Dağlaroğlunun dağlardan başlayan elm yolu

Elm adamları belə hesab edirlər ki, insan oğlu da günəş, ay kimidır. Onun görünən və görünməyən tərəfləri vardır. Görünənlər gözlə müşahidə edilir. Görünməyənlər isə gizli qalır. Onu bəzən sezmək olur, çox zaman isə mümkün olmur. Bu ali varlıqlar müxtəlif xarakterdə, xasiyyətdə, habelə təfəkkür və düşüncədə olduqları üçün də qəlbləri müəyyən məqsədlərlə döyünməsi ilə bir-birilərindən fərqlənirlər. Birinin ürəyi xeyirxah, savab əməllərlə çırpınmaqda, digərinki isə bədxah, xəbis niyyətlərlə vurmaqdadır. El şairi Cəmil Əkbər bu münasibətlə belə yazır:

Hər sinə altında bir ürək vurur,

Sevdası başqadır, eşqi başqadır.

Hərəsi bir cürə yaradıb qurur,

Təpəri başqadır, məşqi başqadır.

Ürəyi elm uğrunda döyünən fədakar alimlərimizdən biri də professor Rza Abbasoğludur. Bir xoş təsadüf nəticəsində 2009-cu ildə “Qırmızı körpü” sərhəd gömrük məntəqəsində, tələbəlik illərindən tanıdığım rəssam dostum Mənsur Cəfərovun vasitəsilə “Ay işığında” tanış olduğumu indi də xatırlamaqdayam. Səmimi keçən ilkin söhbətimizdən sonra, ara-sıra onunla telefonlaşıb bir-birimizin hal-əhvalını xəbər alırdıq. Bu minvalla Dağlaroğlunu özüm üçün öyrənməyə, kəşf etməyə çalışırdım. Ötən illər ərzində alicənab, xeyirxah, niyyəti saf, amalı pak, səmimi tərəf müqabili, doğru-dürüst, həqiqətpərəst, gözü-könlü tox, təbii, olduğu kimi görünən, göründüyü kimi olan bir şəxsiyyət tək qəlbimə qətrə-qətrə dolması sayəsində, günlərin birində sahilləri görünməz, dərinliyi bilinməz olan Rza adlı “insanlıq dəryasının” əmələ gəlməsi ilə təlatümləndi. Qərara gəldim ki, xalqımız da bu vətən oğlunu tanımaqdan məhrum qalmasınlar. Çünki Rza müəllim Azərbaycan elminə şərəf-şan gətirən zəhmətkeş, cəfakeş ziyalılarımızdandır. Alimin ömür yoluna qısaca nəzər saldıqda anladım ki, Rza müəllim də Akademik Tofiq Köçərli və atam Cəmil Əkbər kimi Gədəbəydə doğulub boya-başa çatıb, aspiranturanı Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetində fərqlənmə diplomu ilə tamamlamışdır. Hər üç alimin fərqli cəhəti onda idi ki, Tofiq müəllim tarix, atam Cəmil İmamverdioğlu siyasi-iqtisad elmi sahəsində 1951-ci ildə məzun olmuş, Rza Abbasoğlu isə Kvant kimya aləminin mütəxəssisi kimi təhsilini uğurla yekunlaşdırmışdır. Azərbaycanlı alimlər arasında akademik Abel Məhərrəmov, professor Fatma Abdullazadə, professor Gülnaz Abdullazadə aspirant yoldaşları olaraq Rza müəllimlə bir dönəmdə təhsillərini davam etdirmişlər.

Rza Abbasov 13 aprel 1952-ci ildə Gədəbəyin Samanlıq kəndində Məmmədbağır kişinin halal ocağında dünyaya göz açmışdır. Yeniyetməlik dövründə Gədəbəy dağlarında qoyun-quzu otarması ilə keçən yeyniyetməlik çağlarında Rzanın, ali təhsil alma arzusu, həvəsi məhz bu səfalı diyardan pərvəriş tapmış, elmi araşdırmalarla keçən illər ərzində neçə-neçə uğurlara imza atması ilə nəticələnmişdir. Qarış-qarış gəzib heyran qaldığı “Çoban dağı”, “Kəmər qaya”, “Səngər yal”, “Qabaq yal”, “Çanaxçı yaylağı”, “Haça qaya” onun qəlbində daimi məskən salmış, “Nüyutonun qanunları”nı, “Pifaqorun teorema”sını bu füsunkar dağlar qoynunda öyrəndiyi üçün onlara minnətdar olmuş, özünü “Dağlaroğlu” olaraq qəbul etmişdir. Sanki şair Cəmil Əkbər Rzanın bu məftunluğunu nəzərə alaraq başı buludlara bülənd olan şaxqamətli dağları poetik misralarla belə vəsf etmişdir:

Əzəmətli vüqarı var,

Bu dağların, o dağların.

