vurmamış,

Sərdarlar sarsıdıb, köhlən yormamış

Meydan görmüş namidara toxunma. (1.20)

İlk baxışda adama elə gəlir ki, müəllif ovçudan, karvan vuran, sərdarlar sarsıdıb köhlənlər yoran qəhrəmanlardan danışır. Ancaq dördüncü misra bu fikrin kökündən yanlışlığını göstərir. Həm də elə buradaca “meydan görmüş namidar” aydın görünür. Aşıq bununla təcrübəli, ustad aşıq olduğunu göstərir. Deməli, bir az öncə qeyd edilənlər aşıqlıq cəfasının təsvirindən başqa bir şey deyil.

Aşıq Xaspoladın qoşmalarının içində didaktik ruhda yazılan, ustadnaməni xatırladan şeirləri də vardır. Onun “Olubdu” qoşması da bu qəbildəndir. Bu şeirdə öz başının ağrısını bilməyənin xələtə bürünüb loğman olması, köpəyin qorxusundan tir-tir əsən tülkünün hində aslana dönməsi, o cümlədən gecələr yuxu yata bilməyənlərin qorxulu yollara sarban olması sadə bir dillə təsvir edilmişdir:

Eşit cavabımı, əziz qardaşım,

Gərdişdə çox belə dövran olubdu.

Öz başının ağrısını bilməyən

Xələtə bürünüb loğman olubdu.

Hamıya meydandı bu cahan mülkü,

Varlığa libasdır təbiət kürkü.

Köpək qoxusundan qan qusan tülkü

Toyuqlar damında aslan olubdu.

Can atıb cərgəyə çata bilməyən,

Gecələr qoxudan yata bilməyən,

Öz evinin yolun tapa bilməyən

Qorxulu yollara sarban olubdu.

Aşıq Xaspoladla həkim Süleyman,

Bu dərdə tapsınlar de necə dərman?

Şəhərdə qazıdır Mədəd, Mehdixan,

Kəndin də mollası Səxvan olubdu. (1,20-21)

Tərəddüd etmədən bu qoşmanı klassik aşıq şeirimizin dəyərli nümunələrindən saymaq olar.

Aşığın “Sənin”, “Yaxşıdır”, “Eylər”, “Olmaz”, “Quran”, “Danış”, “Can desin”, “Danışaq” (1,34; 35-36; 38) kimi maraqlı şeirləri diqqəti çəkir. Ustad aşığın gəraylıları da onun saza-sözə dərindən bələd olduğunu göstərir. “Baxın”, “Qəlb”, “Məni”, “Tapdı”, “Gözəl”, “Dağlar”, “Mən”, “Deyirəm”, “Gəlin”, “Gəlib” belə maraqlı şeirlərdəndir (1,90-91; 92; 93-94). “Baxın” gəraylısına diqqət yetirək:

Ay ariflər, qiymət verin,

Bu gələn canana baxın.

Fikir verin libasına,

Bəzəkli ceyrana baxın.

Qaymaq tutub bal dodağı,

Şölə verir gül yanağı.

Sinəmə çəkibdir dağı,

İnsaf edin yana baxın.

Layla çalır siyah teli,

Ətirlidir qönçə gülü.

Kaman qaşı, şirin dili,

Təbibə, loğmana baxın.

Xaspolad oldu divana,

Dəstində saz yana-yana,

Vurulmuşam o ceyrana,

Ölürəm, qurbana baxın. (1.90.)

Göründüyü kimi, burada müəllif təsvir etdiyi gözəli “bəzəkli ceyran”, “bal dodaqlı”, “gül yanaqlı”, “siyah telli”, “qaşı kaman”, “şirin dil” epitetləri ilə verməklə bərabər, məcazlardan da (gül yanağın şölə verməsi, sinəyə dağ çəkilməsi) bacarıqla istifadə olunmuşdur. Burada “təbib”, “loğman” sinonim sözlər olub şeirin ruhuna uyğun işlənməklə bərabər, onun axıcılığını və bədiliyini də kifayət qədər təmin edir.

“Gəlib” gəraylısı da bədii lövhələrinə, epitetlərinə görə fərqlənən şeirlərdəndir. Müəllif “siyah zülflü”, “xumar gözlü”, “qələm qaşlı”, “aləm üzlü”, “şəkər ləbli”, “şirin sözlü”, “incə belli” bədii təyinlərlə portretini yaratmaqla gözəlin gözəl olduğu qədər də xoşxasiyyət olduğunu nəzərə çatdıra bilmişdir. O, təsvir etdiyi gözəli “qönçə gül” adlandırmaqla yaratdığı gözəlin portretini tamamlayır. Şair yazır:

Qiymət verin bu həyata,

Sirri dərin kainata.

Coşqun təbli Xaspolada

Qönçə güldən namə gəlib. (1,90)

“Məni” şeiri də axıcılığına, deyilişinə görə fərqlənən gəraylılardandır. İndi həmin gəraylıya diqqət yetirək.

Can almağa gələn canan

Mehman eylə bağa məni.

Xumar gözə, gül yanağa,

Qoşa turunc nara məni.

