Seyid Əzim ocağına ziyarət

Seyid Əzim Şirvani Məhəmməd oğlu 1835-ci ildə Şamaxıda ruhani ailəsində dünyaya göz açıb. Kiçik yaşından atasını itirən Seyid Əzim ana babası Molla Hüseynin himayəsində yaşayır. Molla Hüseyn kiçik nəvəsini Dağıstanın Yaqsay kəndinə aparıb tərbiyəsi ilə məşğul olur. 11 il babasının himayəsində qalan Seyid Əzim ərəb, fars dillərinin incəliklərini, hətta ləzgi dilinin bir neçə ləhcəsini də öyrənir.

1853-cü ildə anası ilə doğulduğu şəhərə qayıdan Seyid Əzim 1956-cı ildə təhsilini artırmaq üçün İraqa yola düşür. Nəcəf, Bağdad, Şam şəhərlərində ali ruhani təhsili alır. Həmyerliləri Seyid Əzimin Şamaxıya dindar - ruhani kimi qayıdacağını gözləyir. Amma yurduna dönən Seyid Əzim ömrünün sonuna qədər cahil din adamları ilə mübarizə aparır. Yenidən səyahətə çıxaraq, o, Məkkə, Misir və Suriyanı gəzir. İranda, xüsusən Güney Azərbaycanda olur, alim və şairlərlə görüşür. Sonra Qafqazı gəzir, Orta Asiyanın bir sıra şəhərlərini dolaşır, dünyagörüşünü dərinləşdirir. Kəskin yaddaşa, erudisiyaya, müşahidə qabiliyyətinə sahib olan Seyid Əzim səyahətləri zamanı yerli xalqların tarixi, məişəti, adət-ənənəsi, bədii söz sənəti ilə yaxından maraqlanaraq geniş materiallar, məlumatlar toplayır. Sonralar ana dilimizdə çox ehtiyac doğuran dərsliklərin özü tərəfindən yazılmasında həmin məlumatlardan bəhrələnən Seyid Əzim Şərq məmləkətlərində kütlələrin acınacaqlı həyat tərzini, səfalət, cəhalət və avamlıq içində keçən yaşantılarını ürək ağrıları ilə qələmə alır. Xalqların ağır yaşantılarından xalis yolunu Seyid Əzim elm və maariflənmədə görür. Bu məqsədlə məktəblər açılmasına ciddi səylər göstərir.

1859-cu ildə Şamaxıda baş verən yüksək ballı zəlzələ Seyid Əzimin ümidlərini xeyli alt-üst edir. Şamaxı viranə hala düşür. Çar hökuməti şəhəri bərpa əvəzinə, vilayətin mərkəzini Bakıya köçürməyi məqsədəuyğun sayır. O vaxtdan yerli əhalinin əksəriyyəti Şamaxını tərk etmək məcburiyyətində qalır. Çünki şəhəri aclıq və səfalət bürümüşdü. Şairin ailəsi də maddi ehtiyac içinə düşür. Seyid Əzim Şirvani Mahmud ağaya və Həsən bəyə yardım ümidi ilə ağız açsa da, istəyi müsbət qarşılanmır. Lakin Seyid Əzim sarsılan insan deyildi. Zəhmətkeş şamaxılılar çox çətinliklə də olsa, doğma şəhərlərini bərpa edirlər. Seyid Əzim şəxsi məktəb açıb müəllimliyə başlayır. Bu fəaliyyət ona pedaqoji və bədii yaradıcılığını davam etdirməklə, eyni zamanda rus dili və ədəbiyyatı ilə tanışlıq imkanı da yaradır. O dövrdə Seyid Əzim Şamaxıda şair Məhəmməd Səfanın evində yaradılan “Beytüs-Səfa” şeir məclisinə rəhbərlik edir. O, Qarabağ (“Məclisi-üns”, “Məclisi-fəramüşan”) və Bakıdakı (“Məcməüş-şüara”) ədəbi məclisləri ilə də əlaqə saxlayır. Böyük maarifsevər H.B.Zərdabi ilə tanış olur. Azərbaycanın ictimai-mədəni həyatında gedən prossesləri elə həmin prosseslərin iştirakçısı olaraq dərindən izləyir. Həmin zəmanənin salnaməsi sayılan “Əkinçi” qəzetində çap olunur. “Əkinçi” bağlandıqdan sonra “Ziya” və “Kəşkül” qəzetində çıxışlarını davam etdirir. Seyid Əzim Şamaxıda həm özü açdığı məktəbdə, həm də Şamaxının digər məktəbində türk (Azərbaycan), rus, fars dillərinin tədrisi ilə müəllimliyindən qalmır, dərsliklər tərtib edir, “Şirvan xanlığının tarixi” əsərinin üzərində işləyir. Klassik ədəbiyyatı toplayıb “Təzkirə” tərtib edir. Sonra öz əsərlərini yığıb Azərbaycan və fars dillərində “Divan” yaradır. Maddi çətinliklərlə müşayiət olunan çox ağır yaradıcılıq işləri Seyid Əzimin səhhətinə üzücü təsir göstərir. Ömrünü doğma xalqının səadətinə və elmə həsr edən o böyük insan 1888-ci ildə dünyasını dəyişir. Vəsiyyətinə görə, onu Şahxəndan məzarlığında torpağa tapşırırlar. “Kəşkül” qəzeti bu böyük maarifsevərin vəfatını dərin hüzn içində oxucularına çatdırır. Təəssüf ki, xalq maarifi yolunda böyük fədakar olan şairin ədəbi irsi sağlığında tam külliyatı ilə nəşr olunmadı. Lakin Seyid Əzimin istedadlı oğlu Mir Cəfər atasının elmi, pedaqoji, ictimai fəaliyyətini davam etdirməklə yanaşı, onun əsərlərinin nəşri üçün xeyli önəmli işləri həyata keçirir. Şairin əsərlərindən ibarət olan “Məcmuə” 1895-ci ildə Təbrizdə və Tiflisdə, 1992-ci ildə Bakıda nəşr olunur. Amma bunlar da Seyid Əzimin ədəbi irsinin bir hissəsi idi.