Neçə-neçə nübarı var,

Bu dağların, o dağların.

Gözüm qalıb zirvəsində,

Təpəsində, dərəsində,

Nələr yatır sinəsində,

Bu dağların, o dağların.

Qar saxlayır quzeyləri,

Gəl-gör deyir güneyləri,

Qayalardır muzeyləri,

Bu dağların, o dağların.

Gədəbəy dağlarının gözoxşayan seyrəngahlı yal-yamacları, mənzərəli yaylaqların xalıyabənzər güllü-çiçəkli naxışlarla bəzədilmiş əsrarəngiz gözəllikləri, yaşıla bələnmiş talaları, yazda-yayda şimşəkli-yağışlı, qəfildən dolu tökən saatları, qızılı payız fəslində barlı-bəhərli günləri, Rzanın yaradıcılıq ilhamına qanad vermiş, qış mövsümünün sisli-dumanlı, qarlı-boranlı, şaxtalı ayları, digər yöndən isə kənd həyatının özünəməxsus çətinlikləri onun elmin ağır, sərt yollarındakı səbrini, dözümünü, əzmini artıran cəhətlərdən biri olmuşdur.

Özünün də qeyd etdiyi kimi, Rza Abbasoğlunun Kvant kimyasına olan ilkin marağı orta məktəbin 7-ci sinfində təhsil aldığı dönəmdə, 1967-cı ildə professor Zəlimxan Qarayevin “Atomun quruluşu'' kitabını mütaliə etdiyi zaman yaranmışdır. 1968-ci ildə Samanlıq kənd orta məktəbinin 8-ci sinifini əla qiymətlərlə başa vuran Rza Məmmədbağıroğlu, həmin il qəbul imtahanlarından əla qiymətlər alaraq “1 №-li Respublika Fizika-Riyaziyyat təmayüllü internat məktəbi”nə daxil olmuşdur. 1970-ci ildə isə məktəbi fərqlənmə diplomu ilə yekunlaşdıraraq Azərbaycan Dövlət Universitetinin kimya fakültəsinə yüksək qiymətlərlə qəbul olmuşdur. 1973-cü ildə fakultənin üçüncü kursunu əlaçılıqla bitirmiş Rza Abbasoğlunun müvəffəqiyyətini nəzərə alan institut rəhbərliyi, onu M.V.Lomonasov adına Moskva Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsində təhsilini davam etdirməsinə zəmanət vermişdir. Kimyanın ən cətin sahəsinə, kvant kimyasına olan hədsiz marağı və ilk gündən fədakarcasına çalışqanlıq əzmi, Sovetlər İttifaqında kvant kimyası elmində tanınmış akademik Nikolay Fyodoroviç Stepanovun da nəzərindən qaçmamışdır. Bu keyfiyyətlərinə görə də Azərbaycanlı tələbəsini “Maddə quruluşu və molekulların kvant mexanikası” bölməsinə qəbul edərək, Rzanın fizika-riyaziyyat ağırlıqlı olan “Fiziki-kimya qrupu”nda təhsil almasını məsləhət bilmişdir. Rza Abbasoğlu məhz müəlliminin yönətmənliyi sayəsində “Propan molekulunda rəqsi hərəkətlərin tezliklərinin nəzəri hesablanması'' mövzusunda yazdığı diplom işini müdafiə edərək, 1976-cı ildə həmin fakültəni müvəffəqiyyətlə bitirmiş, kimyaçı ixtisasına yiyələnmişdir. 1976-1980-ci illər arası M.V.Lomonasov adına Moskva Dövlət Universitetinin Kimya fakültəsinin aspiranturasında təshilini davam etdirmiş Rza Abbasoğlu, 29 yaşında (1981), “Maddə qurulusu və molekulların kvant mexanikası” laboratoryasında, akademik N.F.Stepanovun rəhbərliyi ilə “Tərkibində ftor, karbon və hidrogen olan sadə molekulların xassələrinin və elektrofilik birləşmə reaksiyalarının kvant-kimyəvi tədqiqi” mövzusunda yazdığı namizədlik dissertasiyasını uğurla tamamlayaraq “Kimya Elmləri Namizədi” alimlik dərəcəsi ünvanını almışdır. Bir alim eyni zamanda bir insan kimi yetişməsində akademik N.F.Stepanovun qayğısını qədirşünaslıqla xatırlayan Rza Abbasoğlu, müəllimininin zəhmətini heç zaman unutmur, təlim-tərbiyə və elmi araşdırmalara dair verdiyi dəyərli tövsiyələri əməli işi ilə həyata keçirməkdədir.

