Bəxtiyar Vahabzadənin dramaturgiyasında milli və ümumbəşər ideyaların vəhdəti

...Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin ədəbiyyatın bütün növ və janrlarından: poeziya - iyirmidən çox iri həcmli poema və saysız-hesabsız şeir, nəsr - on bir elmi-publisistik kitab, məqalələr, dram əsərlərindən ibarət olan əlvan palitralı yaradıcılığının mühüm bir hissəsini dramaturgiya təşkil edir. Ustadın, dram növünün bütün forma və janrlarını ehtiva edən-sosial-məişət, fəlsəfi-tarixi mövzulu dramları, faciə, komediya, dramatik novella, ssenari, radio-pyes kimi müxtəlif janrlı, səpkili əsərləri müasir dövrümüzdən başlayaraq, ulu tariximizin ən dərin qatlarınadək yaşadığı həyatın, sözün əsl mənasında, bir ensikopediyasıdır.

Kələntərli Məlahət Məmməd qızı,

Məna, məzmun zənginliyi, bu əsərlərdə qoyulan geniş fəlsəfi, etik-estetik, mənəvi - insanı insan edən problemlərin həllinə xidmət edir. Bu əsərlərdə yazıçı incə zövqlü cərrah həssaslığıyla cəmiyyətin mənəvi, etik həyatında baş verən “xəstəlikləri”, hadisələri, bu zaman şəxsiyyətin mənəvi aləmində baş verən təlatümləri üzə çıxarır. Müxtəlif məzmunlu, böyük həcmli dram əsərlərində - “Vicdan”, “İkinci səs”,”Yağışdan sonra”,”Yollara iz düşür”,”Qızıl alma”, “Hara gedir bu dünya”, “Özümüzü kəsən qılınc”,”Cəzasız günah”, “Dar ağacı”, “Rəqabət” və b. əsərlərində yazıçı münaqişənin həllini “dış dünya” zəminində, hadisələrin fəal axımı məcrasında açmaqla bərabər, qəhrəmanlarının şəxsiyyətində baş verən psixoloji vəziyyəti açmağı, hisslə, duyğu ilə ağılın, ürəklə başın, arzu ilə həyat borcunun təzadlarını göstərmişdir. Sənətkarın bütün əsərlərindəki hər bir qəhrəmanında, sanki daim bir “ikinci səs” mövcuddur, sanki onların mənəvi aləmi bir məhək daşıyla sınaqdan keçir. Ustadın öz diliylə desək, o, həmişə “öz qəlbini öz eşqinə zindan, öz eşqini öz qəlbində dustaq edə bilən” insanların təlatümünü göstərərək, onları ümumbəşər paklığa, təmizliyə səsləyir. Məcazlar, istiarələr, üstüörtülü imalar, işarələr pyeslərdə qoyulan problemlər vasitəsiylə geniş ümumiləşdirməyə nail olur. Qədim Göktürk dövlətinin faciəsi səksənillik yalanlar üzərində qurulmuş, çağ-daş, dahi Məmmədəmin Rəsulzadənin deyimiylə, “qırmızı imperiyanın” xəstə nəticələrini dar ağacı altında, qul psixologiyası ilə yaşayanların, qəhrəmanlıqla şəhid olan vətənpərvərlərdən daha çox “ölü” olduğunu, qoluzorluların kölgəsi altında başını girləyənlərin kölgələrinin olmadığını, yəni insan adına layiq olmadıqlarını əyani şəkildə göstərir.

Böyük həcmli klassik dram növünün bütün janrlarında-sosial-məişət, fəlsəfi-tarixi, faciə və b. yazdığı əsərləriylə bərabər, sənətkarın “Qisas”, “Duz”,”Atılmamış güllə”,”Yaxşılıq” adlı dramatik novellaları, “Təyyarə kimi”, “Qəlyan” adlı radio-pyesləri vardır.

