Osmanlı Türkiyəsinin 1876-cı il Anayasası - Əsas elementlər

Osmanlı Türkiyəsinin ilk Kontitusiyası (Kanun-u əsası) 1876-cı il dekabrın 23-də elan edilmişdir

Bu barədə türk tarixçisi Orhan Aldıkaçtı özünün tarixi əsərində («Anayasa hukukumuzun gelişməsi və 1961-ci il Anayasası», İstanbul, 1966-cı il cild 2, səh.87-88) göstərir ki, «… lakin buna baxmayaraq, Türkiyənin dövlət quruculuğunda ilk dəfə olaraq tətbiq edilən həmin tədbir öz-özlüyündə mütərəqqi bir hadisə idi və feodal-monarxiya rejimi şəraitində burjua azadlıqlarından şəxsiyyət və mətbuat azadlığı, əmlak toxunulmazlığı və s. Konstitusiyada təntənəli surətdə elan edilməsi faktının özü irəliyə doğru ciddi addım idi…».

Konstitusiya Osmanlı imperiyasının dövlət idarəçiliyində dini əsasları nəinki məhdudlaşdırmırdı, əksinə dövlətin teokratik mahiyyətini qanunvericilik yolu ilə təsbit edirdi. Dövlətin dini başçısı olan Şeyxülislamın hüquq və səlahiyyətini Konstitusiya baş nazirin hüquqi statusu ilə eyniləşdirirdi. Baş nazir (baş bakan) və Şeyxülislam şəxsən sultanın özü tərəfindən, nazirlər isə onun xüsusi fərmanı ilə təyin edilirdi (mad. 27).

Göründüyü kimi, Konstitusiya sultanın həm dövlət başçısı və həm də dini başçı olmasını əsaslandırırdı. Ancaq buna baxmayaraq, o, dövlət işlərini baş nazirin, dini işləri isə Şeyxülislamın vasitəsilə həyata keçirirdi.

Məhkəmə funksiyasını isə inzibati məhkəmələr və şəriət məhkəmələri vasitəsilə həyata keçirilməsini elan etməklə Konstitusiya dövlətin teokratik mahiyyətdə olduğunu bir daha təsdiq edirdi.

Türkiyənin 1876-cı il Konstitusiyası icra orqanının məclis qarşısında cavabdehliyini tanımırdı. Maraqlı cəhət burasıdır ki, Konstitusiya Nazirlər Sovetinin (baş bakanlığın) öz fəaliyyətinə görə kollektiv məsuliyyət daşımasını müəyyən etsə də (mad. 30), əslində hər bir nazir ayrı-ayrılıqda sultanın qarşısında məsul idi. Ona görə ki, bu nazirlərin vəzifəyə baş nazir tərəfindən deyil, bilapvasitə sultanın özü tərəfindən fərdi qaydada təyin edilməsindən irəli gəlirdi.

Əsas qanun bir tərəfdən ölkənin daxili və xarici siyasətinə dair bütün işlərin Nazirlər Soveti (baş bakanlık) tərəfindən yerinə yetirilməsi elan edilirdi, digər tərəfdən isə baş bakanlığın qərarlarının yalnız sultan tərəfindən təsdiq edildikdən sonra qanuni qüvvəyə malik olmasını əsaslandıraraq hökuməti monarxdan tam asılı vəziyyətə salırdı. Konstitusiyada baş nazirin Nazirlər Sovetinin (baş bakanlığın) sədri elan edilməsi əslində formal xarakter daşıyırdı. Ona görə ki, baş bakanın mövqeyi digər nazirlərin mövqeyindən heç nə ilə fərqlənmirdi. Onların arasında münaqişə baş verdikdə bu münaqişəni sultan özü həll edirdi (mad. 29).

Osmanlı Türkiyəsi tarixində belə münaqişələr əksər hallarda baş bakanın istefa verməsi ilə nəticələnirdi.