R.M.Abbasov 1981-83-cü illər arası akademik S.Ş.Rəşidovun, o dönəmdə direktoru olduğu Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının “Polimerlərin kimyası və fizikası elmi-tətqiqat inistitunda” baş elmi işçi vəzifəsində çalışmış, az bir zamanda “Kvant kimyası” qrupunu yaradaraq ona rəhbərlik etmişdir.

Vətənə olan ülvi sevgi hissləri, Rza müəllimi 1983-cü ildə Nizami yurduna, doğma Gəncə torpağına çəkib gətirmişdir. 1993-cü ilə qədər taleyini Azərbaycan Texnologiya İnistitutuna bağlamış Rza müəllimin, bu ali təhsil ocağında elmi-tədqiqat işləri ilə yanaşı, tələbələrin hazırlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi sahəsində apardığı uğurlu fəaliyyətlərini nəzərə alan institut rəhbərliyi, onu mütəxəssis alim kimi 1983-cü ildən 1986-cı ilə kimi baş elmi işçi, 1986-cı ildən 1991-ci ilədək “Kimya kafedrası”nda assistent, 1991-cü ildən isə dosent vəzifəsində çalışmasına şərait yaratmışdır.

Elmi-pedaqoji yaradıcılıq sahəsindəki fəaliyyətlərini 1993-cü ildən qardaş Türkiyə Cümhuriyyətində davam etdirən Rza müəllim, hazırda Qaradəniz Texniki Universitetinin “Kimya bölümü”ndə çalışmaqdadır. O dönəmdə Kvant kimyası sahəsində Anadolu alimlərinin yetəri sayda olmamasına rəğmən, Rza Abbasoğlu şəxsi təşəbbüsü ilə “Kvant kimyası” qrupunu yaradıb ona rəhbərlik etmiş, ötən dövr ərzində bu elm sahəsində Türkiyədə ad qazanmışdır. Fəxarətlə qeyd etməliyik ki, dörd elmilər doktoru və on magistr (yüksək lisans) məhz Rza Abbasoğlunun rəhbərliyi ilə elmi dərəcəyə yüksələ bilmişdir. 2005-ci ildən qurumun professoru olan Rza müəllim “Fiziki-kimya kafedrası”nın müdiri vəzifəsində pedaqoji fəaliyyət göstərməklə, tələbələrinə və aspirantlarına mütəmadi olaraq fərqli sahələr üzrə mühazirələr də oxumaqdadır. Təsadüfi deyil ki, Rza müəllim uzun illər topladığı zəngin biliyi, təcrübəsi sayəsində müəllifi olduğu bir çox dərs vəsaitləri ilə kimya elminə dəyərli töhfələr bəxş etmişdir.