Onu da qeyd edim ki, Bakı Dövlət Universitetində çalışdığım zamanlarda şairlə söhbətlərimin birində ustadın bu kiçik həcmlı pyeslərindən danışarkən, onların dərin fəlsəfi mənasından ürək dolusu söz edərkən, orijinal əsər kimi onların janrını “dramatik novella” adlandırdım. Hörmətli sənətkarımız, ədəbiyyat dünyamızın korifeyi olan alim-şairimiz, o zamanlar gənc tədqiqatçı, ədəbiyyatımızın tədqiqatçısı kimi elmdə ilk addımlarını atan mənim bu müşahidəmi çox bəyəndi, qəbul etdi və xeyir-dua verdı. O, nə zamandır bu əsərlərə tədqiqatçıların “ad qoyma-dıqlarını”, janrlarını təyin etməkdə tərəddüd keçirdiklərini və əsl dəyərlərini vermədiklərini də söylədi. Bu miniatür dramların, dramatik novellaların fəlsəfi dərinlik, yüksək ideya, estetik baxımdan dəyərləri çox yüksəkdir. Ona görə ki, həcmlərinin kiçik olmasına baxmayaraq, onların daşıdıqları məna yükü, dərin, böyük ümumbəşəri ideyaların açılması daha da bariz şəkildə üzə çıxır. Həcm, kəmiyyət keyfiyyətin gözəlliyinə xələl gətirməyir. Dramatik novellaların bahabiçilməz qiyməti ondan ibarətdir ki, müəllif Azərbaycan xalqının mənəvi aləmini, əsrlərlə yaşatdığı etik normaları ümumbəşər səviyyəyə qaldırır və bəşəriyyətin tarix boyu əldə etdiyi humanitar dəyərlərlə birləşdirir. Bu isə, müasir dövrümüzün qarşısında duran humanitar tərbiyə, tolerantlıq, xəlqilik prinsiplərinin, böyük insan konsep-siyasının həyata keçməsinə xidmət edir. Ustad, Azərbaycan xalqının, türk dünyasının göz bəbəyi kimi qoruduğu, bir çox dünya xalqlarında olmayan milli-mənəvi, əxlaqi dəyərləri, duz-çörəyə sədaqət (“Duz”), yaxşılığa yamanlıqla, xəyanətlə cavab ver məmək (“Yaxşılıq”), qadın yanında kişiyə əl qaldırmamaq, ona xətər gətirməmək (“Atılmamış güllə”), zəiflərə pasiban olmaq, təmənnasız yardım, anaya, qadına hörmət etmək (“Qisas”) və b. kimi qiymətli fikirləri dünya miqyasına çıxararaq, ümumbəşər mənəvi dəyərlər xəzinəsinə daxil olan incilər kimi qiymətləndirmək istəmişdir və buna müvəffəqiyyətlə nail olmuşdur. Bi isə, Azərbaycan xalqının fərdi, milli, ümumxalq fəlsəfəsinin ümumbəşər fəlsəfəsiylə vəhdəti, harmoniyası deməkdir, xalqımızın dünya xalqları məclisində şərəfli yer tutması deməkdir...

***

“Qisas” (1991) miniatürü ucqar bir dağ kəndində baş vermiş hadisə nəticəsində qarşılaşan iki insanın, iki mənəvi dünyanın, iki həyat fəlsəfəsinin vicdan qarşısında imtahanıdır. Qalın qar yorğanının altında itib qalmış kəndin ucqarında ağbirçək Tükəz qarının dağa yaslanmış köhnə evinin damı çökür və yaşlı qadın xəsarət alır. Gurultuya kənd camaatı qaçaraq gəlir və təcili şəkildə qadını xilas edib, evini təmir etmək üçün məsləhətləşirlər. Tək bircə nəfər bu hadisəyə biganədir: Musa kişi... Kəndin girəcəyində abad evli-eşikli, oğul-uşaqlı Musa kişi nəinki köməyə gedir, hətta “Hara qaçırsan? Yoxsa damı çiyninə alacaqsan? Qayıt!”, - deyərək, 15-16 yaşlı oğluna acıqlanır və onu geri qaytarır. Musa kişi sakitcə odun yarmağına davam edir. Kənd camaatı, xüsusilə də Sadıq Tükəz qarının evini təmir etməyə qərar verir. Sadığın evində xəstə yatan Tükəzi qonşular müalicə edir və hadisənin ikinci günü kəndlilər Sadıqgilə toplaşaraq, inşaat məsələsini müzakirə edirlər. Tək bir nəfər gəlməmişdir: Musa kişi... Kəndin ağsaqqalının təkidilə Musa gəlir, kimsənin tərs baxışına fikir vermədən, bir tərəfdə oturur. Kəndlilər əl-ələ verib, Tükəz qarıya təzə bir ev tikməyi qərara alırlar. Hamı bir ağızdan evin daşını, tirini, taxtasını, qocunu, arabasını, mıxını-mismarını verir. Fəqət bir nəfərdən səs çıxmayır, bir nəfər susur: Musa... El birliyi ilə lazım olan hər şeyi toplayırlar, lakin təkcə kirəcləri yoxdur. Yolları qar kəsdiyindən şəhərə gedib ala bilmədikləri üçün, Musadan istəyirlər, lakin o, rədd cavabı verir və yaz-başı oğluna ev tikəcəyini bəhanə edir. Yazbaşı yollar açılandan sonra ona istədiyi qədər kirəc təklifləri də nəticəsiz qalır. O, kobudluqla, “elə qarıya yazbaşı ev tikin”, - deyə söyləyir: “Məgər qaçaqaçdı?”. Onun bu hərəkəti hamıda nifrət oyadır və Sadıq mütləq Musanın kirəcini almaq və Tükəz nənənin evini təcili tikmək qərarına gəlir. Gecə yarısı, o, Mürsəllə birlikdə Musanın anbarından bir qədər kirəc alıb gedir. Uçuq evin yerində qızğın iş gedir, hamı canla-başla çalışmaqdadır. Tək bir nəfər işləməyir: Musa! O, qəzəblə tikinti yerinə yaxınlaşır və “kirəci oğurlayanın anasına” təhqiramiz səslənir. Sadıq ona cavab verir:

