Qarabağ şəhəri haqqında nə bilirik?

Gülablı kəndinin tarixi...

Qarabağ geniş bir regionu əhatə edir. Onun hüdudları Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə daha geniş idi: mərkəzi Şuşa şəhəri olan Qarabağ vilayətini, yəni hazırkı Dağlıq Qarabağı, Aran Qarabağı və 1920-ci ildən sonra ədalətsiz olaraq Ermənistana töhfə edilmiş Zəngəzur mahalını əhatə etmişdir” (Axundov N. “Qarabağ salnamələri”. Bakı: Yazıçı, 1989, 232 s.). Onun “...cənub tərəfdən Xudafərin körpüsündən Sınıq körpüyə qədər - Araz çayıdır. Şərq tərəfdən Kür çayıdır... Şimal tərəfdən Qarabağın Yelizavetpolla sərhədi Goran çayıdır... Qərb tərəfdən Küşbək, Salvartı və Ərikli adlanan uca Qarabağ dağlarıdır...”. Zəngəzur, Qapan, Qarabağın Çuldur, Mehri mahalları da xanlığa daxil idi.

“Müfəssəl dəftər”də yalnız Şəmkürbasan və Böyük Kürəkbasan nahiyələrində 25 kəndin qeyri-müsəlman kəndi olduğu göstərilir. Qeyri-müsəlmanların çox böyük əksəriyyətini isə XVIII əsrdə də albanlığını unutmamış xristian əhalisi təşkil edirdi (Yunis Hüseynov, “Qarabağ tarixi mənbələrdə”, “Şuşa” nəşriyyatı, 2012, s.23). B.Liokqobitov “Qafqaz arxasındakı rus mülklərinin icmalı” əsərində göstərir ki, meşələrinə görə zəngin olan bu ölkə tatar (Azərbaycan) dilində qara bağ mənasını verən “Qarabağ” adını almışdır. Q.Qan adlı başqa bir müəllif yazır ki, Qarabağ - qara və bağ sözlərindəndir. Qara yarpaqlı (həmişəyaşıl) bağlar ölkəsi deməkdir. M.Bodnarski “Coğrafi adlar lüğəti”ndə qeyd edir ki, Qarabağ - qara yarpaqlı bağlar ölkəsi deməkdir. Müasir elmi ədəbiyyat həmin fikirləri qəbul etmişdir (Baharlı. M.Əvalati - Qarabağ: İkinci kitab. Tərtib edəni və çapa hazırlayanı professor N.Axundov. Bakı, Yazıçı, 1991, s.15).

Dağlıq Qarabağın Muğan, Şirvan, Naxçıvan, Gəncə, Qarabağ əyalətləri ilə əhatə olunduğunu bir anlığa nəzərimizə gətirsək, yuxarıda qeyd etdiyimiz vəziyyətin yaranmasındakı coğrafi və tarixi şəraiti dərk etmiş olarıq. Yuxarıda dediklərimizdən aşağıdakı nəticəyə gələ bilərik:

Qarabağ adı ədəbiyyatda söz kimi VII əsrdən (Ş.Sədiyev “Qarabağ”ın mənası, “Elm və həyat” jurnalı. 1963, №3), əyalət kimi XIII əsrdən (Baharlı. “Əhvalati Qarabağ”. 1898. Əlyazmasından foto-surət, Azərb. SSR EA Rəyasət Heyəti yanında Əlyazmaları fondu. 1929, s.4 ), xanlıq kimi XVIII əsrdən (C.Əhmədbəy. “Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair”. Bakı, 1951.) məlumdur. Qarabağ tarixi ərazisi, ondan əvvəlki Qarabağ xanlığı, daha əvvəl isə Qarabağ əyaləti öz adını haradan almışdır?