Türk müəllifi R.G.Okandan «Anne hükukumuzun anna hatları», İstanbul. 1957-ci il əsərinin bir köşəsində haqlı olaraq yazır ki, «Osmanlı imperiyasında baş nazirin və Nazirlər Sovetinin əslində heç bir səlahiyyəti olmamışdır. Dövlət İdarəçiliyini az-çox Konstitusiyaya uyğun həyata keçirməyə cəhd edən baş nazir dərhal vəzifəsindən kənar edilmiş, Sultan Əbdülhəmidin hakimiyyətdə olduğu 31 il ərzində 25 baş nazirdən 21 nəfəri vaxtından əvvəl vəzifəsindən qovulmuşdur. Başbakanlığın səlahiyyətinə aid olan məsələləri sultan özü həll edərək, öz mütləq hakimiyyətindən azacıq da olsa çəkinmirdi…».

Konstitusiya nazirlərə qanunvericilik təşəbbüsü hüquqi verirdi. Nazirin təqdim etdiyi qanun layihəsi deputatlar palatasında təsdiq edilmədikdə məsələni sultan özü fərdi qaydada həll edirdi.

Belə ki, o, qanun layihəsini öz fərmanı ilə elan edirdisə, bu zaman mütləq parlament buraxılırdı. Əks halda nazir istefaya getməli idi. Göründüyü kimi, bu qaydanı əsaslandıran Konstitusiyanın 35-ci maddəsi deputatlar palatasını açıqdan-açığa sultan-xəlifədən tam asılı bir vəziyyətə salırdı. Deməli, deputatlar palatası öz fəaliyyəti xatirinə istər-istəməz sultanın iradəsini ifadə edən aktları qəbul etməyə məhkum idi.

Şübhə yoxdur ki, Konstitusiya yolu ilə monarxın mütləq hakimiyyətinə tabe edilən bir məclis həmin Konstitusiyada dövlətin təəbələri üçün nəzərdə tutulan hüquq və azadlıqlar barədə əsl mənada heç bir təminat yarada bilməzdi. O dövrün mütərəqqi fikirli simalarından biri yazırdı: «Konstitusiya xalqımıza bir sıra hüquq və azadlıqlar bəxş edir. Həmin hüquqlar mövcud olan monarxiya üsul idarəsi tərəfindən qəsb edilmişdir. Biz bu hüquqların sözün həqiqi mənasında xalqa verilməsini tələb edirik».

Konstitusiyanın 42-ci maddəsinə əsasən, ölkənin qanunverici orqanı olan parlament (məclis - utiti) senat (Heyati Avan) və deputatlar palatası (Heyati mebusan) olmaqla iki palatadan ibarət tərkibdə təşkil edilirdi. Hər iki palatanın sessiyası sultanın fərmanına əsasən eyni vaxtda, yəni noyabrın 1-də bağlı elan edilirdi (mad.43). Palataların birgə təntənəli açılışında ölkənin daxili və xarici siyasət məsələləri barədə ya sultanın özü, ya da onun tapşırığına əsasənbaş nazir məruzə edirdi.

Deputatlar palatasının üzvləri kişilərdən ibarət Osmanlı əhalisi tərəfindən hər əlli min nəfərdən bir deputat hesabı ilə gizli səsvermə yolu ilə 4 il müddətinə seçilirdi. Nazirlər müstəsna olmaqla, deputat seçilənlər eyni zamanda dövlət qulluğunda ola bilməzdilər. Bununla bahəm Konstitusiya əhalinin geniş təbəqəsini deputat seçilmək hüququndan məhrum edilirdi. Belə ki, Türkiyə təəbəliyini qəbul etməyənlər, 30 yaşı tamam olmayanlar, digər şəxsin xidmətində olanlar, müflisləşənlər, istintaq altında olanlar, hüquqdan məhrum olunanlar, vətəndaşlığı olmayanlar deputat mandatı ala bilməzdilər.

Deputatlar palatasının sədri və onun iki müavini deputatlar arasından onların səs çoxluğu ilə müəyyən etdiyi doqquz nəfərin içərisindən sultanın xüsusi fərmanı ilə təyin edilirdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, sultan Əbdülhəmid məclisin birinci çağırış birinci sessiyasında Konstitusiyanın müəyyən etdiyi bu qaydanı pozaraq öz yaxın dostu və tərəfdarı Əhməd Vəfiq paşanı birbaşa palatanın sədri təyin etmişdi.