“Mən oğurlamışam. Musa, qanın bahası söyüş söydün. Yaz açılan kimi şəhərdən alıb kirəcini qaytaracağam. Söyüşünə gəlincə onu da sənə qaytaracağam... Amma söyüşlə yox, qanınla”.

...Artıq yaz gəlmiş, yollar açılmış, Sadıqla Mürsəl kirəc alıb kəndə dönmüşlər, arabanı Musanın evinə sürən Mürsəl, kirəcləri boşaldırkən, Musanın arabasına taxıl kisələrini yüklədiyini görür. Onun taxılı bol olmuş, yaza da qalmış, satmaq üçün də. Mürsəl Musanın səhər Cəfərabada bazara gedəcəyini Sadığa xəbər verir. Artıq Musanın kirəci qaytarılmış, sıra onun söyüşünə cavab qaytarılmasına çatmışdır. Dan yeri ağararkən Sadıq dərə yolunda əlində tüfəng, Musanı gözləməkdədir. Ona tərəf beş-altı addım qalmış, Musanın arabasının təkəri oxdan çıxıb diyirlənir və buğda tayları yerə tökülür. Musa bir neçə dəfə təkəri yerinə qoymaq istəyirsə də təkər kənara diyirlənir və əlacsız qalan Musa çıxılmaz vəziyyətdə qaldığı zaman, Sadıq tüfəngini bir kənara qoyub, Musaya yaxınlaşır. Musa Sadığı görüb, qorxur, geri çəkilir. Sadıq dinməz-söyləməz arabanın altına girir. Musa heyrətlə Sadığa baxır. Sadıq arabanın altından başını qaldırıb qışqırır:

-Nə gözünü döyürsən, təkəri taxsana...

Musa sanki yuxudan ayılır, təkəri oxa keçirir. Sadıq Musanın üzünə baxmadan, ağacın arxasında qoyduğu tüfəngini götürüb, yerində donmuş Musaya yaxınlaşır, “Adam adama dar gündə kömək əlini uzatmalıdır. Ona görə də bu qalsın sonraya”, - deyir və kəndə yollanır. Musa Sadığın arxasınca baxa-baxa qalır, birdən ona tərəf qaçır, Sadıq arxaya çevrilir. Bir müddət dinməzcə dayanıb bir-birinə baxırlar. Birdən Musa Sadığın üstünə atılıb onu qucaqlayır, əlindən öpür.