Aparılan elmi axtarışlar göstərir ki, bu adların “anası” vaxtilə Araz çayının kənarında yerləşən Qarabağ şəhəri olmuşdur. Bu şəhərin XVII əsrin birinci yarısına qədər mövcud olması haqqında dəqiq kartoqrafik məlumat əldə edilmişdir. XVII əsrin birinci yarısında alman səyyahı Adam Olearinin tərtib etdiyi “İran səltənəti” adlı xəritədə (Adam Oleariy. “Opisanie puteşestviə v Moskoviö i çerez Moskoviö v Persiö i obratno”. Peterburq. 1906.) Qarabağ yaşayış məntəqəsi 39* Şimal en dairəsi ilə 82* Şərq uzunluğu dairəsinin kəsişdiyi nöqtədə göstərilir. Xəritədə Cənubi Azərbaycandan keçən və Qara suyun yatağı ilə uzanaraq Kiçik Qafqaza daxil olan mühüm bir ticarət yolunun Qarabağ şəhərindən keçdiyi göstərilir. Zənn edildiyinə görə, həmin şəhər XVII-XVIII əsrlərdə baş vermiş müharibələr nəticəsində dağılıb məhv olmuşdur. Şəhər adının böyük bir əraziyə verilməsi onun mühüm ticarət mərkəzi və nəqliyyat qovşağı olduğunu göstərir. Şəhər nə qədər yaşamışdır? Əlbəttə, bu suala arxeoloqlarımız gələcəkdə daha dəqiq cavab verəcəklər. Biz isə Qarabağ sözünün, VII əsrdən mövcud olduğunu nəzərə alıb, onun 1000 ildən artıq ömür sürdüyünü inamla söyləyə bilərik.

“Qarabağ” sözünün mənası haqqında

Bu sözün mənasını şərh edənlər “qara”nı həmişə rəng adı kimi düşündüklərindən, adın düzgün mənasını izah edə bilməmişlər. Bağa nə üçün qara deyilsin? Bu suala məntiqli cavab verən olmamışdır. Son zamanlarda Azərbaycan toponimikası sahəsində aparılmış işlər nəticəsində “qara”nın bir neçə mənası müəyyən edilmişdir; onlardan biri də “qalın”, “sıx” deməkdir. Buna əsasən, demək olar ki, Araz çayının kənarındakı Qarabağ şəhəri son dərəcə “bağlı-bağatlı” olduğuna görə belə adlandırılmışdır. Qarabağ lap əski dövrlərdən Azərbaycan türklüyünün ana vətənidir.

“Qarabağ” deyəndə ilk növbədə onun tarixi, havası, torpağı, suyu, sıx meşələri, ilahi səsli xanəndələri yada düşür. Bu gün isə hər birimiz bu adı xatırlayanda dərk edirik ki, erməni gavurlarının yağmaladığı cənnət güşələrimizin azadlığı hava-su kimi vacibdir. Dünyanın diqqət mərkəzində dayanan bu başıbəlalı problemimizin həlli təəssüf ki, uzanır.

Gülablı kəndi Qarabağın dağlıq ərazisində yerləşən bir hissəsidir. Vaxtilə bu kənd Şuşa qəzasının tərkibində olmuşdur. Gülablı kəndini Tanrı sanki əhvalının xoş olduğu vaxtda yaradıb. Kəndi əhatə edən dağlar, zümrüd meşələr onun gözəlliyini birə beş artırırdı. Kənddən xeyli aralıda bulaq sularının bir-birinə qarışmasından əmələ gələn çayın kəndi ikiyə bölməsi bu yaşayış məntəqəsinin gözəlliyini bir az da tamamlayırdı. Gözəl təbiəti, saf havası qədimlərdən burada yaşayış olmasından xəbər verir. Təsadüfi deyil ki, xanlıq dövründə (söhbət Qarabağ xanlığından gedir) xan övladlarına dayə və süd anası Gülablı kəndindən tutulardı. Firudin Şuşinski yazırdı: “XVIII əsrdə İbrahim xan Şuşada doğulan hər bir oğlan uşağına Abdal-Gülablı kəndindən dayə və süd anası tutmaq barədə fərman verib. Bu kəndin əhalisinin şücaətini qiymətləndirən Qarabağ xanının bu fərmanına əməl olunması, oğlan uşaqlarının hünərli olmasına səbəb olmaqla yanaşı, həm də Abdal-Gülablıdakı gözəl səsə malik nəsillərin də Şuşada ecazkar səsli xanəndələrin yetişməsinə təsir edən əsas amillərdən idi. (F.Şuşinski. “Qarabağ musiqiçiləri”. 1995, Bakı, “Maarif” nəşriyyatı). “Kiçikbəyim üçün Gülablı kəndindən gətirilmiş və o zamandan bəri sarayda qalmış dayə, xanımın qarşısında çömbəlib, onun baş barmaqlarını ağ ipliklə çatdı”. (Yusif Vəzir Çəmənzəminli. əsərləri, ikinci cild. “Elm” nəşriyyatı, Bakı: 1976. s. 491)