XX yüzilin əvvəlindən Seyid Əzimin ədəbi irsi ardıcıl olaraq çap edilməyə başlandı. “Seçilmiş əsərləri” (1930-1937), “Məktəb kitabxanası” seriyasından “Seçilmiş şerləri” (1948), 2 cilddən ibarət “Seçilmiş əsərləri” (1950-1953) nəşr olundu.

1967-ci ildə S.Rüstəmovun tərtibi ilə 3 cilddə nəşr olunmuş əsərləri hələlik ən mükəmməl nəşr sayıla bilər. Üçcildliyinin II cildində şairin uşaqlar üçün yazdığı “Rəbiül-ətfal” dərsliyinə satirik şeir və mənzumələri də daxil edilib. Tərtibçi dərslikdəki əsərlərin bir hissəsini “İbrət güzgüsü” adı ilə 1971-ci ildə “Gənclik” nəşriyyatında da çap etdirib.

S.Ə.Şirvaninin öyüdlər və mənzum hekayələrinin də mövzu dairəsi olduqca genişdir. Şair nəcib mənəvi keyfiyyətlər aşılamaqla elmə, təhsilə coşqun həvəs oyadıb. Böyük vətəndaş şair səyahətləri zamanı topladığı müxtəlif rəvayətlər, əfsanə, lətifə, qaravəlli, atmaca, atalar sözü, zərb-məsəllər və digər xalq incilərindən əsərlərində çoxtərəfli və düşündürücü tərzdə yanaşmaları ilə istifadə etmiş, bəzən də sözünü təmsillərlə dilə gətirmişdir ki, onlar da təkrarsız ədəbi nümunələrdəndir.

“Seyid Əzim Şirvani ocağı”

Bu kitab hörmətli Seyfəddin Qəniyevlə Tariyel Qəninin müəllifliyi ilə yeni işıq üzü görüb. AMEA Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının (09 dekabr 2013-cü il 8 saylı protokolu) qərarı ilə çap olunan bu əsər oxunaqlığı ilə çox dəyərli bir kitabdan əlavə, həmçinin bu mövzuda geniş məlumat mənbəyi kimi diqqəti cəlb edir. Müəlliflər dərin araşdırmalar içindən söz dediklərinə çəkdikləri ağır zəhmətlərinin bəhrəsi olan belə bir əsəri xalqımızın malına çevirdiklərinə görə təbii ki, təşəkkürə layiqdirlər.