Öz qınına çəkilərək, şəxsi rahatlıq, zənginlik, hər şey mənim üçün, dünya dağılsa da mənə nə, təki mən tox olum, özgələr ilə nə işim var deyərək, meşşan “fəlsəfəciyi” ilə yaşayanlar Mütləq Ədalətin qəzəbinə gec-tez uğramalıdırlar. Bu, Həyat adlı Müdrik Müəllimin ədalət dərsinin tələbidir. Bu dramatik novelladan, beş səhifəlik kiçik bir əsərdən çıxan nəticə qat-qat böyük, qat-qat dərindir. Əsərin əvvəlindən sonuna qədər nifrət etdiyimiz, Musa əvvəlcə yaşlı, xalq nəzərində hörmətli ağsaqqal adam kimi “Musa kişi” adlanır, lakin xudbin, biganə, meşşan, mənəviyyətdən uzaq olan hərəkətləri ilə müəllifin, oxucunun nifrətini qazanır və əsərin sonuna qədər o, sadəcə “Musa” deyə adlanır. Lakin Bəxtiyar müəllim işin həllini belə asan yolla bitirməyir. O, personajı tamamilə mənfi şəkildə səciyyələndirməmişdir. Meşşanlığın qorxunc bəla olduğunu bəşər tarıxındə təsdiq etməyən dahi sənətkar qalmamışdır və “nə üçün bəladır” sualının cavabı isə həmişə onun-meşşanlığın öz biganəliyini, “güllə məndən ötüb, qardaşıma dəysin” şüarını zahirdə minbir aldadıcı dona girərək, gizlənməyində olmuşdur. Musa çalışqan, bacarıqlı, ev-ailə sahibidir, uşaqcanlıdır, həyəti-bacası abad, baxımlıdır, yaxşı çalışdığından bol məhsul toplamışdır, buğdası həm qışlığını, həm yazlığını təmin etmiş, hətta satmağa da yetmişdir. Oğluna yazda tikəcəyi evin bütün ləvazimatını çox-çox əvvəlcədən səliqə ilə alıb toplamışdır. Kənardan baxarkən heç kimdə onun barəsində pis bir fikir oyana bilməz, sanki necə deyərlər, “adam kimi adamdır”! Kimsənin malına göz dikməyir, öz malının da qədrini bilir... İdeal ailə başçısı, ideal ev sahibi... Diqqətlə baxınca isə, sanki özünü bu geniş dünyadan, insanlardan təcrid etmiş əcayib bir varlıq. Lakin hadisələr boyunca, ana təbiətin dilsiz-ağızsız üsyanı, qar uçurumu sanki Tükəz nənənin evini deyil, Musanın özü-özünə hördüyü meşşanlıq, xudbinlik qalasını, hörümçək torunu məhv, tamamilə boş olan mənəviyyat aləmini isə alt-üst edir. Hər zaman özünə güvənən və bunun əbədiyyən belə davam edəcəyindən əmin olan, bu səbəbdən də acizlərə biganə qalan Musa, özü bu vəziyyətə düşdükdə, sanki yuxudan ayılır, “başı daşa dəyir”. Bu zaman onun heç də gənc olmayan həyatında baş verən “katharsis”- ruhun arınması, təmizlənməsi onu maddiyyat aləmindən mənəviyyat dünyasına çəkir. İnsan, bütün canlılar aləmində olduğu kimi təkcə ətdən, dəridən, sümükdən deyil, ruhdan, mənəviyyatdan ibarətdir. Sadığın əlini öpmək üçün diz çöküb alçalan Musa, insanlıq aləminə, əsl insan şərəfinə ucalır. Müəllifin Sadıq vasitəsilə dilə gətirdiyi həqiqət Musanın kökündən dəyişməsiylə təsdiqlənir, çünki humanist sənətkarımız insan oğlunun, Azərbaycan övladının “musalaşması” ilə barışa bilməyir.

Əsərin Musadan başqa bütün qəhrəmanları Sadıq başda olmaqla ən ülvi, ən dərin hörmətə layiqdirlər və xalqımızın etik, mənəvi zənginliklərini daşıyan gözəl nümayəndələridirlər. Məhz Sadığın alicənab, əsl kişilərə xas olan davranışı Musanı ikiayaqlı canlıdan insana çevirir. Bu kiçik, beş səhifəlik dramatik novellada şairimiz sanki qəhrəmanlarının bütün həyatının tarixini vermiş, “akkumulyasiya” etmiş, geniş dəryanı kiçik, incə bir sürahiyə yerləşdirmişdir.