Rza Abbasoğlu müasir kvant kimyası sahəsində aktual mövzularda bir sıra elmi-nəzəri mahiyyətli əsərlər də yazmışdır. “Abbasoğlu” imzasıyla tanınan Rza müəllim, bir sıra yabançı ölkələrdə yayınlanan məşhur jurnallarda çap olunmuş 70-dən artıq elmi məqalənin və 60 tezisin müəllifidir. “The Journal of Organic Chemistry” jurnalının hakimlik jürisinin və TÜBİTAK-da (Türkiyə Bilimlər Akademiyasında) projeləri dəyərləndirmə komissiyasının üzvü olan Rza müəllim, “The Journal of Organic Chemistry” jurnalında, dünyanın məşhur kvant kimyacısı, professor Kendall Houku'nun və tanınmış Türk üzvi kimyaçısı, professor Mətin Balçı'nın məqalələrinə hakimlik etmiş, onların nəşri üçün elmi rəylərini vermişdir. Müxtəlif beynəlxalq simpozium və konqreslərdə kvant kimya elmi ilə əlaqədar problemlərin müzakirəsi zamanı Azərbaycanı xarici ölkələrdə yüksək səviyyədə təmsil etmiş R.M.Abbasov, Kendall Houku /Amerika/, Eiji Osava /Yaponya/, Lenoir Dieter /Almanıya/, Mətin Baçlı /Türkiyə/ (hal-hazırda 1998-ci ildən Nyu-York Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvüdür) kimi dünyanın adlı-sanlı kvant kimaçı professorları ilə elmi sahədə olan yaradıcılıq əməkdaşlığını bu gün də uğurla davam etdirməkdədir. Almanyada nəşr olunmuş “Orbitals in Chemistry” (Springe 2009) kitabda tanınmış kvant kimyacısı, professor Satashi Inagaki'nin yazmış olduğu “Orbital mixing Rules” isimli bölümdə, Rza Abbasoğlunun kvant kimyası sahəsində əldə etdiyi elmi nəticələri xüsusi vurğulamış və bu nəticələrdən geniş istifadə olunduğu bildirilmişdir. Dünya kvant kimyaçıları arasında məxsusi bir yeri olan Rza müəllimin on beş elmi məqaləsi, kvant kimyası sahəsində beynəlxalq miqyasda çap olunmuş, yüksək elmi dəyəri və aktuallığı ilə fərqlənən ən yaxşı məqalələrin siyahasına daxil edilmişdir. Bu nailiyyətlərlə yanaşı, Rza müəllim 2010-cu ildə nəzəri kimya sahəsində “Abbasoğlu qaydası”nı vermiş və bu qayda dünyanın tanınmış alimləri tərəfindən qəbul edilmişdir. “Journal of Molecular Strucrure: THEOCHEM (Kanada, Elsevir, 955, 2010, 13133)” və “Acta Chimica Slovenenica (Sloveniya, 57, 2010, 842-848 və 59, 2012, 109-116)” kimi mötəbər dərgilərdə nəşr olunmuş bu qayda, dünya ədəbiyyatına kecmişdir. Eloğlumuzun nəzəri kimya sahəsində uluslararası arenada qəbul edilmiş önəmli bir qayda verməsi təbii ki, qürurvericidir.

Hazırda ikinci bir qayda üzərində tədqiqat işlərini aparan Rza müəllim bu elmi çalışmasına “Dağlaroğlu qaydası” adını verməyi düşünür. İnanırıq ki, bu orijinal isim yaxın zamanda alimin dağlara bəslədiyi ülvi məhəbbətinin daha bir ispatı olacaqdır. Elm yolunda əzmlə çalışan R.M. Abbasov, “Gərgin quruluşlu alkenlərə xlor və bromun elektrofil birləşmə reaksiyalarının mexanizminin və stereokimyasının kvant - kimyəvi araşdırılması” mövzusunda yazmış olduğu doktorluq dissertasiyasını 2009-cu ildə tamamlayaraq, Bakı Dövlət Universitetində müvəffəqiyyətlə müdafiə etmiş, kimya elmiləri doktoru alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür. Qeyd etdiyimiz dissertasiya işi kvant kimyası alanında Azərbaycan dilində yazılmış ilk elmi əsər olduğu üçün, mütəxəssislər Rza müəllimi bu sahədə Azərbaycanın ilk kvant kimyacılarından biri hesab edirlər.

Azərbaycan dilində kvant kimyası sahəsində fundamental bir elmi əsər yazmaq Rza Abbasoğlunun hələ gənclik illərinin arzu olub, xüsusən də professorlar Xudu Məmmədovun və Şamil Əhmədlinin ona bir müəllim-alim tövsiyələridir.