“Ön söz”də filologiya elmləri doktoru Seyfəddin Qəniyev yazır: “Düzdür, respublikamızın görkəmli alimləri - F.Köçərli, F.Qasımzadə, Ə.Şərif, Ə.Seyidzadə, K.Məmmədov, K.Mirbağırov, Ə.Cəfərzadə, X.Məmmədov, N.Səmədzadə, A.Bayramoğlu, Z.Əsgərli və başqaları S.Ə.Şirvaninin həyat və yaradıcılığı haqqında geniş və dəyərli tədqiqatlar aparmışlar. Amma onlar öz tədqiqatlarında S.Ə.Şirvaninin ata-anası, ömür-gün yoldaşı, oğul və qızlarının, sadəcə, adlarını çəkmiş, onlardan, eləcə də doğmalarından o qədər də geniş bəhs etməmişlər. Biz isə uzun illərdir ki, S.Ə.Şirvaninin doğmaları - oğul, qız, nəvə, nəticə, kötücə, yadıca və tullançılarının izinə düşüb bu nəsli öyrənmək, onlara bağlı sənəd, şəkil, xatirə, məlumatlar əldə etməklə məşğuluq. Bu çətin işi həyata keçirməkdən ötrü yüzlərlə ixtiyar, yaşlı şamaxılılar, Bakıda, eləcə də bir çox regionlarda - Ağsu, Göyçay, İsmayıllı, Gəncə, Hacıqabul, Lənkəran, Sabirabad, Qobustan, Qubada yaşayan yaşlı həmyerlilərimiz və S.Ə.Şirvaninin doğmaları ilə yanaşı, Orta Asiyada, İranda olan qohumları ilə dəfələrlə görüşmüş, şəkil, xatirə əldə etmişik”.

“Ulu Məkan” qəzetindən ümumi şərh

Qeyd edək ki, cəmi 200 səhifəyə yaxın olan bu əsərdə müəllif(lər)in əsl söz əhli olduğunu tanımayan oxucular da kitabdan duyar. Yəni naşı qələm əhli bu qədər böyük məlumatı azı 300 səhifəyə sığdıra bilərdi, amma bu sözçülüklə bahəm, yorucu olardı. Xüsusən xatırladım ki, cəmi 8 fəsilə bölünən bu əsərin ərsəyə gəlməsində müəllif(lər) nəinki böyük zəhmət çəkib, eləcə də bu yolda əsl elmi yeniliklər göstəriblər. Kitabda bunu təsdiq edən xüsuslar, faktlar, sənədlər, arxiv məlumatları, ümumiləşdirmələr çoxdur. Yüzlərlə insanla görüşlər, fərqli regionlara səfərlər, xarici ölkələrdə Seyid Əzimin qohumlarını arayıb tapmaq və digər xeyirli zəhmətlər silsiləsi böyük şairimizi Azərbaycanımıza yeni tərzdə əsl təqdimatdır. Kitabın sonunda verilən istifadə edilmiş ədəbiyyat mənbələrinin siyahısı da göstərir ki, müəlliflər böyük şair haqqında deyilməmiş, bilinməz fikirləri, faktları üzə çıxarmaq istəyiblər və bu məqsədlərinə çatıblar. Kitabla tanışlıq göstərir ki, müəlliflər hətta S.Ə.Şirvaninin çoxdan dünyasını dəyişən qohum-əqrəbalarının da ruhunu sevindirərək, onların məzarını ziyarət edib və sanki məzardan (o dünyadan) gələn duyduqları informasiyaları da qələmə alıblar. Əsərdə belə hallar, epizodlar, axtarışlar, tapıntılar xeylidir. Onları qəzet səhifəsinə sığdırmaq həm mümkünsüzdür, həm də əsərin gözəlliyini Seyid Əzimi əziz tutan xalqımız onu elə sözügedən kitabdan, yəni orijinaldan oxusa, bu oxunuş sürpriz olmaqla təsirli, dəyərli yanaşma da sayıla bilər. Zənnimcə, hər hansı yeniyetmə, gənc, cavan araşdırmaçıya, yazıçıya, elm adamına “Seyid Əzim Şirvani ocağı” əsəri həm yazılış, çoxşaxəli araşdırma, tərtibat, həm də digər elmi insani məziyyətlər baxımından örnəkverici nümunə ola biləcək səviyyədədir. Yaxşılığa sərf edilmiş vaxtla müəlliflər Seyid Əzim sevər xalqımıza ərsəyə gətirdikləri kitabları ilə gözəl mənəvi həzz yaradan bir ədəbi xəzinə bəxş ediblər. Xeyirxahlığın əvəzi qat-qat artıq olur. Xüsusən də böyük və çox bahalı enerji tələb edən elmi axtarışlar sahəsində.

Baş redaktorun düşüncələrindən

Ətəklər zirvələrə daim edəcək təzim,

Zirvələr şairidir Şirvanlı Seyid Əzim.

Şeirimiz damarlarımızda axan qan, ruhumuzdakı hiss, həyəcan, həmçinin duyğularımıza qədər bütün mənliyimizə sirayət etmiş və kimliyimizlə bütünləşmiş xarakterimizdəndir. Şeir bizlərə hava, su, çörək qədər əziz və müqəddəslərimiz qədər qüdsidir. Şerimizə xalqımıza aid mənalılıq, xüsusi obrazlılıq, sevgilər, eşqlər, ümidlər, həsrətlər hopub. Şerimizə onunla bütünləşmiş ruhani, mənəvi duyğular, ümumi dərdlər, hicranlar, vətən və millət sevdası sızıb. Şerimizi keçmişdən ayrısaq, keçmişimizdən qoparıq, şeir də süniləşər. Şerimizdəki dil bizi əsrlərin alt qatlarından gətirir, səs də, musiqi də eləcə...