***

Dörd səhifəni belə doldurmayan “Duz” adlı dramatik novella, B.Vahabzadənin nadir incilərindən biri, nağıl süjetli, neçə-neçə cildlərə bədəl, realist həyat səhnəsinin inikası olan əsərdir. Qıvraq, Türkiyə yazarlarının diliylə desək, “arxasınca sürükləyən”, son dərəcə maraqlı bir tapmaca şəkilli proloq və dünyanın ən müdrik deyimi ilə bitən epiloqdan ibarət dörd səhifə. Əsər şah sarayının qaranlıq xəzinəsində, gözətçilərin “xorna çəkib” yatdıqları gecə nəyinsə tappıltı ilə düşməsi və inilti səsiylə, bir kölgənin bağçaya çıxıb, uca hasardan aşması ilə başlayır. Böyük ustalıqla qurulmuş giriş səhnəsi, hadisələrin başlanğıcı-düyünün bağlanması, inkişafı, kulminasiya nöqtəsi, girişə dönüşlə çözülməsindən ibarət olan “dairəvi”, yaxud “bədii çərçivələmə” / “xudojestvennoye obramleniye”/ adlanan kompozisiya üzərində qurulmuş bir miniatür nümunəsi. Əsərin məzmununu bütün şah sarayını, şahın özü də başda olmaqla, həm dəhşətə salan, həm təəccübünə səbəb olan, həm də onların anlamaqda aciz olduqları, mərdliyinə heyran qoyan bir gəncin macərası təşkil edir. Vəzifələri bütün gecəni ayıq-sayıq şahın xəzinəsini qorumaq olan gözətçilər səhər vahimə içində bütün qapıların ən sirli qıfıllarının açıldığını görürlər. Tezliklə onların qorxusu təəccüblə əvəz olunur: xəzinədən heç bir şey oğurlanmayıbdır. “Bəs nə üçün qapılar açılmış, fəqət heç bir şey oğurlanmamışdır” sualı şahı da maraqlandırmağa başlamışdır. Onları tamamən tərksilah edən ən böyük sual isə bu idi: belə nadir saray açarlarının sirrinə bələd olan şəxs kimdir, necə bir fövqəladə, təcrübəli ustadır?

Carçının elanı da bir nəticə vermədikdə, gənc bir oğlan saraya yollanıb, qapıları açdığını etiraf edir. Şahın təəccüb dolu- “O qıfılları ki, sən aça bilmisən, böyük ustalıqdır. Bu ustalıqdan sonra bəs niyə heç nə aparmamısan?” - sualına gənc “Əlahəzrət, duzundan keçə bilmədim” deyə cavab verir. Bu müəmmalı cavabı açmağı, son dərəcə maraqlanan şah, gəncdən rica edir. Məlum olur ki, kasıb olduğu üçün uğrunda çox əziyyət çəkdiyi, sevdiyi qızı atası ona verməyincə, gənc əziyyətlə şah sarayından oğurlayacağı dövlətlə alsın. Lakin xəzinədən çıxarkən ayağının duz daşına dəyib ağrımasıyla əlini həmən “sərt” bir şeyə vurub, sonra da inilti səsini boğmaq üçün ağzına apardıqda, bunun duz olduğunu fərq edir və duzunu yediyi insana xəyanət etməyi vicdanına sığışdırmayaraq, heç bir şey götürməyib, gedir. ( kursiv - M.K.). Şahın səxavətlə ona istədiyi qədər var-dövlət təklifindən gənc imtina edir: asan yolla əldə etdiyi dövlətlə evlənmək istəməyir. Şahın “Bəs oğurluq dövlətlə necə” sualına belə cavab verir: “Oğurluq özü əziyyətdir, əzabdır. Mən o qıfılları açarkən nə həyəcanlar keçirdiyimi bilməzsiniz. Ürəyimin döyüntüsü qulaqlarımı batırırdı. Apara bilsəydim çəkdiyim əzabı özümə halal bilərdim. Ona görə ki, siz bu var-dövləti halal qazanmamısınız. Amma mən əziyyət çəkdiyim üçün mənə halal olardı”. Oğlanı mərdliyinə görə azad buraxan şahın “get, tamam halal qazanmağa çalış” tövsiyəsinə gənc belə cavab verir: “O zaman alacağım arvadı da özümə tam halal hesab edərəm” (kursiv - M.K.). Bəli, qaranlıq xəzinədə tappıltı ilə düşən, inildəyən həmən gəncin, ağrıdan əlini ağzina aparıb daddığı şor nəsnə nəmliyi çəkmək üçün şah xəzinəsinə qoyulan duz daşı imiş. Kasıblığın oğurluğa məcbur etdiyi bu gəncin qəlbindəki əsl kişilik qüruru, mərdliyi bu günümüzdə belə, real həyatımızda böyük tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edir: haram pulla nə arvad almaq, nə də arvad-uşaq saxlamaq olmaz!