Yabançı ölkələrin tanınmış elm adamları, həmçinin də Azərbaycanın bir çox görkəmli alimləri Rza Abbasoğlunun elmi dəyərə malik məqalələrinə, ələlxüsus da doktorluq dissertasiyasına yüksək qiymət vermişlər. Onlardan bir çoxunu qədirbilən oxucularımızın diqqətinə çatdırmağı məqsədəuyğun hesab edirik.

1. Məşhur kvant kimaçısı, professor Eiji Osava /Yaponya/: “Transanulyar birləşmə reaksiyalarının kvant-kimyəvi araşdırılması sahəsində Molekulyar Modelinq Jurnalında çap olunmuş məqalələrnizi çox bəyəndim və bu araşdırmalar transanulyar birləşmə reaksiyalarının ümumi nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanması yolunda irəliyə atılmış ciddi bir addımdır''.

2. Məşhur kvant kimaçısı, professor Lenoir Dieter /Almanya/: “Bromun alkenlərə elektrofil birləşmə reaksiyalarının nəzəri araşdırılması sahəsində olan məqalələrnizi məmnuniyyətlə və zövqlə oxudum. Bu araşdırmalara yüksək qiymət verirəm və Sizinlə bu sahədə ortaq elmi araşdırmaların aparılmasını təklif edirəm''.

3. Akademik N.F.Stepanov (M.V.Lomonosov adına Moskva Dövl?t Universiteti) /Rusya/: “Sizin doktorluq dissertasiya işinizdə proqnozlaşdırma gücünə sahib olan xassə-quruluş əlaqələrinin müəyyən edilməsi fiziki və üzvi kimyanın inkişafında böyük əhəmiyyətə

4. Məşhur kvant kimyaçısı, professor R.M.Minayev (Cənubu Federal Universiteti), /Rusya/: “R.M.Abbasovun dissertasiya işi üzvi reaksiyaların mexanizminin tədqiq edilməsi sahəsində fundamental elmi əsərdir''.

5. Türkiyə Bilimlər Akademiyasının həqiqi üzvü, professor Mətin Balçı, /Türkiyə/: “Qartalın hədəfi dağ zirvəsidir, Abbasoğlunun hədəfi isə elmin zirvəsidir. Bu xüsusiyyətlər onun kvant kimyasında əldə etdiyi naliyyətlərin mənbəyidir''.

6. Bakı Dövlət Universitetinin rektoru, akademik A.M.Məhərrəmov: “Rza müəllim öz əməyi və zəhməti ilə elm müstəvisində müəyyən səviyyəyə gəlmiş və özünə məxsus yeri olan alimdir''.

7. AMEA-nın müxbir üzvü, professor M.S.Salahov: “Rza müəllimin doktorluq dissertasiyasını öz doğma ana dilində yazması təqdirə layıqdır. Rza müəllimin dünya kvant kimyaçilarının arasinda özünə məxsus bir elm yoluna sahib olması qürurveriçidir. Müzakirəyə təqdim edilmiş dissertasiya işi və iddiaçı tərəfindən onun yüksək elmi səviyyədə təqdim edilməsi məni çox məmnun etdi''.

Rza müəllimin yabançı ölkələrdə çap olunmuş aktual məqalələrinə, bir çox dünya şöhrətli kvant kimaçı professorlar: Tim Clark /Almanya/, Stewart James /Amerika/, Jaroslav V.Burada /Çex Respublikası/, Irəm Csizmadia /Kanada/, Rivail Jean /Fransa/, Aleksander Pavko /Sloveniya/, Goverdhan Mehta /Hindistan/ xarici mətbuat səhifələrində yüksək dəyər altmışını tamamlayıb, 65 yaş istiqamətində elmin zirvələrinə doğru addım-addım irəliləyən Rza Məmmədbağıroğlu Abbasova kvant kimya elmi aləmində növbəti yeni nailiyyətlər diləyərək deyirəm: Ananın müqəddəs südü, atanın bərəkətli çörəyi sənə halal olsun, Dağlar oğlu! Yaz, yarat, zehnin açıq, qələmin iti olsun.

İlqar İmamverdiyev,

sənətşünaslıq doktoru, professor

Təzadlar.- 2015.- 8 yanvar.- S.15.