"Ömrüm ölümdən sürüşür..."

Ənvər Əhməd: "Azərbaycan qəzaya uğramış təyyarə kimi parça-parça olub, amma bu qəzanın səbəbini öyrənmək üçün "qara qutu"nu tapa bilmirik"

Televizoru açırsan, ya böhrandan danışırlar, ya da şou göstərirlər. Qəzetləri açırsan yenə ya böhrandan yazırlar, ya da kriminal hadisələrdən. Bütün bunlardan uzaqlaşıb bir mənəviyyat aləminə baş vurmaq, ruhani söhbətlər əhatəsində olmaq istəyirsən. Belə bir məqamda gözəl insan, 30-a qədər şeir kitablarının müəllifi Azərbaycan və türk dünyasının sevilən şairi, doğma yurdu Qarabağın həsrəti ilə qovrulub yanan Ənvər Əhmədlə həmsöhbət olduq. Bir az ruhumuzu təzələdik, bir az durulduq, saflaşdıq. Maddi aləmin yaratdığı problemlərdən uzaqlaşıb problemsiz olan mənəvi aləmi bir xeyli gəzdik, dolandıq.

Şeir ilahi varlıq olduğu üçün şair də Allahın sevdiyi və seçdiyi insanlardandır. Belə olmasaydı, onda hamı ucdantutma şair olardı. Düzdür, indi şair çoxdur, amma əsl şeir yazan olduqca azdır. Allahın sevib seçdiyi, əsl şeir nümunələri yaradan belə şairlərdən biridir Ənvər Əhməd.

Şairlə bizi narahat edən çox şeylərdən danışdıq. Ənvər Əhməd hansı mövzudan danışırdısa, sözləri adamın ürəyinə yağ kimi yayılırdı. Onun optimist notlarda söylədikləri adamın qəlbinə bir istilik, bir rahatlıq gətirirdi. İnanırıq ki, şairlə olan söhbətimiz oxucularımıza müvəqqəti də olsa, maddi problemlərini unutduracaq və yaşamaq eşqini bir az da artıracaq. Beləliklə, həmsöhbətimiz şair və dramaturq, Azərbaycan Beynəlxalq Universitetinin sayılıb-seçilən, ağsaqqal professoru, şair Ənvər Əhməddir.

- Ənvər müəllim, Azərbaycanda əsl şair kimi tanınmaq çox çətin məsələdir. Lakin siz bunu bacarmısınız və özünüzü təsdiq etmiş bir şairsiniz. Ona görə də bilmək istəyirik ki, Ənvər Əhməd Azərbaycan ədəbiyyatının hazırkı qarmaqarışıq mərhələsində özünü necə hiss edir?

- Elçin müəllim, çox dəyərli sual verdiniz. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da deyim ki, mən özümü sizin düşündüyünüz qədər də nəhəng şair hesab eləmirəm. Sadəcə olaraq şair kimi missiyamı yerinə yetirirəm, yəni şeir yazıram.

Mənim otuza qədər kitabım çıxıb. Bunların arasında həm şeir, poema, həm də dram əsərləri var. Yazdıqlarım kimlərəsə xoş gəlirsə, oxuyanları düşündürürsə, deməli, nəsə yaza bilmişəm. Düzdür, indi yazanlar çoxalıb və ədəbiyyatda bir xaos yaranıb. Yaxşı ilə yamanı ayırd etmək bir az çətinləşib. Onu da deyim ki, N.Gəncəvi, M.Füzuli, M.Ə.Sabir, H.Cavid, S.Vurğun, B.Vahabzadə, M.Araz, N.Həsənzadə, X.R.Ulutürk və bu kimi nəhəng şairlər olan yerdə mən özümə şair deyə bilmərəm.

Bilirsiniz ki, əsl şairlərin işi, yaşamağı həmişə çətin olub. Məsələn, Sovet dövründə bizim kitablarımızı hökumət özü çap etdirirdi, mağazalarda satdırırdı. Indi isə gərək özümüz sponsor tapaq, kitab çap etdirək. Amma həmin kitabları satdırmağı mən şəxsiyyətimə sığışdırmıram. Ona görə də həmin kitabları dost-tanışlara pulsuz paylayıram. Hətta fəhləyə də, dəmirçiyə də, çobana da kitab bağışlayıram. çünki hərənin öz zövqü var. Şairin yazdıqlarını alim də, çoban da eyni dərəcədə başa düşməlidir. Nə bilim, vallah. Deyilənlərə görə, hələ ki, məni yaxşı başa düşürlər və özümü ədəbiyyatımızın hazırkı mərhələsində normal hiss edirəm.