***

“Atılmamış güllə” miniatürünün mövzusu cəmi üç səhifədə insanlığın mənəviyyat dünyasının yazılmamış qanunlarından ən qiymətlisinə həsr edilmişdir. Çalpapaqla Qaçaq Kərəm arasında olan münaqışə üzündən dəstənin üzvləri başçılarını göz bəbəyi kimi qoruyurlar, onun xanımıyla görüşü zamanı səhərədək Şeşəbığ Aslan keşik çəkir. Lakin səhər erkən Qaçaq Kərəm alaçığın eşiyində yerdə bir patron görür. Öz patrondaşındakı güllələrin, dəstə üzvlərininkilərin yerində olduğunu öyrənib, fikrə gedir. Dünən gecə Çalpapağın onların düşərgəsinə gəldiyini anlayır. Həqiqətən, Şeşəbığ alaçıq ətrafında dolaşarkən onun azca uzaqlaşdığı zaman Çalpapaq içəri girmiş, Kərəmi öldürmək üçün tüfəngini ona tuşladıqda düşməninin qadınla şirin yuxuda olduğunu görüb, bunu rəva bilməmiş, ər oğul qeyrətinə sığışdırmamış, lakin buraya gəldiyini bildirmək üçün, patronunu alaçığın qapısı ağzına atmış, otuz illik düşməninə qarşı xəyanət etməmişdir. Lakin burada olduğunu patronu - atılmamış gülləsi vasitəsilə bildirmiş. Müəllif demək istədiyi, əsərin ana fikrini təşkil edən ideyasını, Şeşəbığ Aslanın diliylə Çaqqal Ədilə müraciətlə söyləyir: “Çalpapaq, kişini arvad yanında vurmaz”.

Əbədi-mənəvi zənginliyin təməlini təşkil edən bu qanun, ancaq bəşəriyyətin iyrənc olaylarının “baş qəhrəmanları” - terrorizm, faşizm, soyqırım cəlladları tərəfindən pozulmuş, insanlıq adına bir ləkə olmuşdur. Son zamanlarda isə yaxın qonşularımız tərəfindən dinc əhaliyə göz dağı vermək məqsədi ilə həyata keçirilmişdir. Həqiqətən, kişini qadın yanında, uşaq yanında, ailə başçısını ailə üzvləri qarşısında təhqir etmək - cəzalandırmaq, öldürmək, işsiz qoyub xəcalətə məhkum etmək, alçaltmaq insanlıq suçunun ən iyrəncidir və B.Vahabzadənin əsəri belə hallara üsyan etməsi ilə ölməzlik qazanmışdır.