Şəkər ləblərinin dadı,

Nəyə oxşar deyim adı.

Beçə balı ağzım dadı,

Gör gətirdin hara məni.

Xaspoladı gətdin coşa,

Heyran oldu qələm qaşa.

Gəl yanımda duraq qoşa,

Çək eşqinlə dara məni.

Bu şeirdə əsas qafiyələr (“bara”, “nara”, “hara”, “dara”) yerində işlənmiş, köməkçi qafiyələr (dadı, adı, dadı; coşa, qoşa) onun oynaqlığının qüvvətli alınmasına imkan yaratmışdır. Eyni zamanda, bu şeirdə maraqlı mübaliğələr (can almağa gələn canan, çək eşqinlə dara məni) müəllifin təcrübəli sənətkar olduğundan xəbər verir. Həm də “bu cür poetik məcazdan sənətkarlıqla istifadə oxucunu aşığın təmizliyinə, böyüklüyünə, ülviliyinə inandırır” (2,303).

Aşıq Xaspoladın “Qəlyanın”, “Canavar”, “Mart ayı” kimi şeirləri də təbiiliyinə görə əlvan lövhələri ilə yaddaqalandır, adamı cəlb edəndir. Çünki bu şeirlər ən kamil müxəmməslərdən sayıla bilər. Müəllifin “Qəlyanın” müxəmməsində çoxlu yer adları (Bakı, Şəki, Mahaçqala, Gəncə, Göyçə, Dərbənd, Dağıstan, Ordubad, Naxçıvan, Laçın, Kəlbəcər, Gürcüstan, Qafqaz və s.) sadalanır, “paravoz tək tüstü verən qəlyanın tənbəkisinin çox olması qeyd olunur. Aşıq qəlyanı özünəməxsus bir dillə oxuculara təqdim edir.

“Canavar” şeiri də deyim tərzinə, özünəməxsusluğuna görə xüsusi maraq doğurur. Müəllif canavarı çapovul, yol kəsən haramı kimi təsvir edib özünün nə tacir, nə çoban, nə də carçı olmadığını deyərək, qəfləsi, sürücü olmadığını da ona xatırladır, canavarın ondan boş yerə pay umduğunu göstərir. Müəllif bu şeirdə canavarın yırtıcı təbiətini ustalıqla təsvir edir. O yazır:

Dişlərini taqqıldadıb,

Quyruğunu bulayırsan.

Caynağınla yer eşirsən,

Yoxsa meydan sulayırsan? (1,135)

“Mart ayı” da maraqlı və duzlu-məzəli bir dillə yazılmış şeirlərdəndir. Müəllif bu ayı “qışın davamı”, “boranı çox olan”, “dağı, aranı məşəqqətə bürüyən”, “coşqun, boran” ayı kimi təsvir edərək onun soyuğundan, boran-şaxtasından dad eləyir:

Ayağımda üç yun corab,

Üçün də nazik geyirəm,

İki tuman, iki şalvar,

İki də köynək geyirəm.

İki pencək, bir pambıxlı,

Üstündən də kürk geyirəm.

Başımda buxara papaq,

Put yarım yük geyirəm.

Yenə cismim titrəyir,

Ciyardan, candan mart ayı. (1.136)

Təbii ki, bir məqalədə Aşıq Xaspolad kimi ustad aşığın yaradıcılığını əhatə etmək qeyri-mümkündür. Zənnimizcə, onun yaradıcılığından təqdim etdiyimiz şeirlər də bu böyük aşıq haqqında, onun sənətkarlığı barədə yetərli sayıla bilər. Üstəlik, aşığın zəngin dastan yaradıcılığı da onun ustad aşıq olduğunu təsdiq edir. İ.Abbasov yazır: “Aşıq ədəbiyyatının ən zəngin sahəsi dastan yaradıcılığıdır” (5,126).

Zənn edirik ki, Aşıq Xaspolad kimi ustad aşıq bundan sonra da ətraflı araşdırılacaq, tədqiq olunacaq.

Ədəbiyyat:

1. A.Nəbiyev. “Azərbaycan xalq ədəbiyyatı”. II hissə. Bakı, “Elm”, 2006

2. Aşıq Xaspolad Gülablı. “Taleh və Həqiqət”. Bakı, “Yazıçı”, 1990

3. Mürsəl Həkimov. “Azərbaycan aşıq şeirinin şəkilləri və qaynaqları”. Bakı, “Maarif”, 1999

4. Tariyel Abbaslı. “Qurbaninin poetik irsi”. Bakı, “Təhsil”, 2004

5. İsrafil Abbasov. “Azərbaycan folkloru XIX əsr erməni mənbələrində”. Bakı, “Elm”, 1977

6. Aşıq Xaspolad Coşqun. “Qəlbimdə nisgilli hekayətim var”. Bakı, “Təhsil”, 1999.

Almara NƏBİYEVA,

folklorşünas, BDU-nun “Dədə Qorqud” Elmi Tədqiqat Laboratoriyasının elmi işçisi,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Təzadlar.- 2015.- 17 fevral.- S15.