Çünki burada əsilli-nəcabətli, dünyagörüşlü, təhsilli adamlar az olmamış, tərbiyə və elmə can yandıranlar təkcə kənddə deyil, bütün Qarabağda, eləcə də ətrafda tanınmışlar. Gülablı kəndinin münbit torpaqları, bol suları onun yaşayış üçün əhəmiyyətini artırdığından burada əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq, pambıqçılıq, baramaçılıq və digər sahələr inkişaf etmişdir. Təkcə onu demək lazımdır ki, kənd ərazisindəki on səkkiz dəyirman, on bir kəhriz, doqquz bulaq, iki artezian, iyirmi bir məhəllənin olması bu kəndin olduqca əhəmiyyətli yaşayış məntəqəsi olduğunu təsdiqləyir. Digər tərəfdən, bir kənddə bu qədər dəyirmanın inşa edilməsi kənddə lap qədimlərdən taxılçılığın inkişafından xəbər verir. Deməli, kənddə taxıl həmişə bol olmuş, həm əhalini ərzaqla təmin etmiş, həm də kənd adamlarına gəlir və bərəkət gətirmişdir.

Kənddəki hamam və məscid bu yaşayış məntəqəsinin qədim tarixi abidələridir. Bunlardan hamam daha əskidir. Çox güman ki, ilk orta əsrlər dövründə inşa edilmişdir. Kəndin yaşlı sakinlərinin (İltifat Rəşid oğlu Qarayev (1927-ci ildə Gülablı kəndində anadan olmuşdur), Qəhrəman Hüseyn oğlu Hüseynov (1937-ci ildə Gülablı kəndində anadan olmuşdur), Əhmədov Yelmar Misir oğlu (1937-ci ildə Gülablı kəndində anadan olub) Nəsirov Sabir Şirin oğlu (1939-cu), Əliyev Mübariz Əziz oğlu (1947-ci ildə Gülablı kəndində anadan olub) və s.) dediyinə görə, hamama hətta xanlıq dövründən də qabaqlar Ağdamdan və digər ərazilərdən adamlar gəlirmişlər. Deyilənə görə, həftənin üç günü kişilər, üç günü isə qadınlar üçün nəzərdə tutulmuşdu. Yaşlı sakinlərin şəhadətinə görə, kənd məscidinin bir neçə yüz illik tarixi vardır. Kəndin məhəllələrinin adları, əhalisini təşkil edən müxtəlif tayfalar Gülablının zəngin etnoqrafiyasını, məişətini, kəndin böyüklüyünü özündə əks etdirməkdədir. Kənddə rast gəlinən daşqutu qəbirlər, müxtəlif saxsı parçaları, dulusçuluq nümunələri bu yaşayış məntəqəsinin qədimliyini göstərir. Gülablının Hüsü, Yusif, Osman, Vaqif kimi vətənpərvər oğulları təkcə kəndin yox, Qarabağın tarixində iz qoymuşlar. Nəvəsi Burzunun söylədiklərinə görə, “Hüsü qeyri-adi cəsarət göstərərək Tiflisdə rus generalını öldürmüş və bu cəlladdan xalqının intiqamını almışdır. Yusif kişi isə Azərbaycana köməyə gələn Nuru paşanın qoşunlarına bələdçilik etmiş, yaşlı olmasına baxmayaraq öz cəsarəti və mərdliyi ilə Nuru paşanın rəğbətini qazanmışdır”.

Yusif kişinin nəvəsi öz babasının ənənəsini davam etdirən Vaqif Rzayev isə erməni quldurlarına qarşı Gülablı kəndinin müdafiəsi uğrunda mübarizəyə başçılıq etmiş, sücaəti və igidliyi ilə adını tarixin qızıl səhifəsinə yazmışdır. O bu yolda sağlamlığını itirmiş, sonra isə canından artıq sevdiyi doğma kəndinin itkisinə dözə bilməmiş, gözlərini həyata əbədi yummuşdur.

Misirov Bayram kəndin igid oğullarından biridir. O, Ağbulaq, Yenikənd, Qarakənd, Hasdı, Naxçivanik kimi kəndlər uğrunda qəhrəmanlıqla vuruşmuş, bir neçə döyüşçünü əsirlikdən azad etmiş, həlak olmuş döyüşçülərin cəsədini döyüş meydanından çıxarmışdır. Bayram qorxmaz kəşfiyyatçı kimi tanınmış, el arasında hörmət qazanmışdır.