***

“Yaxşılıq” (1979) miniatürü dörd yarım səhifəni əhatə edir, lakin ideya, məzmun, bədii təsir baxımından fövqəladə qüdrətə malikdir. Əsərdə zaman, məkan mövhumu şərtidir, əsas qayə isə xəyanətin, yalanın, tamahkarlığın, xudbinliyin qoluzorluluğun ifşası, mənəviyyatın, yaxşılğın qələbəsidir. Bu kiçik əsərdə müəllif bir neçə cild əsərə mövzu və ideya ola biləcək problemləri toplamış, onların orijinal həllini vermişdir. Əsərin süjet xətti zəngin Ağabəy ilə kasıb kəndli, bəyin yekəxanalıqla, təkəbbürlə “cındırından cin hürkən” adlandırdığı Kürən Abbas arasında olan münaqişə üzərində qurulmuşdur. Bir neçə mehtərin xidmət etdiyi böyük bir ilxının sahibi Ağabəy qayabaşılı Kürən Abbasın xariqə atını, qaşqa köhlənini görüb, ona büsbütün vurulur və nəyin bahasına olursa olsun, onu ələ keçirmək istəyir. Doğrudan da, onun təcrübəli mehtərləri bu atın Ağabəyin bütün ilxısından da qiymətli olduğunu söyləyirlər. Mehtərbaşı Ayaz ağasını sakitləşdirib, onun göy ürgəsini tərifləyir, mehtərlər isə Kürən Abbasın köhləninin tayı-bərabəri olmadığını, onun at deyil, ceyran olduğunu söyləyirlər. Ağabəy xüdbinlikdən, paxıllıqdan sakit ola bilməyir və Kürən Abbası cümə günü atıyla birlikdə cıdıra çağırır. Bütün kəndin maraqla izlədiyi bu yarışın əsl mənasını yaxşı bilən Kürən Abbas, irəli çıxan köhlənin cilovunu çəkib, göy ürgəni irəli buraxmaq istəyir ki, Ağabəyin şərindən qurtulsun. Qaşqa köhlən cilovunu gəmirir, Kürən Abbas bir daha cilovu çəkdukdə, köhlən şaha qalxıb, Abbası belindən yerə çırpır və bir anda göy ürgəni ötüb keçir, cıdır başına birinci çatır. Kənd əhli qaşqa köhləni alqışlar, təriflər, övgülər yağdırır. Ağabəyin daxili aləminin çürüklüyü, çirkinliyi burada üzə çıxır. O, dəlicə sevdiyi atın qiymətini azaldıb ələ keçirmək üçün “ürəkyananlıqla” Abbasa deyir: “Ay Abbas, bu at səni şil-küt eliyər. Qazancın təpitməyə gedər. Kasıb adamsan, sat getsin!”. Abbasın etirazına isə sanki kəndliyə ürəyiyananlıq edirmiş kimi, əslində daha da həyasız bir qarşılıq verir: “Mən sənin üçün deyirəm, bu harını neyləyirsən?”. Kürən Abbasın “Atın eləsi yaxşı deyilmi? Sən ki at sərrafısan, Ağabəy!” cavabından kəndlinin də at sərrafı olduğunu, atının qədrini bildiyini və onu şirin dilə tutub aldada bilməyəcəyini anlayan Ağabəy artıq alverə keçərək, Abbasa, qaşqa köhlənin əvəzində ilxısından istədiyi əvvəl üç, sonra isə beş at seçməyi təklif edir. Abbas razı olmayınca, “sonra peşman olacaqsan!..”, - deyib, uzaqlaşır. Artıq qaşqa at Ağabəyin yuxusuna girir, az qala onu dəli etmişdir. Yuxuda bu atın əvəzində bütün ilxısını, iki yüz atını verməyə hazırdır. “Mənim iki yüz atım sənin Qaşqanın tək bircə dırnağına dəyməz”, deyə Kürən Abbasa yalvarır. Yuxuda Qaşqa köhlənin belində “uçur”. Artıq Ağabəy köhlən üçün hər şeyindən keçməyə razıdır. Kürən Abbas isə Ağabəyə canını verməyə razıdır, amma Qaş-qadan keçməyə yox... Münaqişə artıq zirvəyə çatmışdır.

Birinci - Ağabəyin ilxısında və cıdırda baş verən hadisələri ehtiva edən - səhnədə konfliktin əsası qoyulmuş, ikinci səhnədə - Ağabəyin yuxusunda münasibətlər gərginliyin ən uca, kulminasiya nöqtəsinə çatmışdır. Üçüncü və son səhnə, əsərin məna yükünü daşıyan bu qismi ən dramatik, ən təsirli və eyni zamanda ideya baxımından ən ibrətamiz hissəsidir. Ustad şairimiz bu son səhnədə “travesti”-cilddəyişdirmə, başqasının cildinə girmə üsuluna müraciət etmişdir. Bu üsul mənfi obraz kimi Ağabəyin daxili aləminin kökündən ifşası, eyni zamanda əks qütbü, müsbət idealı təmsil edən Kürən Abbasın və onun şəxsində yüksək mənəviyyatın, mənəvi dəyərlərin tam qələbəsini nümayiş etdirmək üçün gözəl bir zəmin rolunu oynayır. Münasibətlərin, mövqelərin toqquşmasından çıxan nəticə isə, əsərin ideyasını aşkar edir.

Üçüncü səhnə axşamçağı dörd yolun ayrıcında, uca bir palıd kölgəsində çəmənlikdə ağsaqqal bir qocanın iniltiləriylə başlayır. Qaşqa köhlənin belində yol ayrıcından keçən Abbas atdan düşüb, inilti səsinə qocaya yaxınlaşır, halını öyrən-əndən sonra evlərinə aparıb yardım etmək üçün qolundan tutub, atına mindirir, köhlənin cilovunu da onun əlinə verir. Cilovdan tutub, ata təpinən “qoca” sürətlə oradan uzaqlaşır və uzaq məsafədən saqqalını çıxarıb, Kürən Abbasa deyir: “...Qaşqanı mənə satmadın, qaçırası oldum. İndi get haqq divanına, ala bilsən, al!”. Bu cümlədən sonra gələn, qızıl hərflərlə yazılıb, hər bir evdə baş guşədə asılmağa layiq olan mükalimə şah əsərdir və bütövlüklə sitat gətirməyi özümə borc bilirəm:

Kürən Abbas (təəccüblə baxır, onu tanıyır) - Ağabəy, bir sözüm var, onu deyim, sonra apar Qaşqanı.