- Sovet dövrünü yada saldınız. Bildiyimiz kimi, o dövrlərdə senzuradan keçirib kitab çap etdirmək asan məsələ deyildi. Siz bundan da çox məharətlə keçib çoxsaylı kitab çap elətdirmisiniz. Kitabların çapı çətin olsa da oxucu kütləsi həddindən artıq çox idi. İndi isə kitabın çapı asanlaşıb, lakin oxucu azalıb. Bu, nə ilə bağlıdır?

- Çox ağrılı yerimizə toxundunuz. Yadınızdadırsa, sovet dövründə avtobuslarda, trolleybuslarda, tramvaylarda, metroda hamı kitab oxuyardı. İndi isə nəqliyyat vasitələrində kitab oxuyan tapmaq çətin olar. Düzdür, indi kitab çap etdirmək problem deyil. Pulun varsa, nə qədər desən kitab çap elətdirə bilərsən və çap etdirirlər də. Adam tanıyıram ki, pul gücünə 30-a qədər kitab çap elətdirib. Amma onların içərisində bir dənə də sənət nümunəsi yoxdur. Hazırda bu, bir axındır. Zaman gec-tez hər şeyi sürüyüb öz yerinə qoyacaq.

- Maraqlıdır, söz dəyərdən düşüb, yoxsa sözü anlayan yoxdur?

- Söz doğulan gündən dəyərdədir. Sadəcə, sözün anlamı dəyərdən düşüb, sözün bazarı ölüb. Əvvəllər, biz gənc olanda, yazdığımız hansı bir misra o vaxtki dahi şairlərin xoşuna gəlirdisə, dərhal zəng edib, tərifləyirdilər, bizə qol-qanad verirdilər. Yadımdadır, mən Ağcabədidə qarğıdalı briqadiri işləyirdim. O zaman mənim "Kökələr", "Buludlar", "Payız lövhələri" adlı şeirlərim çap olunmuşdu. O dövrün məşhur şairləri, yazıçıları bu şeirlərə görə mənə elə böyük hörmətlə yanaşıb, qayğı göstərirdilər ki, özüm utanırdım. Sonra şəhərə dəvət edib, yazıçıların "Natəvan" klubunda mənim, M.Aslanın və M.Yaqubun şeirlərinin müzakirəsi keçirildi. Mənim bir misram hamıya ləzzət eləmişdi. Adətən, mən payız fəslini çox sevirəm. Təbiət bu fəsildə tamam başqa rəngə boyanır, meyvələr bol olur və.s. Mənə görə, payız yaradıcılıq üçün ən gözəl fəsildir. Elə bu payıza vurğunluqdan o vaxt belə bir şeir yazmışdım:

"...Sarı heyvaları mirvari kimi,

Anam evimizin boynundan asdı.

Körpə uşaqları üşüdər- deyə,

Kösövü sazağın burnuna basdı..."

Köhnə evlərdə soyuq, sazaq qapının altındakı aradan keçirdi. Anam da sobadan közü götürüb həmin araya qoyardı ki, uşaqlar üşüməsin. Mehdi Hüseyn kimi böyük yazıçı bu şeirin gözəlliyini xüsusilə vurğuladı. Elə misralarım olurdu ki, onları mənə təkrar-təkrar oxudurdular. Bəzən elə sözlər işlədirdim ki, çoxlarına tanış deyildi. Axı mən elat tayfasında doğulmuşam. Məsələn, belə bir şeirim var:

"...Susubdur çayların zil zümzüməsi,

Sal-sal buz bağlayıb sular dincəlir.

Yaylımda çalınan tütəyin səsi,

Qayıdıb çəhlimlə obaya gəlir..."

Tərəkəmə dilində yaylım qoyunların otlaq yerinə deyirlər. Qoyunların getdiyi izə biz tərəfdə çəhlim deyirik. çobanın çaldığı tütəyin səsi o çəhlimlə, yəni izlə qayıdıb obaya gəlir. Bütün bunları dəyərləndirən, anlayan insanlar var idi. Bu da bizi yeni yaradıcılığa həvəsləndirirdi. Azərbaycan haqqında hamı şeir yazırdı. Mən də vətənimi fanatikcəsinə sevən adamam. Bu mövzuda bir şeir yazmışdım. Həmin şeir "Dünya əlimdən sürüşür" adlı kitabımda var.

"Azərbaycan" şeirində deyirəm:

"... Baş qoyaraq dizin üstə,

Tarix boyu can vermişik.

Qətrə-qətrə doğranmışıq,

Araz-Araz qan vermişik.

Sızlayanda ürəyimiz,

Ağ günə güman vermişik.

Dərdlərimiz hamilədir,

Qeyrət doğar Azərbaycan!

Bu dünyanın gözlərindən,

Heyrət doğar, Azərbaycan!"