Beləliklə, Türkiyənin 1876-cı il Konstitusiyası qanunverici orqan olan deputatlar palatasını əslində hökmdardan tam asılı bir vəziyyətə salmışdı. Yuxarı palata olan senatın sədri və üzvləri də sultan tərəfindən qırx yaşına çatmış və dövlət qarşısında xüsusi xidməti olan yüksək rütbəli şəxslərdən ömürlük təyin edilirdilər. Onların sayı deputatlar palatası üzvlərinin ümumi miqdarının üçdə birindən çox ola bilməzdi. Senatın hüquq və vəzifələri Konstitusiyanın 64-cü maddəsində öz əksini tapmışdı. Həmin maddəyə əsasən, senatın veto hüququ göstərilirdi. Belə ki, aşağı palata olan deputatlar palatasının qəbul etdiyi qanun layihələrini senat ya qəbul edib təsdiq edilməsi üçün sultana təqdim edirdi və yaxud da öz qeydləri ilə yenidən müzakirəyə qoyulmaq üçün aşağı palataya geri qaytarırdı.

Həmin maddədə rəsmən elan edilirdi ki, Konstitusiyaya zidd olan və sultanın hüquqlarını məhdudlaşdıran və təsadüfən ona yönələn qanun layihəsi senat tərəfindən ləğv edilməlidir.

Beləliklə, senat əslində deputatlar palatasının funksiyası üzərində nəzarət vəzifəsini ifa edirdi. Deməli, o heç də bəzi türk müəlliflərinin iddia etdikləri kimi «qanunların Konstitusiyaya uyğunluğunu siyasi yolla həll edən» orqan olmayıb, əslində sultanın hüquqlarını müdafiə edə yüksək nəzarət aləti idi.

1876-cı il Konstitusiyası qanunvericilik təşəbbüsünün hüququnu əslində Nazirlər Sovetinə verirdi. Buna görə də deputatlar palatası bu hüquqdan bilavasitə yalnız dolayısı ilə istifadə edə bilərdi. Belə ki, deputatlar palatası özünün qanunvericilik barədəki təklifini gərək baş nazir vasitəsilə sultana təqdim edəydi. Həmin təklif sultan tərəfindən bəyənildikdən sonra dövlət şurasına göndərilirdi. Öz növbəsində dövlət şurası qanun layihəsi hazırlayıb deputatlar palatasına qaytarılırdı. Burada müzakirədən sonra layihə senata verilir və o da bəyəndikdən sonra isə təqdim və elan olunmaq üçün təzədən sultana təqdim edilirdi. Palataların biri tərəfindən rədd edilən qanun layihəsi həmin il ikinci dəfə müzakirə obyekti ola bilməzdi (mad. 54). Sultanın mütləq veto hüququna malik olması və qanunvericilik təşəbbüsünün ancaq onun icazəsi ilə mümkün olması faktı əslində Osmanlı məclisinin formal xarakter daşımaqla Türkiyədə sultanın mütləq hökmranlığını pərdələmək üçün bir vasitə olduğunu aydın surətdə təsdiq edir.

«Osmanlı dövlətində qanunvericilik hakimiyyətinin əslində sultan-monarxa məxsus olmasını» dəfələrlə önə çəkən istedadlı türk alimi R.G.Okandan bu başlıca cəhətləri yazdığı əsərində çox düzgün qiymətləndirmişdir.

Bütün bu dediklərimizlə yanaşı, Osmanlı Türkiyəsinin ilk məclisinin yaradılması faktının özü hər halda müsbət hadisə idi. O, fəaliyyət göstərdiyi 3-4 ay ərzində ölkənin zəruri ehtiyaclarını az-çox təmin edən müəyyən qanunlar qəbul etmişdir. Buna misal olaraq vilayətlərin təşkili haqqında, mətbuat, bələdiyyə, deputat seçkiləri, maliyyə, vergi və s. Barədə olan qanunları göstərmək mümkündür.