Bəy:

-Buyur, Kürən...

Kürən Abbas - Ağabəy, heç kəsə demə ki, Qaşqanı namərdliklə qaçırmısan. De ki, min dinara almışam.

Bəy: -At əlindən gedəndən sonra bunun nə mənası var?

Kürən Abbas: - Var, Ağabəy, birinci ona görə ki, Qaşqa qiymətdən düşməsin. İkinci ona görə ki, bu əhvalatı eşidən el-oba bundan sonra inamını itirər, zəlilə, köməksizə əl tutmaz. Dünyadan yaxşılıq köçər, Ağabəy! Onda vay adamların ha-lına! ( kursiv - M.K.). Bu sözlərimə əməl elə, Qaşqa köhlən halalın olsun.

Kürən Abbas sözünü qurtarıb arxaya çevrilir, kəndə tərəf üz tutur. Ağabəy atın belində quruyub qalır. Abbasın getdiyini görüncə atdan düşür, Qaşqanın yönünü Abbas gedən tərəfə çevirir, özü isə əks tərəfə yan alır. At Abbasa yaxınlaşır. Ekranda şərid kimi uzanan yolun bir başında Ağabəy, o biri başında Abbas, ortada isə Qaşqa köhlən görünür.

Kürən Abbasın, bir kasıb kəndlinin dilində səslənən “Qaşqa qiymətdən düşməsin” cümləsi Azərbaycan xalqının qədimdən bu günümüzə qədər qoruyub yaşatdığı gözəl etik, mənəvi irsinə istinad edir. İgidin atını, silahını və qadınını toxunulmaz sayan, onların qiymətdən düşməsinin qeyri-mümkün olduğuna dərindən inanan xalq, bunun əksini böyük həqarət, bunu edənlərin hərəkətini isə namussuzluq kimi qiymətləndirir. Müəllif maddi zənginliyin mənəvi zənginlikdən heç zaman uca olmadığını Abbas və Ağabəy surətlərinin şəxsində əyani şəkildə göstərmişdir. Kasıb Abbasın mənəvi zənginliyi ona kəndlilər arasında böyük hörmət qazandırmışdır. Ağabəyin təkidlərinin şahidi olan sadə insanlar, mehtərlər narazılıqlarını çəkinmədən bildirirlər: “...yetim əlində qoğal əcayib görünər”. Ağabəy-Kürən Abbas dueli, qarşıdurması mənəvi zənginliyin, ali insanlıq ruhunun mənəviyyatsızlıq üzərində tam qələbəsidir və yenə də böyük humanist şairimiz daxili aləmi xudbinlik, eqoizm mərəzi tərəfindən çürümüş azərbaycanlının tam rəzilliyi ilə barışa bilməyir və onda oyanmaqda olan vicdanın baş qaldırmasını, atı geri verməsi ilə göstərir.

***

Qısa təhlilini verdiyimiz bu miniatürlərin - dramatik novellaların dəyəri, ədəbiyyat tariximizdə, dövrümüzün humanitar tərbiyəsində böyük rolu, Azərbaycan xalqının əsrlərcə yaşatdığı mənəvi dəyərləri həm bugünkü cəmiyyətimizə xatırlatmaqda, həm də dünyaya elan etməkdədir. Bu yüksək humanist ideyaları B.Vahabzadə ütülü-nişastalı köynək, kostyum, yaxası qalstuklu, kəpənəkli-papilyonlu intelligentlərin, yüksək təhsil görmüş ziyalıların, ali mənsəb dövlət işçilərinin, ictimai xadimlərin diliylə deyil, sadə əmək adamlarının - kənd sakinlərinin, gözəl sənətkar olan kasıb gəncin, ədalət mübarizləri olan qaçaqların, mehtərlərin, kəndlilərin, “cındırından cin hürkənlər” vasitəsiylə insanlara, dünyaya elan edir. Şairimiz xalqımızın sağlam mənəvi aləminə ürəkdən inanır, onun zəngin dünyasının bəşəriyyətə örnək olması ilə fəxr edir.

Kələntərli Məlahət Məhəmməd qızı

Təzadlar.- 2015.- 27 oktyabr.- S12-13