İltifat Qarayev, Yelmar Qarayev və Sabir Nəsirovun mülahizələrinə görə, kəndin qədim adı “Güllü dərə”dir. Deyilənlərdən məlum olur ki, XIV əsrdə ərəblər kəndə gələndə bu yaşayış məntəqəsi Güllü dərə adlanırmış, daha sonralar bu kənd Gülablı kimi tanınmışdır. Xorasan şəhərinin yaxınlığında Gülablı adında tayfa olub. Bəs Gülablı sözünün mənası nə deməkdir?. Öncə qeyd edək ki, söz üç hissədən - “Gül-ab” - “Gül suyu” - sözün üçüncü hissəsi isə leksik şəkilçidir. Buradan demək olar kı, “Gülablı”, “Gül suyu olan yer” anlamındadır”.

Kənddə rastlanan naxışlı - qara, boz rəngli qablar, küpələr, çölməklər xüsüsi maraq doğurur. Tədqiqatçı Aida Məmmədova bu dulusçuluq məmulatlarının tunc dövrünə aid olduğunu yazır (Aida Məmmədova. “Azərbaycanda tunc dövrünün öyrənilməsi tarixi və onun problemləri”. Bakı. Adiloğlu. 2001, səh.112). Tarixən məlumdur ki, Azərbaycandakı daşqutu qəbirlər albanlarla bağlı olub, eramızın birinci əsrinə aiddir. Buradan nəticəyə gəlmək mümkündür ki, həmin qəbirlərin ən azı iki min illik tarixi vardır .

Gülablı kəndinin yaranma tarixi ilə bağlı yerli əhali arasında müxtəlif yozumlar, rəvayətlər mövcuddur. Hətta “Gülablı” adının bu kənddə gülab hazırlayıb satmaqla məşhur olan böyük bir tayfanın adı ilə bağlı olduğu söylənilir. Yaranma tarixi təxminən VI-VII əsrlərə təsadüf edir. Əsasən ərəblərin Azərbaycana gəlməsi dövrünə istinad edilir. İmam Həzrəti Əlinin bu yerdə olması və möcüzəli tarixi “Əli bulağı” ziyarətgahı bu fikri qüvvətləndirir.

Rəvayətə görə, VI əsrdə Həzrəti Əli Gülablı kəndinin kənarında öz qoşunu ilə məskən salır. Kənd sakinləri söhbət zamanı sudan korluq çəkdiklərini bildirirlər. “Güllü” dərə yaxınlığında olan qaya parçasına Həzrəti Əli qılıncı Zülfüqarı endirir. Qaya Həzrəti Əlinin üstünə gələrkən, o, sol əlini qayaya dirəyərək, sağ əli ilə böyük bir daşı həmin qayanın altına dirək verir. O vaxtdan Zülfüqarın yerindən qayadan su çıxır. Həzrəti Əlinin əl izləri qayada qalır (həmin daşın ağırlığı 8-10 tona qədər imiş). O zamandan bu yerin adı “Əli bulağı” adlanır. Gülablı kəndinin əhalisi və ətraf ərazilərdə yaşayan insanlar bu müqəddəs yeri ziyarət edər, kimin nə müşkül işi varsa, bu müqəddəs ocağa gələr, Allaha dualar edər, mətləb diləyərdilər. Mətləbləri hasil olanlar bu bulağın ətrafını ziyarət etdikdən sonra qurbanlar kəsər və imkanı olmayanlara paylayardılar. Kənddə yaşamış hər bir sakin buna şahiddir.

“Əli bulağı”nın daha bir maraqlı möcüzəsi də odur ki, həmin qayanın üstündə, daşın içərisində bitmiş bir neçə nar kolunda nar çiçəyi əvəzinə gül açırdı. Bu bulağın bir möcüzəsi də suyun öz mənbəyini hardan götürdüyünün məlum olmamasıdır. Digər bulaqların suyu bəzən azalıb, quruma dərəcəsinə çatsa da, bu bulağın suyu həmişə eyni axarda olmuşdur. Bu nar ağacları böyümür, qurumur, necə var eləcə də qalırdılar. İnsanlar dilək diləyəndə bu nar kollarına düyünlər vurub arzu edərdilər, niyyətləri yerinə yetəndə gəlib ocağı ziyarət edib, düyünləri açardılar.

(Davamı var)

Almara NƏBİYEVA,

folklorşünas, BDU-nun “Dədə Qorqud” Elmi Tədqiqat Laboratoriyasının elmi işçisi,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Təzadlar.- 2015.- 29 yanvar.- S.12.