Şerimizdə əsas olan duyğu və məna zənginliyidir. Bu duyğular, mənalar xalqımızın könlündən yayılan çiçəklərin ətridir. Şeir İlahi əsintidir, şair isə onu milli - bəşəri duyğularla yoğurub eşqə çevirərək Tanrıya qaytarır. Ustad M.Füzuli nəyə görə deyirdi ki, “Ya Rəbb, bəlayi eşq ilə qıl aşina məni!” Çünki ruh əzabı duymayan şair ola bilməz və özü şeir də iztirabdan doğulur. Amma iztirab çəkdirmək üçün yox! Şairin ilhamlanıb, xüsusi təblə şeir yazması birinci tərəfdir, əsas isə həmin ilhamı ruhiləşdirib əsərini xalqa, bəşərə verərək əksəriyyəti ilhamlandırmaq bacarığıdır. Əslində şeir çoxlarının dediyi kimi, heç də sənət deyil. Sənətdə öyrənmək və öyrədilmək xassələri mövcuddur. Şeiri ibadət deyil, itaət predmetinə çevirənlər də az deyil. Bəzi şair adlananlar materialst, ateist duyğu, düşüncə sərhədlərini aşa bilmir. Bu yarımçıqlıq şair adlanan bəzilərinin öz duyğu, düşüncələrini bədən qəfəsindən çıxara bilməməsi halıdır. Yəni şairin özünü öz içinə sığdıraraq, özünü aşmaması... Ustad Nəsimi deyir: “Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam!” Bax, şairin özünü aşmaması, içinə sığmaması Nəsiminin bu cahana sığmazlığıdır.

Şeir daha çox metafizik (zaman-məkanüstü) düşüncə, duyğu, ruh tutqusudur. Şairin kosmik bağlantısı, sezgisi əsərində duyulmursa və o yoxdursa, bu, necə şairlik ola bilər? Şeirdə misralar gedilməmiş, izsiz yollardan keçməlidir. Şair bu yolla şeir gözəlliyini şair özəlliyində birləşdirən insandır. Məncə, şeirdə ədəbiyyatşünaslıqdan və onun nəzəriyyəsindən bilmək başqadır, fitrətən şair doğulmaq, şeir yazmaqla nəsiblənmək başqa...

Ötən il “Söz qibləgahım” adlı 600 səhifəyə yaxın şeir nümunələrindən ibarət toplu nəşr etdirdim. Həmin kitabın müəllifi kimi özüm haqda xoş sözlər söyləsəm ola bilər ki, bu səmimilikdən uzaq yozula. Həmin əsər haqda əziz oxucu, tənqidçi, yüzə qədər alim, yazar, şeir və söz ustaları mətbuatda fikirlərini açıqlayıblar. Müəllifi olduğum kitabda Seyid Əzim Şirvaninin elmi, poetik, mənəvi şəxsiyyətinin ucalığına aid bir sıra şeirlərlə bahəm, şairin doğma yurdu haqqında da xeyli şeirlər silsiləsi sıralanıb. Təbii ki, böyük ustad şair Seyid Əzimin qərar tutduğu zirvəni şeirə, sözə sığdırıb təsvir etmək müşkül məsələdir. Biz, sadəcə, düşüncələrimizi, duyğularımızı ərz edirik.

Fəxr edirəm ki, bir zamanlar böyük söz-ruh sənətkarlarının, alimlərin, həmçinin Şirvan, Şamaxı elində yaşayan Seyid Əzimin ayaq basdığı torpaqlarda mənim də uşaqlığım, yeniyetməliyim, gəncliyim, cavanlığım xatirələrə çevrilib. Məncə, şair göydə Allaha sığındığı kimi, yerdə də el-obasına, xalqına söykənməlidir. Allahına, xalqına, elinə, obasına söykənən şairi öncə Allah, sonra da xalq unutmaz. Elə şair də göylə yer arasında vasitəçi kimidir.

Poetik...

Ətəklər zirvələrə daim edəcək təzim,

Zirvələr şairidir Şirvanlı Seyid Əzim.

Azərbaycan doyarmı o böyük ziyalıdan?

Nurlu söz xatirədir Əli Vahid Çaylıdan.

P.S. Necə ki, şair şeiri üzə çıxarır, eləcə də şeir şairini anladır.

Əli Vahid Çaylı,

“Qızıl qələm” Media mükafatı laureatı

Təzadlar.- 2015.- 3 mart.- S15.