Həmin qanunlar məclisin türk xalqına «bəxş etdiyi» ilk hədiyyə idi. Sovet türkşünas alimi Y.A.Petrov tərəfindən qələmə alınmış («Novıye Osmanı» v borbe za Konstituçii 1876 q. v Turçii, M. 1958 q. səh.150) əsərinin həmin səhifəsində yazır: «Türkiyə parlamenti dövlət işlərinin açıq müzakirə edilməsində, sultan hökumətini tənqid etməkdə, Osmanlı tarixində ilk forum olmaqla, vətəndaşlıq hüququ uğrunda leqal mübarizə məktəbi idi…».

Konstitusiyaya əsasən Osmanlı imperiyasının məhkəmə işləri şəriət və inzibati məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilirdi (mad. 87).

Bir qayda olaraq müsəlman xalqlarının ailə, kəbin, vərəsəlik və digər mülki işlərinə şəriət məhkəmələrində baxılırdı. Cinayət işləri isə inzibati məhkəmələrdə həll edilirdi. Konstitusiyada hakimlərin dəyişən olmadığını, onların yalnız öz xahişləri ilə və yaxud cinayət törətdikdə işdən götürüldükləri göstərilirdi (mad. 81). Məhkəmələrin təşkili qaydası, onların fəaliyyətinin forma və metodları Konstitusiya ilə deyil, xüsusi Nizamnamə ilə müəyyən edilirdi (mad.81-88). Konstitusiya bir tərəfdən hər hansı bir orqanın məhkəmə işlərinə qarışmasını qadağa edirdi (mad. 86), digər tərəfdən isə dövlətin marağına zidd olan işlərin yalnız hökumətin təyin etdiyi şəxsin iştirakı ilə baxılması qaydasını əsaslandırırdı (mad. 91). Beləliklə, Konstitusiya məhkəmələrin heç kəsdən asılı olmadığını formal elan edərək, yeri gələndə onu icra orqanına tabe edirdi. Konstitusiya Osmanlı Türkiyəsində daimi ali məhkəmə orqanı nəzərdə tutmurdu. O, yüksək vəzifəli şəxslərin cinayət işlərinə baxmaq zəruri olduqda sultanın fərmanı ilə 10 nəfər senatordan, 10 nəfər appelyasiya məhkəməsinin üzvündən və 10 nəfər hökumətin təyin etdiyi şəxslərlə birlikdə 30 nəfərdən ibarət tərkibdə təşkil edilirdi (mad. 92). Göstərilən onluqların hər birindən üç nəfər olmaq şərtilə 9 nəfər ibtidai təhqiqat aparırdı və üçdə iki səs çoxluğu ilə işi məhkəməyə keçirirdi (mad. 93, 94). Hər bir onluqdan 7 nəfər olmaq şərtilə qalan 21 nəfər isə məhkəmə rolunu ifa edirdi. Hökm üçdə iki səs çoxluğu ilə çıxarılmaqla qəti idi, ondan şikayət vermək olmazdı (mad. 95).

Nəticə etibarilə Türkiyənin 1876-cı il Konstitusiyası formal xarakter daşısa da, o ölkədə parlamentarizmin inkişafı istiqamətində ilk zəmin oldu. Anayasanın qəbulu ilə zəhmətkeşləri adi insan hüquqlarından məhrum edən mütləq monarxiya öz yerini formal da olsa, əhali üçün müəyyən hüquq və azadlıqlar elan edən Konstitusiyalı monarxiyaya verməli oldu. Parlament, ümumi seçki hüququ - bütün bunlar cəmiyyətin inkişafı nöqteyi-nəzərindən o dövr üçün böyük bir tərəqqi hesab olunmalıdır.

Deməli, Türkiyənin 1876-cı il Konstitusiyası ölkədə bir sıra ictimai-mədəni tədbirlərin həyata keçirilməsinə zəmin hazırlamaqla, həm də zəhmətkeşlərin siyasi sinif kimi yaranmasına və gələcək inkişafına əlverişli şərait yaratmış oldu.

Mürsəl İrəvanlı,

Yazıçı- publisist

Türküstan. - 2017.- 11-17 aprel.- S.11.