Bu, mənim arzumdur. Yaşım 60-ı keçib. Mən vətəni bütöv görmək, dünyanı heyrətləndirmək ümidimi itirməmişəm. Mən bu arzuda ikən, o taylı, bu taylı Azərbaycanı bütöv görmək istərkən, Qarabağ dərdi ilə dərdimizin üstünə bir dərd də gəldi. Bildiyimiz kimi, bizim təkcə Qarabağ yox, həm də Dərbənd, Göyçə, Zəngəzur, Borçalı, Araz, Təbriz ağrılarımız var. Bir dəfə Arazın kənarında oturmuşdum və bu şeir yarandı.

"Oxudum "Arazbarı"

Araz dərdimə barı.

Dərdimi nərdivan et,

çıxım Allaha sarı.

Soruşum, hanı mənim

Bütöv Vətənim?"

Düzdür, Qarabağ dərdini bir vətəndaş kimi misralara tökmüşəm, amma bu misralar dərdimə məlhəm deyil.

- Ənvər müəllim, bilirik ki, şairlər dərd çəkən olur. Mən bir öz dərdimi çəkirəmsə , siz şairlər xalqın da, vətənin də, mənim kimi insanların da dərdini çəkirsiniz. Bu nöqteyi-nəzərdən deyirlər ki, şairlər bədbəxtdir. Siz necə? özünüzü bədbəxt şair hesab edirsiniz, yoxsa xoşbəxt?

- Maraqlı sualdır. Amma bu, bir az pessimist notdadır. Mən özümə nə bədbəxt, nə də xoşbəxt deyə bilərəm. İnsanın əslində xoşbəxtliyi yoxdur. Doğum varsa, ölüm də var. Şeyx Sədi deyirdi: "İstəmədən doğuluruq, əzabla yaşayırıq, həsrətlə ölürük". Deməli, əvvəli heç, sonu heçdirsə, iki heçliyin arasında da həyat yoxdur. Amma mən hesab edirəm ki, bu heçliyin arasında şairin yorğanı da, döşəyi də, yeməyi-içməyi də, evi-eşiyi də dərddən yoğrulub. Bəzən deyirlər, filan şair göylər şairidir, elə bil göydə doğulub və s. Yalan sözdür. Dünyanı dərk eləyən şairin və insanın yerini Füzuli babamız göstərib:

"... Eşqin sərgəştəsiyəm, seyri-sirişk içrə yerim,

Bir hübabam ki, həvadan doludur piri-hənim".

Əgər Füzuli deyirsə ki , mən bir sabun köpüyü kimiyəm və mənim içim boş havadır, bir toxunuşla o köpük yox olacaq. Amma eşqin sərgəştəsi olan şair deyir ki, yerim seyri-sirişk, yəni göz yaşı selinin içidir. Bu, dahi bir sözdür, fəlsəfədir. Mən isə deyirəm ki, insan ağlayanda çıxan göz yaşının birinci damlası insanın doğulduğu andır. Yanaq boyu süzülən yaş isə onun ömür yoludur. Yaş çənədə quruyub qalır, o isə insanın axırıncı qəbridir. ömrü belə əzablarla keçən şair xoşbəxt ola bilərmi?

***

Ömrünün 40 ilini Qarabağda yaşayasan, axırda da gəlib vətəndə vətənsiz olasan, onda hansı xoşbəxtlikdən danışmaq olar?! Qarabağ kimi Şərqin konservatoriyası olan bir yurdu işğal edilən şair şeir yaza bilməz, yazsa da dərdlərimizi, ağrılarımızı yazmalıdır. Bu gün güldən, bülbüldən şair şeir yazmaz, ayıbdır. Mən Qarabağ haqqında yazdığım poemada yurdu qoyub qaçanlara üz tutub deyirəm:

"...Sən hara qaçırsan, qeyrətsiz oğul,

Tökülən qanlara heyrətsiz oğul!

Arxa da vətəndir, ön də vətəndir,

Bu vətən dünya ilə təndir.

Şuşalı ananın yuxusu qandı,

Yurdu viran qaldı, evi talandı..."

Amma əslində, heç kəs qaçmırdı, onları zorla qaçırdırdılar. Mən onları nəzərdə tutmuşam. Qarabağ əhli, o cümlədən Ağdam camaatı qəhrəmancasına döyüşürdü. Erməni ağdamlının meyitindən də qorxurdu. Lakin rus öz işini gördü. Arxasında böyük Rusiyanı görən erməni hərəkətə gəldi. 366-cı rus alayının köməyi ilə istəyinə müvəqqəti də olsa, nail oldu və ermənilər torpaqlarımızı işğal etdi. Belə vəziyyətdə mən necə xoşbəxt ola bilərəm?! Mənim "Qara qutu" adlı poemam var. Təyyarənin qara qutusunu nəzərdə tutmuşam. Orada deyirəm ki, Azərbaycan qəzaya uğramış təyyarə kimi parça-parça olub. Amma bu qəzanın səbəbini öyrənmək üçün qara qutunu tapa bilmirik. Qarabağ mövzusunda yaxşı yazan, dəyərli şairlərimiz var. Hələ mən Qarabağda olarkən, o vaxtlar Şuşanı gözləyən təhlükə barədə haray çəkirdim. O zaman Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Fikrət Qoca, Nəbi Xəzri və digər şairlər səsimə səs verdilər. Indi mətləb üstünə gəlib deyim ki, xoşbəxtliklə bədbəxtliyin arasında bir qarış da yer yox imiş. Buna baxmayaraq biz çox böyük ümidlə yaşayırıq. Amma şair ümiddən asılı qala bilərmi? Yox! Şair hər hansı bir əşyadan, yerdən, ağac budağından asılı qala bilər, amma ümiddən yox! Bu gün əsl şairlərimiz öz içində ölürlər. Şairin qəbri onun içindədir...

- üzr istəyirəm, necə ki, Məmməd Araz deyib:

"... Olsan da öz haqqının köləsi belə,

Əri öz içində, öləzi belə!

Ondan inciyənin beləsi belə...

Mən belə dünyanın nəyindən küsüm?!"

- Ay sağ ol! Lap yerində dedin. "Mən belə dünyanın nəyindən küsüm?!" Gözəl yazıb Məmməd Araz. Ona görə də mən axırıncı kitabımın adını "Dünya əlimdən sürüşür" qoymuşam. Orada demişəm:

"...Dünya qara balıq kimi,

Hər gün əlimdən sürüşür.

Könlüm küsüb göynəyəndə,

ömrüm ölümdən sürüşür..."

ömrüm ölümdən sürüşür ki, mən Qarabağı görəm:

"...Nitqim dilimdən sürüşür,

çığıra bilmirəm,

Hay sala bilmirəm..."

Nitqim dilimdən sürüşür ki, az danışım, bir az da çox yaşayım. Və nəhayət, bəlkə Qarabağı gördüm. Mən nə qədər desən Qarabağda danışaram.

***

Elçin müəllim, şairin xoşbəxt və ya bədbəxt olmasına bir məsəl çəkmək istəyirəm. Şair hörümçək kimi toru toxuyur, toxuyur və axırda da özü içəridə qalıb, öz içində ölür. Hansı şair desə ki, xoşbəxtəm, yalan deyir. Erməni gəlib sənin yurdunu alıb, oturub. Belə olan halda, qələm əhli olan şair xoşbəxt ola bilməz. Hindistanda Seylon adası var. Seylon adasında olan ilbizlər yaz yağışı yağanda, ona ağ yağış da deyirlər, çıxırlar sahilə. Başlarını çanaqdan çıxarıb, ağızlarını açırlar. Yağışdan bir damcı onun ağzına düşür. Eyni zamanda kənarda qumun üstünə düşən damcıdan bir qum dənəsi də sıçrayıb ilbizin ağzına düşür. Həmin bir damcı yağışla bir qum dənəsi ilbizin bədənində reaksiyaya girir. Bədəni bundan bərk ağrıyır, ilbiz qıvrılır ki, bu ağrıdan qurtarsın. Buna baxmayaraq, yenə ağzını yağışın altına tutur və eyni proses təkrarlanır. Bir daha ilbiz ağrıdan qıvrılır, ağrısı da, yarası da böyüyür. O ilbiz öz içində "ah"-edib ağrısını kəsənə qədər bədəndə mirvari yetişir. Qum dənəsi ilə yağışın suyu və ilbizin ağrıları qadınların boyunlarını bəzəyən mirvarini yaradır. Bu da ilbiz öləndən sonra əmələ gəlir və gedib onu götürürlər. İlbizin yarasından, dərdindən gör nə yaranır?

Bax, şair də belədir. O öz içində vətənin dərdini yoğura-yoğura yaşayır və bir də görürsən ki, maşa kimi yanıb. Şair dünyanı dərk eləməsə, onun yazdığı da, özü də heç nədir. Bayaq dedim, çox dəyərli şairlərimiz var, sadəcə, onlara bir az şərait yaratmaq lazımdır ki, ancaq yaradıcılıqla məşğul olsunlar. Şairin maddi problemi olmamalıdır. Şair çörək dalınca xaricə getməməlidir. Həyatım tükdən asılı olsa belə, mən xaricə yaşamağa getmərəm. öz mazutlu, pambıqlı, tozlu ölkəmi heç nəyə dəyişmərəm.

- Ənvər müəllim, bəzən deyirlər, "dünya öz məhvərindən çıxıb". Bunu təbii ki, məcazi mənada deyirlər. İndi bu kontekstdən yanaşanda, necə bilirsiniz, insanlar mənəviyyatca öz məhvərindən çıxıbmı?

(Ardı var)

Elçin MƏMMƏDLİ

Təzadlar.- 2009.- 12 mart.- S. 8.